Научная статья на тему 'МАДАНИЯТЛАРАРО МУЛОҚОТ КОМПЕТЕНЦИЯЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШДА ИННОВАТИВ, ИНТЕРФАОЛ МЕТОДЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ'

МАДАНИЯТЛАРАРО МУЛОҚОТ КОМПЕТЕНЦИЯЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШДА ИННОВАТИВ, ИНТЕРФАОЛ МЕТОДЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
572
163
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тил / маданият / маданиятлараро мулоқот / маданиятлараро мулоқот юритиш компетенцияси. / язык / культура / межкультурная коммуникация / формирование межкультурной компетенции.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Юсупова Дилфуза Икромовна

Мақолада маданиятлараро мулоқот фанининг ўқитилишида самарали замонавий интерактив методлардан фойдаланган ҳолда талабаларда маданиятлараро мулоқот компетенцияларини шакллантириш масаласи ўрганилади. Маданиятлараро мулоқот компетенцияси замонавий чет тили дарсларининг асосий дидактик-методик тамойилларидан ҳисобланади. Чунки тил ва маданият бир-бири билан ўзаро боғлиқ бўлиб, ҳар бир халқнинг маданияти, яъни ўй-фикрлаши, менталитети, одоб-ахлоқ қонун қоидалари, қадриятлари тилда акс этади. Шу сабабли хорижий тилларни ўрганиш билан биргаликда маданиятлараро компетенцияни шакллантириш таълим мазмунига қўйилган замон талаби ҳисобланади. Бироқ бу фанни ўқитиш жараёнида самарали методлардан фойдаланиш ҳамон ўз долзарблигини сақлаб қолмоқда. Муаллиф томонидан филология йўналишидаги талабаларда тажриба-синов ўтказилди. Тажриба-синов даврида назарий билимларни талабаларга амалиётда татбиқ этган ҳолда ўрганиш ва бунда билимни фақат ўқитувчи томонидан эмас, балки талабаларни амалиётга жалб этган ҳолда билим олишига алоҳида эътибор қаратилди. Тажриба сўнггида ўтказилган сўровнома натижалари қўлланган метод мавзуларни осон ва яхши ўзлаштириш учун асос бўлгани, талабаларда эркин фикрлаш, мустақил ишлаш кўникмаларини шакллантирганини кўрсатди. Мақолада тавсия этилган методдан олий ўқув юртларида маданиятлараро мулоқот фанини ўқитишда фойдаланиш мумкин.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ИННОВАЦИОННЫХ, ИНТЕРАКТИВНЫХ МЕТОДОВ ПРИ ФОРМИРОВАНИИ МЕЖКУЛЬТУРНОЙ КОМПЕТЕНЦИИ

В статье рассматривается вопрос формирования у студентов межкультурных компетенций с использованием современных интерактивных методов обучения межкультурной коммуникации. Компетентность в межкультурной коммуникации один из основных дидактических и методологических принципов современных уроков иностранного языка. Поскольку язык и культура взаимосвязаны, культура каждого народа, то есть образ мышления, менталитет, правила морали, ценности отражаются в языке. Поэтому формирование межкультурной компетенции наряду с изучением иностранных языков является современным требованием к содержанию образования. Однако использование эффективных методов в преподавании межкультурной коммуникации остается актуальным. В процессе обучению межкультурной коммуникации автор провел эксперимент с участием студентов филологического направления. В экспериментальный период особое внимание уделялось изучению теоретических знаний на практике, а также получению знаний не только от преподавателя, но и путем вовлечения студентов в практику. Результаты опроса, проведенного по окончании эксперимента, показали, что использованный метод явился основой легкого и хорошего усвоения материала, сформировал у студентов навыки свободного мышления, самостоятельной работы. Методика, рекомендованная в статье, может быть использована при преподавании предмета межкультурной коммуникации в ВУЗах.

Текст научной работы на тему «МАДАНИЯТЛАРАРО МУЛОҚОТ КОМПЕТЕНЦИЯЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШДА ИННОВАТИВ, ИНТЕРФАОЛ МЕТОДЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ»

Юсупова Дилфуза Икромовна,

Узбекистан Давлат жах,он тиллари университети "Немис тили амалиёти" кафедраси укитувчиси, мустак,ил тадк,ик,отчи

МАДАНИЯТЛАРАРО МУЛОКОТ КОМПЕТЕНЦИЯЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШДА ИННОВАТИВ, ИНТЕРФАОЛ МЕТОДЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ

УДК: 37.012.85

ЮСУПОВА Д.И. МАДАНИЯТЛАРАРО МУЛОКОТ КОМПЕТЕНЦИЯЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШДА ИННОВАТИВ, ИНТЕРФАОЛ МЕТОДЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ

