Научная статья на тему 'ЎРГАНИЛАЁТГАН ХОРИЖИЙ ТИЛ ТАЪЛИМИДА ЎҚУВЧИНИНГ МАДАНИЯТЛАРАРО КОМПЕТЕНТЛИГИ'

ЎРГАНИЛАЁТГАН ХОРИЖИЙ ТИЛ ТАЪЛИМИДА ЎҚУВЧИНИНГ МАДАНИЯТЛАРАРО КОМПЕТЕНТЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

39
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
маданиятлараро мулоқот / компетент / ўқувчининг компетентлиги / инлиз тили ўқитиш / методика / intercultural communication / competence / student competence / English language teaching / methodology.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Қудратбек Шавкат Ўғли Махмудов

Мақолада ўрганилаѐтган хорижий тил (инглиз тили) таълимида ўқувчининг маданиятлараро компетентлиги таҳлил қилинган. Бугунги кунда маданиятлараро мулоқотнинг таълимдаги аҳамияти ортиб бораѐтганининг сабаблари келтириб ўтилган. Шунингдек, тил ўрганаѐтган ўқувчининг компетентлигини оширишга хизмат қилувчи маданиятлараро компетенция таркибий қисмларга бўлиб таърифланган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

LEARNER'S INTERCULTURAL COMPETENCE IN STUDYING A FOREIGN LANGUAGE

The article analyzes the intercultural competence of a pupil in the study of foreign language (English). The reasons for the growing importance of intercultural communication in today’s education are given. Intercultural competence, which serves to enhance the competence of the pupil learning the language, is also described dividing into components.

Текст научной работы на тему «ЎРГАНИЛАЁТГАН ХОРИЖИЙ ТИЛ ТАЪЛИМИДА ЎҚУВЧИНИНГ МАДАНИЯТЛАРАРО КОМПЕТЕНТЛИГИ»

УРГАНИЛАЁТГАН ХОРИЖИЙ ТИЛ ТАЪЛИМИДА УКУВЧИНИНГ МАДАНИЯТЛАРАРО КОМПЕТЕНТЛИГИ

Кудратбек Шавкат yFли Махмудов

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти

АННОТАЦИЯ

Маколада урганилаётган хорижий тил (инглиз тили) таълимида укувчининг маданиятлараро компетентлиги тахлил килинган. Бугунги кунда маданиятлараро мулокотнинг таълимдаги ахамияти ортиб бораётганининг сабаблари келтириб утилган. Шунингдек, тил урганаётган укувчининг компетентлигини оширишга хизмат килувчи маданиятлараро компетенция таркибий кисмларга булиб таърифланган.

Калит сузлар: маданиятлараро мулокот, компетент, укувчининг компетентлиги, инлиз тили укитиш, методика.

LEARNER'S INTERCULTURAL COMPETENCE IN STUDYING A

FOREIGN LANGUAGE

ABSTRACT

The article analyzes the intercultural competence of a pupil in the study of foreign language (English). The reasons for the growing importance of intercultural communication in today's education are given. Intercultural competence, which serves to enhance the competence of the pupil learning the language, is also described dividing into components.

Keywords: intercultural communication, competence, student competence, English language teaching, methodology.

КИРИШ

Сунгги йилларда дунё буйлаб глобаллашув жараёни кетаётган бир пайтда амалиётда келиб чикаётган муаммоларни хал этиш учун таълим сиёсатини ишлаб чикишга эътибор аввалгиданда кучайиб бормокда. Бошка сохалар каторида технология тараккиёти ва XXI асрда бутун дунё буйлаб инсонларнинг ортиб бораётган харакатчанлиги оркали турли хил маданий ва тиллардаги шахслараро алокаларни фаоллаштириш таълим сиёсатини ишлаб чикувчилар томонидан мактаб укув

March, 2022

846

gacTypuga yKyBHH.rapHHHr MagaHHaraapapo xaöapgop^HrHHH pHBo^naffrapum ycymapura эtтнöop KapaTHm^apura o^HÖ Ke^MoKga. Ey aManueTga yKyBHH.rapra y3 ^aMoanapuga eKH yHgaH y3oKga öyragHMH, y3apo TymyHHm, öaFpHKeHraHK Ba ^apK^apHH xypMaT KH.mm Ba öomKa ycymap opKanu ran Ba MagaHHH Ta^OByraapgara HHCOH^ap ÖH^aH MyBa^aKHarau MyroKoT KH.mm HMKOHHHH öepaguraH öhhhm, KyHHKMa Ba MyHocaöaraapHH puBo^naHrapumra epgaM Öepum ^apaeHHga y3 aKCHHH Tonagu.

