Научная статья на тему 'Бошланғич синф ўқитувчиларининг hутқини, мулоқотини ривожлантириш'

Бошланғич синф ўқитувчиларининг hутқини, мулоқотини ривожлантириш Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
317
36
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
Нутқ / маҳорат / мулоқот / таассурот / педагогика aхборот / бошланғич синф. / Speech / skill / encounter / impression / pedagogics / information / primary education.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Рахматуллаева Наргиза Бахтиёр Қизи, Эрназарова Манзура Сапарбаевна

Mақолада бошланғич синф ўқитувчиларининг дарс ва иш жараёнида кабий мулоқотини тўғри ташкил етиш, ривожлантириш масалалари ва ўқитувчи ўқувчи мулоқотини тўғри ташкил етиш ва чет эл тажрибалари ва ютуқларини ўрганилади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE DEVELOPMENT OF THE PRIMARY TEACHER’S SPEECH AND COMUNICATION SKILLS

In the article it is discussed that teachers' professional skills of organising lesson and job organization are estimated. Also, the foreign experience and prospects are studied.

Текст научной работы на тему «Бошланғич синф ўқитувчиларининг hутқини, мулоқотини ривожлантириш»

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

БОШЛАНГИЧ СИНФ УКИТУВЧИЛАРИНИНГ НУТ^ИНИ, МУЛОЦОТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ

Рахматуллаева Наргиза Бахтиёр кизи Эрназарова Манзура Сапарбаевна Навоий давлат педагогика институти

Аннотация: Мацолада бошлангич синф уцитувчиларининг дарс ва иш жараёнида кабий мулоцотини тугри ташкил етиш, ривожлантириш масалалари ва уцитувчи уцувчи мулоцотини тугри ташкил етиш ва чет эл тажрибалари ва ютуцларини урганилади.

Калит сузлар: Нутц, мауорат, мулоцот, таассурот, педагогика ахборот, бошлангич синф.

THE DEVELOPMENT OF THE PRIMARY TEACHER’S SPEECH AND

COMUNICATION SKILLS

Rakhmatullaeyva Nargiza Bakhtiyor kizi Ernazarova Manzura Saparbayevna Navoi State Pedagogical Institute

Abstract: In the article it is discussed that teachers' professional skills of organising lesson and job organization are estimated. Also, the foreign experience and prospects are studied.

Keywords: Speech, skill, encounter, impression, pedagogics, information, primary education.

Барча даврларда таълим ва тарбиянинг самарадорлиги ва муваффакияти укитувчи шахси ва унинг касбий махоратига боFлик булган ва шундай булиб колади. Айникса, бошлаетич синф укитувчиларининг хар тарафлама мукаммал, махоратли булиши таълим ва тарбия муваффакиятининг бош омилидир. Шу боисдан хам бошлаетич синф укитувчиларининг таълим-тарбия жараёнидаги мулокоти, мулокотни туFри ташкил етиш хусусида мулохазалар юритамиз.

Х,озирги замон педагогикасида укитувчининг бутун билими тажрибаси, педагогик махорати билим олувчиларнинг манфаатлари, эхтиёжлари, имкониятлари, хамкорлик фаолиятларини кузлаган холда, узаро мулокотга асосланган булиши, шахсга йуналтирилган узлуксиз таълимни амалга оширишга каратилиши долзарб вазифа сифатида эътироф этилмокда.Узини юксак маданиятли ва маънавиятли деб хисоблайдиган хар бир инсон атроф

ГМ

373

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

мухитидаги кишилар билан узаро мулокот санъатини мукаммал эгаллашга харакат килади. В.И.Сафьяновнинг таъкидлашича, хар кандай киши уз якинлари ёки бегоналар даврасида хамиша узини эркин тутишни, барчада узи хакида илик таассуротлар колдиришни, узига хамда уни ураб тургаи атроф мухитидаги шахсларга мулокот асосида кувонч келтиришни орзу килади. Одамлар орасида обру - эътибор билан яшаш, хаётда уз урнини топиш махорати ва санъатига эга булиш канчалик OFир, бирок зарурлиги билан бирга унинг бир катор мураккаб жихатлари хам мавжуд. Унинг мураккаблиги шундаки, хар кандай инсон шахс умуминсоний муносабатларининг меъёр ва тамойилларини билиши, кишилар билан мулокотда хамда ижтимоий хаётда вазиятни туFри бахолай олиши, шунингдек мулокотнинг психологик жихатларига, билим ва тамойилларига амал килиб яшай олиш даражасига риоя килиши билан белгиланади [4].