Маколада маданиятлараро мулокот фанининг укитилишида самарали замонавий интерактив методлардан фойдаланган х,олда талабаларда маданиятлараро мулокот компетенцияла-рини шакллантириш масаласи урганилади. Маданиятлараро мулокот компетенцияси замонавий чет тили дарсларининг асосий дидактик-методик тамойилларидан х,исобланади. Чунки тил ва маданият бир-бири билан узаро боFлик булиб, х,ар бир халкнинг маданияти, яъни уй-фикрлаши, менталитети, одоб-ахлок конун коидалари, кадриятлари тилда акс этади. Шу сабабли хорижий тилларни урганиш билан биргаликда маданиятлараро компетенцияни шакллантириш таълим мазмунига куйилган замон талаби х,исобланади. Бирок бу фанни укитиш жараёнида самарали методлардан фойдаланиш х,амон уз долзарблигини саклаб колмокда. Муаллиф томонидан филология йуналишидаги талабаларда тажриба-синов утказилди. Тажриба-синов даврида назарий билимларни талабаларга амалиётда татбик этган х,олда урганиш ва бунда билимни факат укитувчи томонидан эмас, балки талабаларни амалиётга жалб этган х,олда билим олишига алох,ида эътибор каратилди. Тажриба сунггида утказилган суровнома натижалари кулланган метод мавзуларни осон ва яхши узлаштириш учун асос булгани, талабаларда эркин фикрлаш, мустакил ишлаш куникмаларини шакллантирганини курсатди. Маколада тавсия этилган методдан олий укув юртларида маданиятлараро мулокот фанини укитишда фойдаланиш мумкин.

Таянч суз ва тушунчалар: тил, маданият, маданиятлараро мулокот, маданиятлараро мулокот юритиш компетенцияси.

ЮСУПОВА Д.И. ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ИННОВАЦИОННЫХ, ИНТЕРАКТИВНЫХ МЕТОДОВ ПРИ ФОРМИРОВАНИИ МЕЖКУЛЬТУРНОЙ КОМПЕТЕНЦИИ

В статье рассматривается вопрос формирования у студентов межкультурных компетенций с использованием современных интерактивных методов обучения межкультурной коммуникации. Компетентность в межкультурной коммуникации - один из основных дидактических и методологических принципов современных уроков иностранного языка. Поскольку язык и культура взаимосвязаны, культура каждого народа, то есть образ мышления, менталитет, правила морали, ценности отражаются в языке. Поэтому формирование межкультурной компетенции наряду с изучением иностранных языков является современным требова-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 12 (97)

нием к содержанию образования. Однако использование эффективных методов в преподавании межкультурной коммуникации остается актуальным. В процессе обучению межкультурной коммуникации автор провел эксперимент с участием студентов филологического направления. В экспериментальный период особое внимание уделялось изучению теоретических знаний на практике, а также получению знаний не только от преподавателя, но и путем вовлечения студентов в практику. Результаты опроса, проведенного по окончании эксперимента, показали, что использованный метод явился основой легкого и хорошего усвоения материала, сформировал у студентов навыки свободного мышления, самостоятельной работы. Методика, рекомендованная в статье, может быть использована при преподавании предмета межкультурной коммуникации в ВУЗах.

Ключевые слова и понятия: язык, культура, межкультурная коммуникация, формирование межкультурной компетенции.

YUSUPOVA D. I. THE USE OF INNOVATIVE, INTERACTIVE METHODS IN THE INTERCULTURAL COMPETENCE FORMATION

The article analyzes the issue of intercultural competences formation among students using modern interactive methods of intercultural communication teaching. Competence in intercultural communication is one of the basic didactic and methodological principles of modern foreign language lessons. Since language and culture are interconnected, the culture of each nation, that is, the way of thinking, mentality, moral rules, values are reflected in the language. Therefore, intercultural competence formation along with foreign languages study is a modern requirement for education content. However, the use of effective methods in teaching intercultural communication remains relevant. In the process of teaching intercultural communication, the author conducted an experiment with the participation of students of the philological direction. During the experimental period, special attention was paid to theoretical knowledge study in practice, as well as knowledge acquisition not only through a teacher, but also by involving students in practice. Survey results conducted at the end of the experiment showed that used method was the basis for easy and good mastering of material, formed students' skills of free thinking and independent work. The methodology recommended in the article can be used while teaching intercultural communication subject in universities.

Key words and concepts: language, culture, intercultural communication, formation of intercultural competence, sociocultural competence, CEFR.

Кириш. Хорижий тилларни укитишнинг мак,сади х,ар доим давр талабига мос бел-гиланган. XXI асрда жах,он майдонида дунё мамлакатларининг ривожланиш тенденци-яси янги, глобаллашув палласига утган пайтда чет тилларини укитиш ва урганишнинг максад ва вазифалари х,ам янгича тус олди. Чет тили-нинг ургатиш ва урганишнинг максадлари бугунги кунда жамият, инсон онгининг ривожланиш замирида узига хос узгаришларга юз тутди. Тилни бугунги асримизда нафакат узаро мулокот воситаси сифатида, балки сиёсат, иктисодиёт, маданият ва жамиятдаги бошка сох,аларга х,ам салмокли таъсир утказувчи, халкаро мик,ёсда мамлакат обруйини бел-гиловчи восита сифатида тушуниш, ургатиш ва урганиш лозим. Узбекистон Республикаси Президентининг Бирлашган Миллатлар Таш-

килоти Бош ассамблеясининг 75-сессиясида узбек тилида нутк сузлаши, ГФР Бундес президентининг Узбекистонга сафари чоFида унинг узбек фукаролари билан немис тилида булган мулокотига берган юкори бах,оси тил-нинг накадар юкори ах,амиятга эга эканлиги-дан далолат беради.