TagKHKoTHH^ap nappa Ba Pogpurye3^apHHHr [5] TatKHg.ramHHa, XXI acpga ^aMHaT gyH Ke^umu KepaK öynraH мнгpaцнa okhmh энг MyxHM MyaMMo^apgaH Öupugup. ffly ypuHga Tat^HM xaKHga cy3 ropHTraHga, MagaHHH xHHMa-xH.mHKHH эc.raтнö yram 3apyp. Ey Öopaga Tat^HM TH3HM^apu H^THMoufi^amyBga MyxHM po^ yHHafigH Ba mha^hh y3ura xochhk TyHFycHHH aparamra epgaM Öepagu. ffly HyKTau Ha3apgaH, Tat^HM xoguM^apu y3 yKyBHH^apu Ba Tanaöanapuga MagaHHH y3ura xoc^HKnapHHHr puBo^naHHmugaH xaöapgop öy^Hm^apu MyxHM [3].

MagaHHaraapapo MyroKoTgaru öhhhm Ba KyHHKManap h^thmohh y3apo TatcupHHHr 3apyp э^eмeнтн cu^araga Toöopa KynpoK эtтнpo$ этн^мoкga. Tat^HMga MagaHHaraapapo MynoKoraHHr axaMHaTH opTHÖ öopMoKga, HyHKH y Ha^aKaT Tat^HM oMHmapugaH Öupura, öa^KH "^aMHaT ToMoHugaH Tanaö

KH^HHaguraH 3aMoHaBHH Tat^HM CH^aTHHHHr" энг MyxHM TapKHÖHH KHCMHra afi^aHHÖ ÖopMoKga. MagaHHaraapapo MynoKoT (MM)HHHr Tat^HMgaru axaMHara opTHÖ öopaeTraHHHHHr caöaö^apu Kyfiugaru^apga KypumHMH3 MyMKHH:

- Y3ÖeKHCTOH Tat^HM TH3HMHHHHr raoöan Tat^HM TapMoFH ÖHTOH y3apo Tatcupu; 3aMoHaBHH Tat^HM MaKoHHHHHr onuK^uru: raoöan.namyB ^apaeH^apu, 3aMoHaBHH axöopoт-кoммyннкaцнa TexHo^orua^apuHHHr puBo^naHHmu, MagaHHaT Ba Tat^HM coxacuga Typ^H MaM^aKaraap ypTacugaru anoKanapHHHr KynafiumH, yKHTyBHHnap, Tanaöanap Ba yKyBHHnapHHHr xa^Kapo Tat^HM ^oHHxanapuga umrapoK этнmн, xa^Kapo ннтeгpaцнa Ba negarorHK Ta^puöa;

- мнгpaцнa OKHMHHHOT Kyqafiumu: xopu^HH Ba Maxan^HH TanaöanapHHHr anMamHHyB^apu xaMga ÖH3HHHr THH ypraHyBHHnap HeT э^ga yKHraHga eKH xopu^HH Tanaöa Y3ÖeKHCTOHga yKHraHgaru xo-raraapHHHr xap HKKucuga xaM y3 MagaHHaTHHH caK^aö Ko^um HCTaru;

- Tat^HM MaKoHHga MagaHHH Ba ^HHrBHCTHK ÖH^HMCH3^HKHHHr HaMoeH öy^Hmu ^aKT^apu;

- KoMMyHHKaTHB MeTogHHHr Ky^aMHHH KeHraHTupum -Ha^aKaT HeT mmapuHH ypraHHmga, öa^KH öomKa Tat^HM KyHanum^apHga xaM.

March, 2022

847

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛГИЯ

Маданиятлараро мулокотни назарий тушуниш "алока" ва "мулокот", маданият ва мулокот каби тушунчалар уртасидаги муносабатни куриб чикишни талаб килади.