А.А.Лобанов мулокотга бир инсоннинг иккинчи бир инсон билан хамкорлиги асносида уз тасаввурлари, FOялари, карашлари, кизикишлари кайфиятлари билан эркин фикр алмашинуви асосида содир буладиган узига хос шакл сифатида карайди. Ижтимоий хаётда атрофдагилар билан узаро мулокот жараёнида хар бир шахс инсоният томонидан яратилган “маънавий бойлик захиралари”ни урганади, шу билан бир каторда узининг тафаккур имкониятларидан келиб чиккан холда “маънавий захираси”ни бойитиш имкониятига эга булади. Айнан мана шу жараён инсон хаётида мулокотнинг урнини, унинг ахамияти накадар улканлигини белгилаб беради.

БошланFич синф укитувчиси касбини танлаган хар бир инсон улкан масъулиятни зиммасига олади. Укув фаолиятининг ташкилотчиси сифатида у уз фаолиятини муносиб бажариши учун аввало педагогик мулокотни амалга оширишнинг мазмун ва мохиятини, коммуникатив фаолиятни мукаммал билиши зарур. А.А.Лобановнинг эътироф этишича, касбий-педагогик мулокот, - “укитувчи- укувчи" муносабатлари билан чекланмасдан, балки таълим йуналишига алокадор булган бошка субъектларни, яъни укитувчининг уз касбдошлари, укувчилар жамоаси ва уларнинг ота-оналари, таълимни бошкарув идоралари ходимлари, жамоатчилик вакиллари билан узаро касбий педагогик хамкорлигида намоён булади ва бутун педагогик фаолиятни камраб олади. Мазкур тушунча педагогик адабиётларда кулланиладиган “укитувчи мулокоти” тушунчаси нисбатан кенгрок маьно касб этади [3]. Педагогик мулокот, укитувчининг укувчилар билан дарс ёки дарсдан ташкари таълим-тарбиявий жараёнда алохида укувчи билан хамда укувчилар жамоаси орасида соFлом психологик мухитни юзага келтириши, укув фаолияти самарадорлигини ошириши, уни оптималлаштириши максадида амалга ошириладиган фаолиятдир.

ГМ

374

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

Тадкикот натижалари нуктаи назаридан тажрибалар асосида биз бошланFич синф укитувчиларга хозирги замон педагогик махорати нуктаи назаридан мукаммал эгаллашлари лозим булган мулокот функцияларини тавсия киламиз:

Ахборот функцияси маълум бир ижтимоий-маиший, укув-услубий, изланувчанлик, илмий-тадкикотларга оид ахборотларни мулокот асосида иккинчи бир шахсга етказиб беришни назарда тутади. Бу функцияни амалга ошириш билан тупланган хаётий тажриба, илмий билимларни трансформация килиш асосида шахснинг жамият моддий ва маънавий кадриятларига аралашувига кумаклашади. Таълим жараёнида укитувчи укувчилар учун муайян бир фан, адабиёт, санъат, маданият ёки амалий фаолиятнинг бирор сохасига доир ахборотлар манбаи сифатида гавдаланади. Шунинг учун хам укитувчи билан мулокот асосида укувчилар учун тегишли ахборотларнинг танланиб сараланишига олиб келади.

Тарбиявий функция. Педагогик мулокотнинг тарбиявий функцияси укитувчининг касбий фаолиятида марказий уринни эгаллайди. Укитувчи тарбиявий функциядан келиб чикадиган асосий максадларни туFри танлашига боFлик хамда волюнтаристик (кунгилчанлик) характерга эга булмаслиги лозим. Тарбиявий функция педагогиканинг назарий ва амалий конуниятлари, жамиятда руй бераётган узгаришлар, ушбу жараён юзасидан кабул килинган махсус конун ва коидалар асосида белгиланадиган максадлар ва миллий кадриятлар туFрисидаги фалсафий тасаввурлар, шунингдек жамият ва давлат тараккиётининг ижтимоий- иктисодий, сиёсий ва бошка узига хос хусусиятлари билан белгиланади.