Мавзунинг долзарблиги. Бугунги кун-даги х,акикий мутахассис нафакат хорижий тилни билиши, балки уша тил вакиллари билан рисоладагидек муомала кила олиш лаёкатига эга булиши лозим. Чунки, хориж-ликлар билан мулокот юритаётган х,ар бир мутахассис узининг билими, савияси, хатти-х,аракати оркали хорижлик сух,батдошига бевосита узининг мамлакати, миллати х,акида дастлабки маълумотлар ва тасаввурни етка-зади. Шу уринда, мамлакатимизнинг методика

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 12 (97)

сох,асидаги таникли мутахассис профессор Ж.Жалоловнинг " [...] тил, шу жумладан узга тил бир вактнинг узида тили урганилаётган мамлакат ёки тил сох,ибининг мадани-яти ифодаси сифатида урганилади. Шунинг учун сунгги ун йилликда тилни маданият билан бирга укитиш, масалан, инглиз тили ва маданиятига укитиш масалалари жадал урганилмокда. Бизнинг фикримизча, укув предмети х,ам шундай номланиши лозим"1, деган фикрлари бу масаланинг канчалик ах,амиятга молик эканлигидан далолат беради. Эндиликда чет тилларини урганишда асо-сий урFу грамматикага берилмайди ёки тар-жима килиш дарснинг буткул максади килиб белгиланмайди, аксинча укувчида коммуни-катив, социолингивистик компетенцияларни шакллантириш чет тили дарсларининг асо-сий вазифаси х,исобланади. Мазкур фан мам-лакатимизда ёш фанлар сирасига кирганлиги сабабли бу фанни кайси методлар оркали самарали ургатиш масаласи х,амон долзар-блигича колмокда. Аксарият х,олларда мада-ниятлараро мулокот фанини мамлакатшу-нослик, улкашунослик фани билан чалFитиш х,олатлари кузатилмокда. Узбек тилида мазкур сох,ага оид укув кулланмалар, манбалар-нинг етарли эмаслиги нафакат укитувчиларга, балки талабаларга х,ам кийинчиликлар туFдирмокда.

Мацоланинг максади маданиятлараро мулокот юритиш компетенцияси тушунчаси узи нима ва нима учун у х,озирги кунда хори-жий тилларни укитишнинг ажралмас бир кисмига айлангани сабабларини илмий асос-лаб бериш х,амда мазкур компетенцияни шакллантириш учун кулланиладиган методлар-дан бири билан таништиришдир. Бунинг учун маколада дастлаб муаммонинг долзарблиги асослаб берилди ва бу жараённи пайдо булиш сабабларини ёритиш максадида чет тилларни укитиш методикаси тарихига назар солинади.

Мавзунинг асосий объекти маданиятлараро мулокот юритиш компетенцияси булиб, маколада унинг коммуникатив-дидактик методга йуналтирилган чет тили дарсларининг

1 Жалолов Ж.: Интерференция в методике обучения неродному языку. www.joumal.fledu.uz "Узбекистонда хорижий тиллар" илмий-методик электрон журнал. №5-6/2017. с. 90. (Келтирилган матн макола муаллифи томонидан узбек тилига таржима килинган)

дидактик-методик тамойилларидан бири этиб белгиланганлиги туFрисида фикр юритилади. Макола сунггида эса муаллиф томонидан тажриба-синов сифатида утказилган метод таништирилади ва у маданиятлараро мулокот фанининг самарали укитиш буйича инноватив методлардан бири сифатида таклиф этилади.

Тадцицот методи сифатида суровнома, кузатув ва статистик маълумотларини тахлил килиш методларидан фойдаланилди.

Асосий цисм. Маданиятлараро мулокот юритиш компетенцияси тушунчасига аниклик киритиш максадида узбек-немис маданиятлараро мулокотидан бир мисол келтирамиз.

"Узбекистонлик тадбиркорнинг Германия сафари хотираларидан. Кунлардан бирида германиялик тадбиркорлардан бири узбекистонлик х,амкорини кечки овкатга таклиф этади. Сух,бат немис тилида кечади. Саломлашишдан сунг бир оз жимлик чукди, сух,батни киздириш учун узбекистонлик тад-биркор германиялик х,амкорига турли савол-лар билан мурожаат кила бошлади. "Ишла-рингиз яхшими? Уйланганмисиз? Бола-лардан нечта? ... Сизларда одамларнинг маоши канча? Бир ойда канча маош ола-сиз?" ва х,оказо. Германиялик сух,батдошга кетма-кет саволлар берила бошланди. Савол оркасидан савол кела бошлади, "Нега? Нима учун?" Негадир немис сух,батдошининг кай-фияти, чех,раси салбий томонга узгара бошлади, ва киска килиб, "Кечирасиз, бу менинг шахсий ишим, булар сизни кизиктирмасин", дея жавоб берди. Кутилмаганда бу жавоб-дан ватандошимизнинг кунгли оFриб, сергак тортди. ... Нокулай жимлик. Режалаштирил-ган х,амкорлик яна оркага сурилди ва охир-окибат нимагадир амалга ошмади."

Мазкур муаммоли ^олатни тахлил килишга ^аракат килиб курамиз. Аслида ватандоши-миз немис тилини мукаммал билади, х,еч кандай бир ёмон х,аракат килгани йук. У факат сух,батдоши билан якиндан танишмокчи эди холос. Лекин нима учун х,амкорларнинг муно-сабатлари тез якун топди. Муаммо нимада ва кимда деган саволга албатта маданиятлараро мулокот компетенциясининг узбек х,амкорда етарли ёки умуман шаклланмаган-ликда деб жавоб берилади.