Масалани укувчиларни тахлил килиш томонидан куриб чиксак, Гидденс (1994) болалар мактабларда узок вакт утказишларини таъкидлайди. Улар мактабда укув режада ёки ундан ташкари укитиладиган дарслардан кура купрок нарсани узлаштирадилар. Мактаблар хаётнинг бошида олинган кадриятлар ва дунёкарашларни урганишга таъсир килади. Болалар мактабни тарк этганда, бу уларнинг имкониятларини чеклайди ёки осонлаштиради. Унинг таъкидлашича, маданий такрор ишлаб чикариш мактабларнинг авлодлар уртасида ижтимоий ва иктисодий тенгсизликларни давом эттиришга ёрдам бериш усулларини назарда тутади. Парра хамда Родригуез [5] таълим демократик ва куп кирралилик булиши кераклигини таъкидлайди. Демократик стандартларни илгари суриш учун таълим маданиятлараро таълимни назарда тутади. Ушбу янги даврда таълим демократик ва куп киррали булиши учун биринчи навбатда маданиятлараро мулокот шаклида булиши керак. Парра ва Родригуезларнинг [3] ишларида келтирилган Европа Кенгаши (1989) маданиятлараролик атамаси куйидагича таърифлаган ва биз буни тил ургатиш, урганиш жараёнида куриб чикамиз:

- тенг имкониятлар, тараккиёт ва демократлаштириш;

- келиб чикиш маданияти ва мезбон маданиятни узаро тан олиш;

- она тилига хурматни саклаб колган холда, мезбон маданиятнинг кенг урганилиши;

- фарклардан кура ухшашликларга урFу бериш;

- маданиятлараро кадриятларни кабул килиш.

Биринчи навбатда, маданиятлараро таълимнинг маъносини аниклаш керак. Парра ва Родригес [3] га кура, маданиятлараро таълимни ухшаш атама билан таккослаш, уни аниклашни осонлаштиради, шунинг учун фаркларни карама-карши куйиш мумкин.

- Мономаданий таълим: икки ёки ундан ортик маданият уртасида таккослашни таклиф килмасдан, укувчиларни максадли маданиятга якинлаштиради.

- Маданиятлараро таълим: Бу таълим контексти булиб, унда бир нечта маданият мавжуд булиши мумкин, масалан,

March, 2022

848

манба маданияти ва максадли маданият, лекин у факат иккитадан куп булиши мумкин.

Максадли маданият бирлаштирувчи омил хисобланади. Укувчиларнинг келиб чикиши ва манба маданиятидан катъий назар, улар хорижий тилни урганишда тенглик холатидан бошланади.

Алред, Бйрам ва Флеминг [5] маданиятлараро таълим психологик ва педагогик жихатдан кийин тушунча ва жараён эканлигини таъкидлайдилар. Яъни "Таълим контекстида маданиятлараро тажриба педагогикаси" шахсларга фойда келтириши учун керак". Хорижий тилдан унумли фойдаланишни урганишда тил ва маданиятлараро таълим мухим рол уйнайди. Бу жараён узга тилни тушуниш, мулокот килиш, узга тил эгасининг нуткига уз фикрини бера олиш кобилиятини уз ичига олади.

Юкорида айтиб утилган маданиятлараро таълим турли хиллик, тенглик, узаро таъсир, бирдамлик, хурмат ва хамдардлик кадриятларига эга. Парра ва Родригуез [5] буларнинг барчаси маданий интеграция учун жуда фойдали эканлигига ишонишади. Ковакснинг [7] таъкидлашича, эрта тил урганиш тили урганилаётган мамлакатлар хакида куп билимларни таклиф килиши мумкин. Маданиятлараро таълим тили урганилаётган маданиятининг мазмуни билан уни уз маданий келиб чикиши билан таккослаш оркали танишиш имкониятини беради. Бундай холда, укувчи максадли тили урганилаётган маданиятга ва сузловчига ижобий муносабатни шакллантириши мумкин. Бунда энг катта имкониятлар ёш укувчиларни туFри йуналтириб тарбиялашда булиб, бошка мамлакатлар ва уларнинг сузловчилари хакида олинган билимлар, шунингдек, урганилаётган тил оркали олинган маълумотлар турли ноодатий туЙFулар ва реакциялардан халос булишга ёрдам беради. Маданий тушунча ёш укувчиларга уз нуктаи назарини кенгайтиришга ёрдам беради ва стереотиплар хакидаги фикрларни яширади. Бундай холда, улар турли маданиятнинг турли урф -одатларини осонгина кабул килишлари мумкин. Агар укувчилар узларининг янги билим ва тажрибаларини она ватанининг анъаналари ва урф-одатлари билан солиштира олсалар, тили урганилаётган мамлакат маданияти билан танишиш укувчилар учун жуда фойдали эканлигини куриш мумкин. Бу жараён укувчиларга икки маданиятнинг бир кисми булишга ёрдам беради ва улар маданиятлараро хабардорликка эга буладилар.

