Научная статья на тему 'ИНГЛИЗ ТИЛИНИ ХОРИЖИЙ ТИЛ СИФАТИДА ЎРГАНАЁТГАН ТАЛАБАЛАРГА ЛЕКСИКА ЎҚИТИШ МЕТОДЛАРИ'

ИНГЛИЗ ТИЛИНИ ХОРИЖИЙ ТИЛ СИФАТИДА ЎРГАНАЁТГАН ТАЛАБАЛАРГА ЛЕКСИКА ЎҚИТИШ МЕТОДЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
888
95
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
методика / лексика / ибора / термин (атама) / терминология / сўз бирикмалари / идиомалар / инглиз тили / ёндашув / тамойиллар / луғат. / методология / лексика / фраза / термин / терминология / лексика / идиомы / английский язык / подход / принципы / словарь.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Хазратова Зухра Мамараимовна

Хорижий тилни ўрганувчилар ўрганаётган тилнинг лексикасини ўрганиш учун жуда кўп вақт сарфлашади. Сўзларни ўрганиш учун дарсликларда етарлича маълумот мавжуд бўлишига қарамасдан талабалар ўрганган сўз ва ибораларни реал вазиятларда ишлатишда қийинчиликларга дуч келишмоқда. Шундан келиб чиқиб мақолада лексика ўқитиш методикаси ва у хақидаги тилшунослар фикрлари берилган. Мақолада аввал грамматикага нисбатан лексиканинг муҳимлигини ҳамда лексик материалнинг мазмунини, атамалар, иборалар ва сўз бирикмалари каби жумлаларда ишлатиладиган лексикаларга эътибор қаратилади ҳамда бу хақида махаллий ва хорижий тилшуносларнинг фикрлари айтиб ўтилади. Чет тили ўқитиш методикаси таълим тизимининг ажралмас қисми бўлиб, унда асосан лексемаларни ўқитишда уларнинг лингвистик хусусиятларини эътиборга олишнинг аҳамияти хусусида фикр юритилади. Шу билан бир қаторда, мақолада лексикани ўқитиш усулларининг афзалликлари ҳақида гапирилади. Бундан ташқари, талабаларга тилни яхшироқ ўрганишда ёрдам берадиган муҳим тамойил ва ёндашувлар хақида ҳам фикр билдирилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

МЕТОДИКА ОБУЧЕНИЯ ЛЕКСИКЕ СТУДЕНТОВ, ИЗУЧАЮЩИХ АНГЛИЙСКИЙ ЯЗЫК КАК ИНОСТРАННЫЙ

Учащиеся тратят много времени на изучение лексики изучаемого языка. Несмотря на то, что в учебниках содержится достаточно информации для изучения слов, учащиеся сталкиваются с трудностями в использовании выученных слов и фраз в реальных ситуациях. Исходя из этого, в статье представлена методика преподавания лексики и мнения лингвистов о ней. В статье акцентируется внимание на значении лексики по отношению к грамматике, а также на содержании лексического материала, лексических терминах, используемых в предложениях, таких как термины, словосочетания, и в этой связи излагаются мнения отечественных и зарубежных лингвистов. Методология преподавания иностранного языка является неотъемлемой частью образовательной системы, которая подчеркивает важность обращения внимания языковым особенностям при обучении лексемам. В качестве альтернативы в статье описаны преимущества методик преподавания лексики. Кроме того, высказано мнение о принципах и подходах, которые помогут студентам лучше учиться.

Текст научной работы на тему «ИНГЛИЗ ТИЛИНИ ХОРИЖИЙ ТИЛ СИФАТИДА ЎРГАНАЁТГАН ТАЛАБАЛАРГА ЛЕКСИКА ЎҚИТИШ МЕТОДЛАРИ»

Хазратова Зухра Мамараимовна,

Узбекистан Давлат жах,он тиллари университети х,узуридаги Чет тилларни укитишнинг инновациявий методикаларини ривожлантириш республика илмий-амалий маркази илмий ходими

ИНГЛИЗ ТИЛИНИ ХОРИЖИЙ ТИЛ СИФАТИДА УРГАНАЁТГАН ТАЛАБАЛАРГА ЛЕКСИКА УКИТИШ МЕТОДЛАРИ

УДК: 372.881.111.1

ХАЗРАТОВА З.М. ИНГЛИЗ ТИЛИНИ ХОРИЖИЙ ТИЛ СИФАТИДА УРГАНАЁТГАН ТАЛАБАЛАРГА ЛЕКСИКА УЦИТИШ МЕТОДЛАРИ

Хорижий тилни урганувчилар урганаётган тилнинг лексикасини урганиш учун жуда куп вакт сарфлашади. Сузларни урганиш учун дарсликларда етарлича маълумот мавжуд булишига карамасдан талабалар урганган суз ва ибораларни реал вазиятларда ишлатишда кийинчиликларга дуч келишмокда. Шундан келиб чикиб маколада лексика укитиш методи-каси ва у хакидаги тилшунослар фикрлари берилган. Маколада аввал грамматикага нисба-тан лексиканинг мух,имлигини х,амда лексик материалнинг мазмунини, атамалар, иборалар ва суз бирикмалари каби жумлаларда ишлатиладиган лексикаларга эътибор каратилади х,амда бу хакида махаллий ва хорижий тилшуносларнинг фикрлари айтиб утилади. Чет тили укитиш методикаси таълим тизимининг ажралмас кисми булиб, унда асосан лексемаларни укитишда уларнинг лингвистик хусусиятларини эътиборга олишнинг ах,амияти хусусида фикр юрити-лади. Шу билан бир каторда, маколада лексикани укитиш усулларининг афзалликлари х,акида гапирилади. Бундан ташкари, талабаларга тилни яхширок урганишда ёрдам берадиган мух,им тамойил ва ёндашувлар хакида х,ам фикр билдирилади.