Мавзу буйича бошка олимлар илмий асар-лари кискача тах,лили.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 12 (97)

Машх,ур нидерландиялик психолог Герт Хофстеде маданий улчовларга кура мамлакат-ларни коллективизм ва индивидуализм кате-горияларига булади1. Коллективизм жами-ятига хос булган белгилардан бири "биз" тушунчаси булиб, унда жамоа манфаати шах-сий манфаатдан устун туради. Хар бир х,аракат купчиликнинг маслах,ати билан амалга ошади, купчиликнинг фикри билан х,исоблашиш лозим булади, узаро ёрдам, куллаб-кувватлаш кутилади ва жуда ижобий бах,оланади. Индивидуал категориядаги жамиятларда шах-снинг мустакил карор кабул килиши ва мустакиллиги, шахсий манфаат устун туради. Бундай жамиятларда инсоннинг обру-эътибори асосан уз кучи билан х,аётда эриш-ган муваффакиятига караб белгиланади. Бундай жамиятларда рак,обат катта булганлиги сабабли, якка шахс сифатида ютукка эришиш мураккаб кечади. Бундай ижтимоий босим остидаги мамлакатларда оила, турмуш куриш каби анъанавий одатлар иккинчи уринга тушади.

Хофстеде 1968-1972 йиллар оралиFида 132 мамлакатдаги IBM-концернининг ходим-лари уртасида утказган тадкикотлари нати-жасида саноатлашган Fарб мамлакатлари, АК.Ш, Австралия, Буюк Британия ва Канадани - индивидуализм асосидаги мамлакатлари каторига; Африка, Лотин Америкаси, жанубий Осиё мамлакатларини - коллективизм мада-ниятлари сирасига киритади2.

Юкоридаги х,олатга келадиган булсак, Гер-манияда шахсий характердаги саволларни бериш, ойлик, маош, улим, дин каби мавзу-лар сух,бат учун - табу, яъни ман этилган мав-зулар х,исобланади. Хулоса урнида Элс Окса-арнинг куйидаги фикрини иктибос сифатида келтирамиз "Узга халк маданиятини билмас-дан килинган кичик бир хато, купол грамматик хатодан кура ёмондир". Яъни узга халклар тилини алох,ида х,олда эмас, балки уша халк маданиятининг ажралмас кисми сифатида комплекс урганиш лозимдир.

1 Lüsebrink Hans-Jürgen: Interkulturelle Kommunikation. Interaktion Fremdwahrnehmung Kulturtransfer. Verlag J.B.Metzler - Stuttgart Weimar. 2008. - s. 20.

2 Lüsebrink Hans-Jürgen: Interkulturelle Kommunikation.

Interaktion Fremdwahrnehmung Kulturtransfer. Verlag J.B.Metzler - Stuttgart Weimar. 2008. - 21 бет.

Рус олими Тер-Минасова "тил бу мадани-ятнинг кузгуси" деб изох,лайди. Унда "нафакат инсонни ураб турган реал дунё, инсоннинг яшаш шароитлари, балки миллий характер, менталитет, яшаш-тарзи, анъаналар, урф-одатлар, кадриятлар тизими, дунёни англаш уз аксини топади" деб тушунтиради. У тилни хазинага киёс килади. "Тил маданий кадриятларни лексика, грамматика, идиоматика, маколлар, бадиий ва илмий адабиёт-ларда, ёзма ва оFзаки нуткда саклаб келади (муаллиф таржимаси - Д. Ю.)" деб изох,лайди3.

Шу уринда айтиш жоизки, маданиятла-раро мулокот фанини укитишда нафакат икки халк ва ундан ортик халкларнинг маданият-лари, турмуш-тарзи комплекс тарзда киёсий урганилади, балки Тер-Минасова таъкидла-гани каби, бу тиллардаги сузларнинг соци-олингвистик хусусиятларини тах,лил килиш оркали х,ам тил урганувчи узга халкнинг мада-ниятидан бохабар булади ва тушунмовчи-лик келтириб чикарувчи лексик хатолар-дан йирок булади. Бунга мисол сифатида, немис тилидаги einladen - таклиф килмок феълини олишимиз мумкин. Германиялик сух,батдош "Ich lade Sie zum Mittagessen ein" (Сизни овкатланишга таклиф киламан) деб айтса, демак у овкатланганимиздан кейин пулини мен тулайман деган маънони англа-тади. Худди шу каби тил элементлари, сузлар ва грамматик структураларнинг социолинг-вистик функциялари тил урганувчилар учун мух,им саналади.

Методика сох,асидаги хориж илмий манба-ларида таъкидланадики, коммуникатив методика кириб келгунига кадар, мамлакатшу-нослик чет тили дарсларининг мух,им бир кисми саналган. Тил урганиш билан бирга, укувчи мамлакат туFрисидаги фактлар, яъни жуFрофияси, тарихи, сиёсий ва ижтимоий тизими х,акида билимга эга булиш лозим булган. Маданият сифатида эса уша халкнинг урф-одатлари, байрамлари х,акидаги билим-ларни бериш мух,им рол уйнаган. Бундан максад укувчи тили урганилаётган мамлакат х,акида умумий маълумотларга эга булиши

3 Тер-Минасова С. Г.:Язык и межкультурная коммуникация: (Учеб. пособие) — М.: Слово/ Slovo , 2000. - 14 бет.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 12 (97)

ва бу билимлардан сафар давомида фойда-лана олишидан иборат булган1.