Х,ар кандай узга томонни хис килиш, бошдан кечириш маданиятлараро тажрибага тенгдир. Ушбу тажрибага эга булиш замонавий дунёда тобора мухим ахамият касб

March, 2022

849

этмокда. Таълим маданиятлараро компетенция билан бир каторда маданиятлараро туЙFуни ривожлантириши керак. Улар таълимда асосий булиши керак, бу маданиятлар уртасида воситачилик килиш учун мухим кобилият, бошка шахсларга нисбатан сезгирликни ошириши мумкин. Маданиятлараро компетент булиш узимизга хам, бошкаларга хам узаро тенг булишни англатади. Маданиятлараро тушунишнинг мослашувчан модели укувчиларга уз шахсини саклаб колиш ёки яхшилаш имконини беради. Укитувчи хам, укувчилар хам узларининг маданий ва этник узига хослигини юкоридан туриб хис этсалар, ижобий рухий кечинмаларни хам йукотмайдилар. Чунки бошка маданият билан танишиш ва тушуниш бизнинг маданий узлигимизга таъсир килмай колмайди. Албатта, бу бизнинг индивидуаллигимизга кандай таъсир килишини билиш мухим хисобланади. Шу урида куйидагича саволлар туFилиши табиий: ММ бизни заифлаштириши мумкинми ёки факат кучайтирадими? Бизни хорижий маданият таъсиридан олиб кочадиган ва уни рад этишимиз керак булган муаммо борми? Бу бизни ва укувчиларимизни уз маданиятимиздан узоклаштирмайдими? Юкорида санаб утилган эффектларга кура, бундай мауммоли саволларган жабов маданиятлараро тушунишнинг мослашувчан моделини талаб килади хамда бу модел укувчиларнинг маданиятлараро тушунишнинг турли окибатлари хакида хабардорликка тайёрлайди ва уларни уз карорларини кабул килишга йуналтиради. Бундай холатда хорижий тил укитувчиларининг вазифаси алохида урин тутади. Уларнинг роли нафакат хорижий тилни укитиш, тили урганилаётган мамлакатлар маданияти хакидаги билимларни воситачилик килиш булибгина колмай, балки уларнинг асосий вазифаси тили урганилатган маданиятни укувчиларнинг уз маданиятларини бутунлигича саклаган холда бирлаштира олишдир.

Таълим сохасидаги мутахассислар мулокотни укитувчи ва укувчилар уртасидаги узаро таъсир тизими сифатида тушунадилар. Ушбу узаро таъсирнинг мазмуни ахборот алмашинуви, таълим ва тарбия жараёнларини оптималлаштириш, биргаликдаги ишларни ташкил этиш, укитувчи томонидан укувчининг шахсияти ва унинг узи хакидаги билим ва шахснинг узини узи ривожлантириш учун шароит яратиш хисобланади. Укитувчи бу жараёнларнинг ташаббускори сифатида ишлайди, уларни ташкил килади ва бошкаради. Замонавий укитувчиларнинг тушунишида мулокотнинг максади ва асосий вазифаси одамларни керакли

March, 2022

850

маълумотларга умумий кириш асосида бирлаштириш, алока жараёнининг максади узаро таъсир килишдир. [8]

Маданият ва мулокотнинг узаро боFликлиги маданиятлараро мулокотни тушуниш учун хал килувчи ахамиятга эга. "Бегона", "бошка" тушунчалари маданиятлараро мулокот учун асос булиб, бу сузларнинг кенг маъносида "бошка"ни тушуниш, уни ижобий идрок этиш, уни хурмат килиш, "бегона ва нотаниш"ни оддийгина "бошка" тоифасига утказиш, "узиники" ва "узга" асосида умумий нарсани яратишга интилиш маданиятлараро мулокотнинг мохиятини ташкил этади. Агар ягона маданият доирасидаги мулокот ухшашликларга асосланган булса, у холда ММ фаркларга асосланади ва факат буни тушуниш, ухшаш ва турли ходисаларни бошкариш кобилияти "умумий маъно, умумий фикр" яратишга олиб келади ва бу ММнинг самарадорлигини кафолатлайди.