Кишиларнинг бир-бирларини мулокот асосида туFри англаши. Укитувчи хар бир укувчининг психологик хусусиятларини, жисмоний, интеллектуал, эмоционал, ахлокий ривожланишини, укишга ва мехнатга нисбатан мотивациясини, узига нисбатан хамда атроф мухитдаги кишиларга булган муносабатларини, узаро индивидуал хусусиятларини яхши билиши шарт. Уз навбатида, укувчилар хам узлари билан кандай укитувчи таълим-тарбиявий фаолият олиб бораётганини, унииг инсон сифатидаги ёки мутахассис сифатидаги махоратига, билим даражасига бефарк булишмайди. Улар учун укитувчининг кандай муомала килиши ёки кандай муносабатда булаётганлиги жуда мухим. Чунки факат бир-бирлари билан узаро мулокот хамда хамкорлик фаолияти асосида укитувчи ва укувчилар жамоаси характерларини, хусусиятларини яхши англайдилар.

Таълим муассасасида ишлаб чикариш, илмий билиш хамда уйин фаолиятларини ташкил килиш ва хизмат курсатиш. Маълум бир максадга йуналтирилган хар кандай педагогик фаолият турига хос мулокотни ташкил

ГМ

375

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

килиттт мулокот воситаси хисобланади. Укитувчи айнан мулокот оркали укувчиларининг билиш, англаш каби амалий фаолиятларининг самарадорлиги хакидаги ахборотларни аниклаш имкониятига эга. Шунинг учун хам педагогик жараёнда мулокот бирор бир максадга йуналтирилган фаолиятга хизмат курсатишга ёрдам бераётган булишига карамасдан, аввало шахснинг таълим-тарбиявий фаолияти сифатига узининг мухим таъсирини курсатади.

Бошка кишилар билан мулокотга киришиш учун эхтиёж хиссини руёбга чикариш. Одамлар доимо уз психологик толикишлари ва рухий чарчокларидан кутилиш, кундалик турмуш ташвишлари ва кувончлари туFрисида бошкалар билан уртоклашишга интилиб яшайдилар. Бунинг яккол далили сифатида синфдошлар, хамкасблар ёки курсдошларнинг узаро бир-бирлари билан учрашувларини келтириш мумкин. Инсон бундай учрашувлардан олган узига хос бой (хаётда эришган ютуклари, хотиралари, уз шахсий хаётини дустлариники билан таккослаш) таассуротларидан коникиш хисси билан яшаши учун кизFин мулокотга эхтиёж сезади. Таълим муассасаларида укитувчи укувчиларнинг тенгдошлари билан мулокотда коникиш хиссини дарсдан ташкари тарбиявий жараёнларда шакллантириб боришлари лозим.

Сухбатдошни мулокотга жалб килишда ташаббускор булиш. Бу айникса ота-оналар, педагогик жамоа, укувчилар жамоаси хамда алохида укувчи билан буладиган мулокотда мухим ахамиятга эга. Ота-оналар билан укитувчиларнинг вазифаси катталар хаётида мухим урин эгаллайдиган умуминсоний кадриятларнинг укувчилар томонидан узлаштирилишига эришишни таъминлашда ва уларга якиндан ёрдам беришдан иборат. Х,озирги замон

укувчилари компьютер ва ахборот технологияларини катталарга нисбатан мукаммалрок эгаллашган, хорижий тилларни яхши биладилар, персонал компьютерлардан тез ва самарали фойдаланадилар, спорт ва санъатда хам юкори натижаларга эришмокдалар. Шу билан бир каторда уларнинг айримлари уз устозлари билан ютуклари, эгаллаган билимлари хамда тажрибалари билан уртоклашишни хам уддаламокдалар. Ота-оналар ва укитувчилар уз фарзандлари ёки шогирдларининг тажрибасини, билганларини урганишдан чучимайдилар, чунки айнан ана шу мулокот томонлар уртасидаги самимий муносабатларнинг шаклланишига олиб келишини улар яхши биладилар. Сухбатдош эътиборини узининг яхши хислатларига каратиши, узидан урнак олишга чакириш. Мазкур жараён бевосита кишининг уз-узини тарбиялашига олиб келади. Мулокот асосида ташаббускорликни шакллантириш бу бошка шахслардан урнак олган, нусха кучирган холда узининг “Мен”ини яратиш жараёнидир. Бундай шахс вазифасини ота-она, укитувчи, урток, севган йигити (кизи) , асар ёки кино кахрамони, санъат ва спорт сохасидаги укувчининг идеал образлари сиймосида амалга ошириши мумкин. Узи учун урнак, намуна