Бугунги кунда эса биз коммуникацияга, яъни мулокотга йуналтирилган чет тили дарс-лари х,акида гапирамиз. Замонавий даврда хорижий тилни укитишдан асосий максад укувчини тили урганилаётган мамлакат вакил-лари билан тенг даражада мулокот кила олиш куникмаларига ургатишдир. Яъни бу ерда факат тил воситаларига оид билимларни бериш эмас, балки бир вактнинг узида малака ва компетенцияларни шакллантириб бориш асосий вазифа х,исобланади. Бунинг тасдиFи сифатида 2001 йилда Европа Иттифоки Кен-гаши томонидан "Умумевропа тил билиш ком-петенциялари: укиш, укитиш, бах,олаш" (CEFR) концепциясининг нафакат Европа, балки бутун дунё мамлакатлари томонидан эътироф этилиши ва амалда жорий этилишини келти-риш мумкин2.

Мазкур концепцияда урганилиши ва узлаштирилиши лозим булган билим лаёкат, компетенциялар деб белгилан-ган. Укиш, ёзиш, эшитиш ва гапириш каби куникмалар каторига ижтимоий-маданий х,амда маданиятларо мулокот компетенция-лари киритилди.

"Ижтимоий-маданий билимлар деганда тили урганилаётган мамлакатдаги кунда-лик х,аёт (масалан, овкатланиш ва унинг коидалари, байрамлар, буш вактни таш-кил этиш ва х,оказо), яшаш-тарзи, инсон-лар орасидаги муносабат, кадриятлар, анъа-налар х,акидаги билимлар назарда тутилади. [...] Маданиятлараро мулокот компетенци-ялари тушунчаси остида уз ва узга маданият уртасидаги муносабатни англаш, узга мада-ният вакиллари билан мулокотда маълум бир стратегияларни куллай олиш, уз ва узга маданият орасида маданий воситачи булиш, маданиятлараро мулокотда юзага келади-

1 Brinitzer, Michaela/ Hantschel, Hans-Jürgen/ Kroemer, Sandra/ Möller-Frorath, Monika/ Ros, Lourdes: DaF unterrichten. Basiswissen Didaktik Deutsch als Fremd- und Zweitsprache. Klett Verlag - Stuttgart. 2016. - 97 бет.

2 Ende, Karin/Grothjahn, Rüdiger/Kleppin, Karin/ Mohr, Imke: DLL 6, Curriculare Vorgaben und Unterrichtsplanung. Klett-Langenscheidt -München. 2017. - 13 бет.

ган тушунмовчилик ва зиддиятли холатларда ечим топа олиш лаёкати тушунилади"3.

Мазкур компетенциялар Давлат таълим стандартлари Таълимнинг барча боскичлари битирувчиларининг чет тиллари буйича тай-ёргарлик даражасига куйиладиган талабларда хам белгилаб куйилган. У ерда ижтимоий-маданий билимлар социолингвистик компетенция ва маданиятлараро мулокот компе-тенциялари эса прагматик компетенциялар деб таърифланади4.

"Хорижий тилларни осон ва самарали урганишнинг ягона бир методини излаб топиш устида жуда куп тадкикотлар олиб борилди. Бирок бугун дунё олимлари, бу борада энг самарали ягона бир методнинг йуклиги, балки турли методлар жамланмаси мавжудлигини таъкидламокдалар. Бу методлар таълим стандартлари, укув дастурлари, тил урганувчилар ва таълим мазмунига мос-ланиши лозим. Бугунги кунда хорижий тилни бир метод асосида эмас, балки дидактик-методик тамойиллар асосида укитиш тенден-цияси шаклланди", дейди германиялик методист олим Беате Видлок5.

Бугун замон талабига мос, коммуника-тив йуналтирилган чет тили дарсларини куйидаги дидактик-методик тамойиллар асосида ташкиллаштириш тавсия этилмокда. Янги укув материалини урганиш аник вокеликка йуналтирилган, реал хаёт билан боFлик булиши, укув жараёнида компетенцияларни шакллантириши, укув мазмуни укувчининг талаб, эхтиёжи ва кизикишларига мос келиши, укув жараёни интерфаол усулда ташкил этилиши, мустакил таълим олиш куникмасини шакллантириши, куп тиллилик тамойилидан

3 Europarat. Rat für kulturelle Zusammenarbeit: Gemeinsamer europäischer Referenzrahmen für Sprachen: lernen, lehren, beurteilen. Hrsg. Vom Goethe-Institut Inter Natio-nes, KMK, EDK, BMBWK. Langenscheidt - Straßburg. 2001. -104, 106 бетлар.

4 Узбекистан Республикаси узлуксиз таълими тизи-мининг давлат таълим стандарти. Таълимнинг барча боскичлари битирувчиларининг чет тиллари буйича тай-ёргарлик даражасига куйиладиган талаблар. Вазирлар Махкамасининг 2013 йил 8 майдаги 124-сон карорига 1-илова. Узбекистан Республикаси конун хужжатлари туплами. 2013. - 10 бет.