ММни шакллантириш боскичидаги экспериментал ишимизнинг максади хам мактаб укув жараёнида юкори синф укувчиларининг компетенциясини ривожлантириш учун маданиятлараро мулокотнинг самарали шакллари, усулларидан максадли фойдаланиш хисобланиб, тадкикотимиз хам ММ ёрдамида укувчиларнинг компетенцияси курсаткичларининг ривожланиш даражасини ва унинг жараёнини педагогик куллаб-кувватлашнинг узига хос хусусиятларини хисобга олган холда олиб боришга каратилган.

Барча инсонлар бир нечта маданиятларда иштирок этадилар ва барча маданиятлар ички жихатдан узгарувчан, хилма-хилдир. Ушбу маданий боFланишлар шахсийлаштирилади ва одамларнинг куплаб маданий алокалари узаро таъсир килади хамда бир-бири билан кесишади. Одамларнинг уз маданиятларида иштирок этиш усуллари купинча контекстга боFлик ва харакатчан булиб, барча маданиятлар доимо ривожланиб, узгариб туради. Маданий алокалар нафакат одамларнинг фикрлари, хис -туЙFулари ва хатти-харакатларига имкон беради, балки уларни чеклаши хам мумкин. Яъни агар бошкалар нотуFри идентификация килишса, одамларнинг фаровонлик туЙFуси ва ижтимоий фаолиятга салбий таъсир курсатиш эхтимоли мавжуд.

Маданиятлараро учрашув - бу узидан турли хил маданий мансубликларга эга булган бошка шахс (ёки шахслар гурухи) билан учрашиш демакдир. Бундай халатлар юзма-юз ёки виртуал, масалан, ижтимоий ёки алока воситалари оркали амалга оширилиши мумкин. Табиийки, маданият эгалари (сузлашувчилари) турли мамлакатлардаги одамлар ва улар минтакавий, тил, этник ёки диний келиб чикиши,

March, 2022

851

турмуш тарзи, жинси, ижтимоий тоифаси, ёши, диний маросимлар даражаси ва бошкалар билан тубдан фаркланади. Маданий тафовутлар вазият ёки шахснинг узига хос йуналиши, муносабати билан идрок этилганда ва фарклар сезиларли булганда шахслараро учрашув маданиятлараро учрашувга айланади. Шундай килиб, маданиятлараро узаро таъсирда киши бошка шахсга (ёки шахсларга) узининг индивидуал шахсий хусусиятларига кура жавоб бермайди - аксинча, бошка маданият ёки маданиятлар мажмуасига мансублиги асосида жавоб беради. Бундай вазиятларда уЙFун узаро таъсир ва муваффакиятли мулокотга эришиш учун маданиятлараро компетенция талаб килинади.

Компетенция атамасини куллашнинг турли усуллари мавжуд, жумладан, кундалик кулланишга эхтиёж мавжудлиги сабабли колибилият деб караш, юкори синфлар таълими ёки касбий таълим жараёнида купрок техник кулланилиши хамда маълум бир контекстда мураккаб талабларни кондириш кобилиятини ифодалаш учун ишлатилиши мумкин. Жорий максадлар учун компетенция нафакат маълум бир контекстда кулланиладиган куникмалар масаласи, балки хар кандай тегишли вазиятда харакат килиш оркали кулланиладиган муносабат, билим, тушуниш ва куникмалар йотиндиси сифатида тушунилади. Компетентлик - бу шахс учун алохида ёки бошкалар билан биргаликда вазифалар, кийинчиликлар ёки кийинчиликларни келтириб чикарадиган вазиятлар турларига муваффакиятли жавоб бериш кобилияти хисобланади. Маданиятлараро учрашувлар ана шундай холатлардан биридир. Худди шу турдаги вазиятлар турли йуллар билан узгариши мумкинлиги сабабли, компетенция хар доим бу узгаришга таъсир килиш ва унга жавоб бериш оркали бойитиш ёки кушимча урганишга мойил булади. [2]

Демак, укувчининг маданиятлараро компетентлиги - бу харакат оркали кулланиладиган муносабат, билим, тушуниш ва куникмалар й^индиси булиб, у кишига якка тартибда ёки бошкалар билан биргаликда куйидагиларга имкон беради:

- узидан фарк килувчи маданий алокаларга эга деб хисобланган шахсларни тушуниш ва хурмат килиш;

- узга маданиятли шахслар билан мулокот килиш ва фикр билдиришда туFри, самарали ва хурмат билан жавоб бериш;

- узга маданиятли шахслар билан ижобий ва конструктив муносабатлар урнатиш;

- маданий "фарк" билан юзлашиш оркали узининг ва узганинг бир нечта маданий мансублигини тушуниш.