ГМ

376

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

буладиган шахсга караб укувчилар ташки куриниттт (кийиниши, соч турмаги, узини тутиш)лари, унинг карашлари(нима деди, нимани ёктиради, нимани ёмон куради)га таклид киладилар. Бунинг натижасида бола бошка шахсдаги мавжуд хусусиятларни таклид килиш оркали аста-секинлик билан узида узлаштириб, характерида шакллантириб боради. Агар унинг севимли кахрамони уз укитувчиси булса, у холда укувчи нафакат унинг ташки куринишларини, балки хатти-харакатини, характер хусусиятларини, инсоний фазилатларини, масъулиятни хис этишини, ахлокий жихатларини, муомала маданиятини хам узлаштиради. Бу эса хар бир укитувчининг уз укувчилари учун хар томонлама урнак, намуна булишга харакат килиши хам педагогик махоратнинг бир шакли сифатида накадар мухим ахамиятга эга эканлигини яна бир бор исботлайди. Укувчини мулокот фаолиятига тайёрлаш функциясида кизFин мулокотга тайёрлаш, унда атроф мухитидаги дустлари, тенгдошлари, ёши катта кишилар билан фикр алмашиш, мулокот жараёнида содир булиши мумкин булган салбий психологик тусикларни олиб ташлаш, мавхум жараён ва ходисалардан куркмасликка ургатиш, бегонасирамаслик, бошка шахсларнинг, жумладан Укитувчининг узига нисбатан мехрибонлигини, самимий муносабатда булиши мумкинлигини англаб етишларига ёрдам беради. Мулокотнинг эътироф этилаётган функциясини амалга оширишда укитувчининг укувчилар билан мулокотда нихоятда эхтиёткорлик билан ёндашиши, укувчининг ички дунёсини кура олиши, укувчининг психологик хусусиятларини билмасдан, унга нисбатан турли тарбиявий чоралар кулламаслик, уларнинг ёш жихатларига караб мулокот килишнинг узига хос методларини мустакил ишлаб чикиши, улар билан самимий муносабатда булиш, беFаразлик, укувчилар келажаги учун масъуллигини билдира олиш хамда уларга болаларни ишонтира билиши мухим ахамиягга эга.

Укувчини мулокот иштирокчисига айлантириш функцияси укитувчининг укувчи билан мулокотга киришишида уни куллаб-кувватлашга хизмат килади. Бунда укувчи шахсига, унинг таьлим ва тарбия жараёнида эришаётган ютукларига нисбатан кизикишни ифодалай олиш, уни сидкидилдан тушуниб тинглаш, укувчига узининг беFараз ёрдамини тавсия эта олиши жуда мухим. Укитувчининг ана шундай мулокоти укувчини хар тарафлама мукаммал билиш, укувчининг аксарият холатларда якин инсонларига кунглини очишни истамайдиган уз кобиFига бекиниб оладиган укувчиларнинг ички дунёсига кириш хамда укувчини сухбат асносида уз “Мен”ини топиши ва уни бемалол атроф мухитга, жамоада намоён кила олишига кенг шароит яратади.

Укувчини шахс сифатида рухлантириш. Мазкур функцияни амалга ошириш укувчининг маънавий камолотига, унинг баркамол шахс сифатида шаклланишига уз таъсирини утказади. Мактаб укитувчисининг укувчи билан

г<«г

377

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

мулокоти натижасида уни ураб турган атроф мухитдаги шахсларга нисбатан мехр, эътибор, узаро хурмат каби куплаб ижобий хислатлар шаклланади. Демак, мулокотнинг таърифлаб утилган услублари укитувчи фаолияти учун ута мухим булган мулокот функцияларини амалга ошириш имкониятини яратади.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги "Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш буйича Хдракатлар стратегияси туFрисида”ги ПФ-4947-сон Фармони.

2. Мирзиёев Ш.М. Танкидий тахлил, катъий тартиб-интизом ва шахсан живобгарлик - хар бир рахбар фаолиятининг кундалик коидаси булиши керак, -Тошкент.-Узбекистон - 2017. -104 б.

3. Лобанов А.А. Основы профессионально-педагогического общения: учеб. пособие. - М.: Академия, 2002. - 192 с.

4. Сафьянов В.И. Этика общения: Учеб. пособие. - М.: Просвещение, 1998.

378

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.