5 Angelika Lundquist-Mog, Beate Widlok: DLL 8, DaF für Kinder. Klett-Langenscheidt -München. 2015. - 10 бет.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 12 (97)

фойдаланиш, урганганларини х,аётда куллай олишга йуналтирилган булиши лозим1.

Бу тамойиллар ичида тил урганувчиларда маданиятлараро мулокот компетенцияла-рини шакллантириш марказий талаблар-дан хисобланади. Бу тамойилга кура, тил доим лингвомаданий контекстда урганилади. Шунинг учун хам машFулотларда тили урганилаётган мамлакатнинг маданий меъёр-лари ифодаланган холатларни яратиш ва бу оркали икки халк маданияти уртасидаги ухшаш ва тафовутли жихатларни урганиш, тахлил килиш, зиддиятли холатларда маълум стратегияларни куллаш куникмалари шак-ллантирилиши лозим.

Сунгги йилларда олий укув юртлари укув дастурига маданиятлараро мулокот фани-нинг киритилганлиги мазкур дунё микёсидаги долзарб ва ахамиятга молик масалага мам-лакатимизда хам уз вактида алохида эъти-бор каратилганлигининг исботидир. Дунё мамлакатлари тажрибасида маданиятлараро мулокот компетенцияларини шакллан-тириш буйича утган асрнинг 60-йилларидан буён бир канча турли хил метод ва ёндашув-лар ишлаб чикилди ва улар асосан тренин-глар шаклида укитилди. Бирок бугунги кунга келиб мазкур компетенцияларни шаклланти-риш нафакат олий таълим, балки урта хамда мактабгача таълим сохасида хам асосий тала-бларга айлангани сабабли мавжуд метод-ларни янада ривожлантириш эхтиёжи туFилди ва бу борада хамон илмий изланишлар олиб борилмокда.

Жумладан, маданиятлараро мулокот фанини укитиш жараёнида муаллиф томо-нидан хам тажриба-синов утказилди. Унинг натижалари 1-жадвалда батафсил келтирил-ган. Тажриба-синов 2019-2020 укув йили давомида Узбекистон давлат жах,он тил-лари университетининг немис тили филоло-гияси йуналишидаги 301 ва 302 гурух тала-балари иштирокида олиб борилди. Даст-лаб укув йилининг биринчи йилида талаба-ларни маданиятлараро мулокот фанининг назарий асослари билан таништирилди, яъни бунда талабаларга мулокот, маданият, мада-

1 Ende, Karin/Grothjahn, Rüdiger/Kleppin, Karin/ Mohr, Imke: DLL 6, Curriculare Vorgaben und Unterrichtsplanung. Klett-Langenscheidt -München. 2017. - 26-30 бетлар.

ниятлараро мулокот, бир маданият ичи-даги мулокот, мулокотнинг кечиш жара-ёни ва моделлари, маданиятлараро мулокот моделлари каби мавзулар укитилди. Бундан асосий максад талабаларни сох,ага оид даст-лабки назарий билимлар билан таништириш, х,ар бир атама ва тушунчани шу фан нуктаи назаридан тах,лил килиб ургатишдан иборат булди. Укув йилининг иккинчи ярмида маданиятлараро мулокот сох,асидаги асосий мавзулар, яъни маданий шок, этноцентризм, стереотип, маълумотни кабул килиш ва алма-шиш моделлари, нутк актида социолингви-стик х,олатларни намоён булиши, маданиятлараро мулокотда мулокотнинг кечиш жара-ёни тах,лили, нонвербал, паравербал мулокот каби ута долзарб мавзулар урганилди.

Талабалар немис тилини яхши эгалла-ган булса-да, уларнинг немис миллати маданияти туFрисида чукур маълумотга эга эмас-лиги, аксарият талабаларда хориж тажрибаси-нинг йуклиги, яъни Германияда булмаганлиги уларда юкоридаги мавзулар буйича назарий билимларни узлаштиришда кийинчиликлар тугдириши табиий. Шу сабабли, мавзунинг назарий кисми талабалар билан мух,окама килинганидан сунг талабаларга х,ар дар-сда мавзудан келиб чикиб, кичик тажриба-синов утказиш, назарий кисмда урганилган билимларни амалиётда синаб куриш вази-фаси бериб борилди. Дарсдан ташкарида талабалар томонидан мулокотни кечиш жараёни буйича кузатувлар олиб борилди, суровномалар утказилди, уларнинг натижалари машFулот давомида жамланди ва бирга-ликда тах,лил килиб борилди. Бу оркали тала-баларнинг узлари назарий билимларнинг тасдиFини амалиётда топишга, исботлашга муваффак булдилар.

Айнан талабалар томонидан кузатув ва суровномаларнинг олиб борилиши уларнинг уз маданиятларига якиндан назар солиб, чукуррок англашларига замин яратди. Шу билан бирга, улар тах,лил жараёнида мулокот пайтида пайдо булиш эх,тимоли бор тушун-мовчиликларнинг объектив сабабларини аниклаш стратегияларини ургандилар. Укув йили сунггида талабалар орасида суровнома утказилди ва уларга очик саволлар такдим этилди. Дарс жараёнида асосан методик-дидактик тамойилларни куллашга алох,ида

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 12 (97)

1-жадвал. УзДЖТУ немис тили филологияси 3-курс талабалари иштирокида утказилган суровнома натижалари

(-N

Саволлар

Маданиятлараро мулок,от фанини ук,итишда сизга нималар ёк,ди?