March, 2022

852

Бу ерда "хурмат" атамаси тили урганилаётган узга маданият вакилини хурмат килиши, кадрлаши ва унинг кадриятларини керакли уринда туFри бахолашини билдиради; "туFри" атамаси вазиятнинг барча иштирокчилари узаро таъсир кутилган маданий меъёрлар доирасида содир булишидан бир хил даражада коникишларини англатади; ва "самарали" дегани эса, маданиятлараро мулокот иштирокчиларининг барчаси узаро хамкорликда, камида кисман уз максадларига эриша олишини англатади.

НАТИЖАЛАР ВА МУХрКАМА

Таъкидлаш жоизки, маданиятлараро юзма-юз учрашувлардаги мулокот ва узаро таъсир одамлардан узларининг куп тилли компетенцияга, яъни хорижий тил таълимига таянишни талаб килади. "Куп тилли компетенция" атамаси бир нечта тилларда сузлашадиган вазиятларда фойдаланиш учун турли даражадаги ва турли тиллардаги компетенциялар жамланмасини англатади. Шахслар тилларни алохида объектлар сифатида эмас, балки узаро таъсир талабларига мувофик жалб килинадиган композит бир бутун сифатида хис килишади. Шу сабабли, маданиятлараро компетенция тил компетенцияларининг маданиятлараро учрашувлардаги ролини англашни уз ичига олади. Бу, шунингдек, маданиятлараро учрашувларда (барча узаро таъсирларда булгани каби) иштирокчилар фойдаланилаётган тил(лар) буйича турли даражадаги компетенцияларга эга булиши мумкинлигини англашни уз ичига олади, бу эса узаро таъсирда носимметрикликлар ёки кучли фаркларни келтириб чикариши мумкин. Умуман олганда, шахслар маданиятлараро учрашувларни кандай изохлашлари ва мулокот килишлари ушбу мулокотларга етакловчи тиллар ва маданиятларга боFликдир. Хорижий тилни урганаётган ёки урганган укувчининг маданиятлараро компетенцияси тулик булмай колиши табиий, аммо уни маданиятлараро мулокотларнинг давомий тажрибасидан доимий бойитиб бориши мумкин.

Шуни хам изохлаб утиш керакки, юкорида келтирилган маданиятлараро компетенция таърифида бундай компетенция узидан турли хил маданий мансубликларга эга деб хисобланган одамларга хурмат курсатишни уз ичига олиши таъкидланган булса-да, шахсларга хурмат ва харакатларни хурмат килиш уртасидаги фаркни билиш мухимдир. Инсонлар ва унинг ажралмас инсон хукуклари, барча одамларнинг кадр-киммати ва тенглиги доимо хурмат килиниши керак, аммо хатти-харакатларга курсатилиши керак булган хурматнинг

March, 2022

853

чегаралари хам мавжуд: инсон хукукларининг асосий тамойилларини, демократия ва конун устуворлигини бузадиган хатти-харакатлар кузатилганда, "хурмат" атамаси бирмунча йироклашади хамда ушбу тамойилларни бузадиган хатти-харакатларга "маданий тафовут" сабаб булиши мумкин эмас. Бундай масала шахснинг тарбияси ва шунга ухшаш бошка сохаларда мукокама килинади.

Етмиш йилдан купрок вакт давомида олиб борилган илмий тадкикотлар маданиятлараро компетенциянинг табиатини урганиб келмокда, бу тадкикотларнинг аксарияти унинг таркибий кисмларининг батафсил руйхатини ишлаб чикади. [1,2,3,4,6,9,10] Маданиятлараро компетенциянинг куйидаги таркибий кисмлари руйхатга эмас, балки курсаткичга эътибор каратади ва биринчи навбатда таълим оркали ривожланишга ёрдам берадиган таркибий кисмларга урFу беради. Ушбу компонентлар (таркабий кисмлар)ни урганаётганда, укувчилар маданият тавсифини ёдда тутишлари керак.

Маданиятлараро компетенциянинг таркибий кисмларини муносабатлар, билим ва тушунчалар, куникма ва амалиётга булиш мумкин.

Муносабатларга куйидагилар киради:

- маданий хилма-хилликни, карашлар ва амалиётларнинг плюрализмини кадрлаш;

- уз маданиятидан фаркли булган шахсларни хурмат килиш;

- хар хил маданий йуналиш ва нуктаи назарга эга булган одамларга очик, кизикувчан ва урганишга тайёр булиш;

- узидан турли хил маданий алокаларга эга булган шахсларга фикрларини далиллашга тайёр булиш;

- аввалдан эгалланган билим ва тажрибага таяниб, савол беришга тайёр булиш;

- икка хил маънолик ва ноаникликка нисбатан холис булиш;

- хар хил маданий йуналиш ва нуктаи назарга эга булган шахслар билан мулокот килиш ва хамкорлик килиш имкониятларини излашга тайёр булиш.

Маданиятлараро компетенцияга ёрдам берадиган билим ва тушунчаларга куйидагилар киради:

- барча маданий гурухларнинг ички хилма-хиллиги ва бир-биридан фаркли эканлигини тушуниш;

- узининг ва бошка шахсларнинг тахминлари, олдинги карашлари, стереотиплари, нотуFри карашлари, очик ва яширин камситишларни билиш ва тушуниш;

March, 2022

854

- уз тили ва маданий мансублигининг дунё ва бошка шахслар тажрибасига таъсирини тушуниш;

- коммуникатив хабардорлик, шу жумладан бошка халклар тиллари умумий FOяларни узига хос тарзда ифодалаши ёки уз тил(лар)и оркали кириш кийин булган ноёб FOяларни ифодалаши мумкинлигини билиш хамда бошка маданий мансуб шахслар уз нуктаи назаридан мазмунга эга деб билувчи турли хил OFзаки ва OFзаки булмаган коммуникатив конвенцияларга риоя килишлари мумкинлигидан хабардор булиш;

- муайян маданий йуналишларга эга булган одамлар томонидан ишлатилиши мумкин булган эътикодлар, кадриятлар, амалиётлар, нутклар ва махсулотлар туFрисида билимга эга булиш;

- маданий, ижтимоий ва индивидуал узаро таъсир жараёнларини, билимларнинг ижтимоий жихатдан курилган табиатини тушуниш.

Маданиятлараро компетенция билан боFлик куникмаларга куйидагилар киради:

- кен фикрлилик - уз нуктаи назарида котиб колишдан тийлиш ва уз нуктаи назаридан ташкари бошка инсонларнинг нуктаи назарини хам хисобга олиш кобилияти;

- узга маданий алокалар ва истикболлар хакидаги маълумотларни кашф этиш куникмалари;

- хорижий маданий амалиётлар, эътикодлар ва кадриятларни талкин килиш ва уларни узиники билан боFлаш кобилияти;

- эмпатия яъни бошка одамларнинг фикрлари, эътикодлари, кадриятлари ва хис-туЙFуларини тушуниш ва уларга жавоб бериш кобилияти;

- когнитив мослашувчанлик - вазият ёки контекстга мувофик фикрлаш тарзини узгартириш ва мослаштириш кобилияти;

- маданий эътикодлар, кадриятлар, амалиётлар, нутклар ва махсулотлар, шу жумладан уз маданий мансублиги билан боFлик булган тушунчаларни танкидий бахолаш ва хулоса чикариш, шунингдек, уз нуктаи назарини тушунтира олиш куникмалари;

- уз хулк-атворини янги маданий мухитга мослаштириш куникмалари -масалан, тили урганилаётган маданият сузлашувчилари томонидан купол деб хисобланиши мумкин булган OFзаки ва OFзаки булмаган хатти-харакатлардан кочиш;

March, 2022

855

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

- лингвистик, социолингвистик ва нуткий куникмалар, шу жумладан мулокотдаги бузилишларни бошкариш куникмалари;

- маданиятлараро мулокотнинг коммуникатив талабларини кондириш учун куп тилли куникмалар, масалан, бир нечта тил ёки тиллар хилма-хиллигидан фойдаланиш ёки бошка тилни тушуниш учун маълум тилдан фойдаланиш (узаро тушуниш);

- маданиятлараро алмашинувда воситачи сифатида харакат килиш кобилияти, шу жумладан таржима килиш, шархлаш ва тушунтириш куникмалари.