Бу фанни ук,иш жараёнида нималарни ургандингиз?

Ук,иш жараёнида сизга к,айси метод-лар ёкди?

Таклиф ва истакларингиз

Жавоблар

о

ГТ1

о

-мамлакатлар маданияти ва урф-одатларини урганиш;

-кундаликх,аетда учраидиган мавзулар асосида суровнома утказиш ва бах,с-мунозаралар олиб бориш;

-турли маданият вакилларининг яшаш тарзи, мулок,отдаги келишмовчили-кларни к,ай тарзда бартараф этиш усул-ларини урганиш;

-турли маданиятлар уртасида дуч кела-диган айрим тушунмовчиликлар жуда к,изик,арли. Бундай х,олатлар билан танишиш менга ёкди;

-мамлакатлар маданиятини урганиш ва турли миллат вакиллари дуч келадиган х,аётий тушунмовчиликларни урганиш;

-турли миллатлар маданиятига аник, фан сифатида к,араб урганиш;

- фанни урганиш асносида узимни тадк,ик,отчи сифатида х,ис этдим. Х,ар бир вок,еанинг сабабларини чукур уйлаб, кейин к,арор к,абул к,илишни ва маданиятлараро низоларни бартараф этиш усулларини ургандим;

-билмаган маълумотларга эга булдим ва маданиятлар орасида келиб чик,иш мумкин булган тушунмовчиликларни бартараф этиш ёки олдини олиш усулларини ургандим;

-немис миллатининг узига хос хусуси-ятлари билан танишдим;

-турли мамлакатлар маданияти, айник,са Германия маданияти х,ак,ида куплаб маълумотларга эга булдим. Бун-дан ташк,ари к,изик,арли методларни ургандим;

-мулок,от жараенини осонлаштиради-ган ёки к,ийинлаштирадиган омилларни ургандим;

-суровномалар утказиш орк,али мав-зуни тушунтириш, х,аётий мисоллар-дан мавзуни тушунтиришда фойдала-ниш, мавзуга дойр бах,с-мунозаралар, сах,на куринишларининг утказилиши ёкди, чунки шу методлар орк,али мав-зуларни яхши ва осон ургандим;

-турли миллатларни х,аёт тарзи билан танишиш укувчига завк, беради, чунки укувчи узини худди уша мамлакатга саёх,ат к,илгандек х,ис к,илади;

-мавзуларни тушунтириш учун жонли вазиятларни уюштириш;

-х,аетимиздаги оддии келишмовчили-клардан тортиб то миллатлараро низо-ларнинг келиб чик,иш сабабларини илмий методлар орк,али урганилиши;

-чет эл ва уз маданиятимиздаги ухшаш ва фарк^пи жих,атларни так,к,ослаш орк,али та\лил к,илиниши;

-утказган суровномаларим, уларнинг та\лили ва х,аётий мисоллар мавзуларни узлаштиришимга ёрдам берди.

-фанга дойр укув дарсликлар чоп этиш;

-чет эл ва узбек маданиятидаги ухшаш ва фарк,ли жих,атлар акс этган тадк,ик,отлар утказилиб, натижаларини видео орк,али тушунтирилиши;

-шу фанга дойр талабалар учун ук,ув кулланма (китоб) чоп этилиши;

-онлайн дарслардан ташк,ари ук,ув к,улланма;

-купрок, кушимча материаллардан фой-даланиш;

-маштулотнинг х,афталик сонини купайтириш;

1-расм. Талабаларнинг маданиятлараро мулокот фанини янги метод орк,али ук,итилиши тугрисида фикрлари.

Талабаларнинг маданиятлараро мулокрт фани

■ б у фанда узимми тад^к,отчи сифатида \ис к,илдим

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

■ мавзуни тушунтирищда жонли, х,аотий вок,еалардэн фойдаланиш тушунишни

■ суровномалар утказиш орк,али мавзуни тушунтириш, кузатув ва суровномалар

та^лили, мавзуга дойр бах,с мунозаралар мавзуни яхши тушунишга ёрдам берди

■ маданиятларнинг турлилиги, мулок,отдаги келишмовчиликларни олдини олиш ва

эътибор берилган холда назарий билимлар амалиёт билан биргаликда олиб борилди. Мазкур методни биз "тадкикотчи" методи деб номлаймиз. 1-расмда талабаларнинг мазкур фанни ушбу метод буйича укитишга муноса-батлари келтирилган:

Утказилган тажриба синов натижалари-дан келиб чикиб, цуйидаги хулосаларни чицариш мумкин:

1. Маданиятлараро мулокот фанидаги мавзуларни хаётий, жонли мисоллар оркали урганиш, энг мухими тажриба-синовлар таш-кил этиш оркали талабаларнинг узини хам назарий билимларни амалда исботлашга жалб этиш укув материалини осон узлаштириш имконини беради.

2. Маданиятлараро мулокот фанини укитишда назария ва амалиётни бирлаштир-ган холда комплекс ёндашув маданиятлараро мулокот компетенциясини боскичма-боскич шаклланишига олиб келади.