Муносабат, билим, тушунча ва куникмалар маданиятлараро компетенциянинг барча зарур таркибий кисмлари булса-да, маданиятлараро компетенцияга эга булиш учун факат ушбу компонентларга эга булишнинг узи етарли эмас: маданиятлараро мулокот чоFида ушбу компонентларни амалда куллаш хам зарур. Укувчилар купинча уз муносабатини хорижий тил билимига таяниб муносабатга киришадилар ва купинча эгалланган билим ва куникмалар амал кулланилганда муваффакиятсиз булиб колиши эхтимолдан холи эмас. Шу сабабли, укувчилар маданиятлараро компетенцияга эга булиши учун узларининг маданиятлараро муносабатлари, билимлари, тушунчалари ва куникмаларини амалиёт оркали куллашлари керак булади.

Шундай килиб, тегишли амалиётларга куйидагилар киради:

- хар хил маданий йуналиш ва нуктаи назарга эга булган шахслар билан мулокот килиш имкониятларини излаш;

- тили урганилаётган маданият вакили билан туFри, самарали ва хурмат билан узаро муносабатда булиш ва мулокот килиш;

- умумий фаолият ва ташаббуслар буйича турли хил маданий йуналишларга эга булган шахслар билан хамкорлик килиш, карашлар ва истикболлардаги фаркларни мухокама килиш, умумий карашлар ва хамфикрлиликни яратиш;

- инсон хукукларига зид булган муносабат ва OFзаки ёки ёзма хатти-харакатларга карши туриш, маданий мансублигидан катъи назар, одамларнинг кадр-киммати ва инсон хукукларини химоя килиш.

ХУЛОСА

Хулоса килиб айтганда, амалиёт даражасида хорижий тилларни эгаллаган укувчи учун маданиятлараро компетенция глобал шахс булиш учун асос яратади.

March, 2022

856

Мaдaниятлaрaро компетенция фaол, интерaктив Ba иштирокчи yлчовлaригa эгa 6Ули6, у шaxслaрдaн умумий лойиx,aдaрни куриш, умумий мaсъулиятни y3 зиммaлaригa олиш Ba юксБлиш учун умумий зaмин ярaтиш кобилиятини ривожлaнтиришни тaлaб килaди. Шу сaбaбли, мaдaниятлaрaро компетенция мaдaний жихдтдэн xилмa-xил дунëдa демокрaтик фукaролик учун зaрур бyлгaн aсосий компетенциядир. Чунки мaдaниятлaрaро компетенция нaфaкaт муносaбaтлaр, билим, тушуниш Ba кyникмaлaрни, бэлки aмaлиëтни хдм y3 ичигa олганлиги сэ6э6ли, xоржий тил тэъдими орк&ли Укувчидэрни мэдэниятлэрэро компетенция 6идэн тэъминдэш Укувчилэргэ нэфэкэт мэ^элдий бзлки xaдкaро хдмжэмият 6Уйлэ6 хдрэкэт килиш имкониятини берaди.

REFERENCES

1. Byram, M. (2009). Sociétés multiculturelles et individus pluriculturels: le projet de l'éducation interculturelle. Strasbourg : Editions du Conseil de l'Europe.

2. Deardorff, D.K. (Ed.) (2009). SAGE Handbook of Intercultural Competence. Londres: Sage

3. Geof Alred, Michael Byram & Mike Fleming. (2003). Intercultural Experience and Education. (G. B. Alred, Ed.) Great Britain: Cromwell Press Ltd.

4. Giddens, A. (1994). Sociology. Second edition, fully revised and updated. Oxford: Polity Press.

5. Gómez Parra & A. R. Rodríguez. (2016). The Intercultural Training Of Foreign Language Teachers. The Spanish Case. Spain: University of Córdoba.

6. Jackson, J. (Ed.) (2012). The Routledge Handbook of Language and Intercultural Communication. Londres: Routledge.

V. Kovács, J. (2009). A gyermek és az idegen nyelv. Nyelvpedagógia a tízen aluliak szolgálatában. Budapest: Eötvös József K0nyviadó.

S. Makhmudov, K. (2020). Ways of Forming Intercultural Communication in Foreign Language Teaching. Science and Education, 1(4), S4-S9.

9. Straub, J., Weidemann, A. & Weidemann, D. (Eds.) (200V). Handbuch Interkulturelle Kommunikation und Kompetenz. Stuttgart: Verlag J.B. Metzler.

10. Berardo, K. & Deardorff, D. (2012), Building Cultural Competence: Innovative Activities and Models. Sterling, VA : Stylus.

March, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.