3. Маданиятлараро мулокот компетенциясини шакллантириш тарбиявий жихатдан талабаларга узликни англаш, уз маданиятини чукуррок тушуниш, пировард максад булган баFрикенглик тамойилларини, шунингдек мустакил ишлаш ва фикрлашни ургатади.

4. Мамлакатимизда укувчи ва талаба-ларда таълим жараёнида узликни англаш, миллий маданият ва кадриятларни эъзоз-лаш ва уларга хурмат билан караш таълим-

нинг асосий максадларидан хисобланади. Маданиятлараро мулокотни урганиш эса бу максадга элтувчи самарали усуллардан хисобланади. Чунки качонки талаба узини, уз тилини, маданиятини узга миллатлар тили, маданияти билан киёслаб, ухшаш ва фаркли томонларини тахлил килса, узлигини якинрок англашга эришади.

5. Таълим жараёнида турли дидактик-методик тамойиллардан фойдаланиш фанга нисбатан кизикишни ортишига замин яра-тади.

Юкорида келтирилган илмий асослар ва утказилган тажриба-синов натижаларидан келиб чикиб куйидагиларни тавсия сифатида келтиришни лозим топдик:

• Хорижий тилларни урганиш ва укитишда тил ва маданиятга яхлит холат сифатида комплекс ёндашув зарур. Чет тили дарсларида мавзулар имкон кадар киёсий урганилиши лозим. Маданиятлараро мулокот фанининг укитилишида эса назарияни бево-сита амалиёт билан боFлаган ва унга таянган холда укитиш лозим.

• Фанни укитиш жараёнида дидактик-методик тамойилларни инобатга олган холда талабаларни фаол ишлашга ундайдиган интерфаол усуллардан фойдаланиш максадга мувофикдир. Чунки бу мавзуни самарали узлаштиришга, талабаларда мустакил фик-рлаш, туFри карор чикариш, мулокотда

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 12 (97)

тушунмовчиликларни олдини олиш ёки бар-тараф этиш усулларини, бир суз билан айт-ганда маданиятлараро мулокот юрита олиш компетенцияларини шакллантиришга хизмат килади.

• Маданиятлараро мулокот фанини укитишда мавзуларни хаётий, жонли мисол-лар оркали урганиш лозим, бу талабаларда фанга нисбатан кизикиш ва мотивациянинг ошишига хизмат килади.

• Маданиятлараро мулокот компетен-циялари ва мамлакатшунос, улкашунослик билимлари педагоглар томонидан аник фаркланиши лозим.

• Маданиятлараро мулокот компетенцияларини шакллантириш - бу узликни англаш, миллий маданият ва кадриятларни эъзоз-

лашни ургатиш учун самарали усул сифатида каралиши лозим.

Хорижий тилларни укитишда тил куникмалари билан бир каторда тили урганилаётган миллатнинг маданиятини урганиш, колаверса умуминсоний ва умум-тарбиявий ахамиятга эга маданиятлараро мулокот юритиш компетенцияларини шак-ллантиришнинг мамлакатимизнинг халкаро микёсдаги фаолияти учун илмий ва амалий ахамияти жуда каттадир. Бугун хорижликлар билан Узбекистон номидан иш олиб бораётган хар бир мутахассис юкорида айтиб утилган компетенцияни олий таълим давомида эгал-лаган булиши давр талабидир. Колаверса у дунё халкларининг хамжихатлигига, бир-бирини тушунишига, баFрикенглик хислатла-рини шакллантиришга хам хизмат килади.

Адабиётлар руйхати:

1. Жалолов Ж. Интерференция в методике обучения неродному языку. www.journal. fledu.uz "Узбекистонда хорижий тиллар" илмий-методик электрон журнал. №5-6/2017. с.90.

2. Lüsebrink Hans-Jürgen: Interkulturelle Kommunikation. Interaktion Fremdwahrnehmung Kulturtransfer. Verlag J.B.Metzler - Stuttgart Weimar. 2008.

3. Тер-Минасова С. Г.: Язык и межкультурная коммуникация: (Учеб. пособие) — М.: Слово / Slovo, 2000.

4. Brinitzer, Michaela/ Hantschel, Hans-Jürgen / Kroemer, Sandra/ Möller-Frorath, Monika / Ros, Lourdes: DaF unterrichten. Basiswissen Didaktik Deutsch als Fremd- und Zweitsprache. Klett Verlag - Stuttgart. 2016.

5. Ende, Karin / Grothjahn, Rüdiger/Kleppin, Karin/ Mohr, Imke: DLL 6, Curriculare Vorgaben und Unterrichtsplanung. Klett-Langenscheidt -München. 2017.

6. Europarat. Rat für kulturelle Zusammenarbeit: Gemeinsamer europäischer Referenzrahmen für Sprachen: lernen, lehren, beurteilen. Hrsg. Vom Goethe-Institut Inter Nationes, KMK, EDK, BMBWK. Langenscheidt - Straßburg. 2001.

7. Узбекистон Республикаси узлуксиз таълими тизимининг давлат таълим стандарти. Таълимнинг барча боскичлари битирувчиларининг чет тиллари буйича тайёргар-лик даражасига куйиладиган талаблар. Вазирлар Махкамасининг 2013 йил 8 майдаги 124-сон карорига 1-илова. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. 2013.

8. Angelika Lundquist-Mog, Beate Widlok: DLL 8, DaF für Kinder. Klett-Langenscheidt -München. 2015.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 12 (97)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.