Таянч суз ва тушунчалар: методика, лексика, ибора, термин (атама), терминология, суз бирикмалари, идиомалар, инглиз тили, ёндашув, тамойиллар, луFат.

ХАЗРАТОВА З.М. МЕТОДИКА ОБУЧЕНИЯ ЛЕКСИКЕ СТУДЕНТОВ, ИЗУЧАЮЩИХ АНГЛИЙСКИЙ ЯЗЫК КАК ИНОСТРАННЫЙ

Учащиеся тратят много времени на изучение лексики изучаемого языка. Несмотря на то, что в учебниках содержится достаточно информации для изучения слов, учащиеся сталкиваются с трудностями в использовании выученных слов и фраз в реальных ситуациях. Исходя из этого, в статье представлена методика преподавания лексики и мнения лингвистов о ней. В статье акцентируется внимание на значении лексики по отношению к грамматике, а также на содержании лексического материала, лексических терминах, используемых в предложениях, таких как термины, словосочетания, и в этой связи излагаются мнения отечественных и зарубежных лингвистов. Методология преподавания иностранного языка является неотъемлемой частью образовательной системы, которая подчеркивает важность обращения внимания языковым особенностям при обучении лексемам. В качестве альтернативы в статье описаны преимущества методик преподавания лексики. Кроме того, высказано мнение о принципах и подходах, которые помогут студентам лучше учиться.

Ключевые слова и понятия: методология, лексика, фраза, термин, терминология, лексика, идиомы, английский язык, подход, принципы, словарь.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 5 (90)

KHAZRATOVA Z.M. TEACHING METHODS OF LEXIS TO ENGLISH AS FOREIGN LANGUAGE STUDENTS

Foreign language learners spend a lot of time learning the lexis of the language they are learning. Despite the fact that textbooks provide enough information to learn words, students face difficulties in using the words and phrases they have learned in real situations. That's why the article presents the methodology of teaching vocabulary and the views of linguists on it. The article first focuses on the importance of vocabulary in relation to grammar and the content of lexical material, vocabulary used in sentences such as terms, phrases and expressions, and the views of local and foreign linguists. Foreign language teaching methodology is an integral part of the education system, which focuses on the importance of taking into account the linguistic features of lexemes in teaching. Alternatively, the article discusses the advantages of vocabulary teaching methods. It also provides feedback on important principles and approaches that will help students learn the language better.

Key words and concepts: methodology, lexis (vocabulary), phrase, term, terminology, word combination, idiom, English, approach, principles, dictionary.

Кириш.

Хозирги кунга келиб, таълим сохасида кенг камровли ислохотлар олиб борилиши нати-жасида, замонавий талаблар асосида таълим сифатини ошириш тизими яратилди. Шу жум-ладан, чет тиллари укитувчиларини халкаро малака талабларига асосланган миллий тизим яратилди. Шу билан бир каторда чет тиллари укитувчиларининг дарсларини илмий жихатдан сифатли ташкил этишда коммуникатив компе-тенцияларни шакллантиришга каратилган ёнда-шувларни таълим жараёнига тадбик этиш каби ишлар амалга оширилмокда.

Узбекистан Республикаси Президентининг 2012 йил 10 декабрдаги "Чет тилларни урганиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида"ги ПК-1875-сон карори чет тилини укув фан сифатида бошланFич таълим жараёнининг асосий бир кисми булиши, хорижий тилни урганишга кизикишни ошириш ва халкнинг уртача маълумот даражасини устириш умумий маданиятга талабнинг ошиши ва маданиятлараро хамкорликка тайёргарликни шакллантириш каби истикболдаги вазифаларни амалга оширишни кузда тутади. Шундан куриниб турибдики, хозирда чет тили укитиш методи-касини хорижий тил таълим методикасидан урганган холда ривожлантириш долзарб вазифа-лардан биридир.

Тадцицот мацсади.

Хозирги даврга келиб инглиз тили ама-лиётда кулланилиш даражаси жихатидан етакчи уринларни эгаллаб келмокда. Фан, техника, маданият, таълим, иктисодиёт ва бошка сохаларда, хусусан, касбий фаолиятда мута-хассисларнинг чет тилидан эркин фойдаланиш

малакасига эга булиши хозирги замон тала-бларидан бири булиб турибди. Тилда предмет, вокеа ва хддисалар, уларнинг белгила-рини х,ар доим хам бир суз билан ифодалаш-нинг имкони булавермайди. Шунинг учун хам муайян предмет ёки тушунчани икки ёки ундан ортик терминларнинг бирикувидан хосил булган янги яхлит суз оркали ифодалашга эхтиёж сези-лади. Инсон кишилик жамияти орттирган таж-рибани суз оркали узлаштиради, чунки тафаккур суз ёрдамида содир булади. Тил урганувчилар урганаётган тил лексикасини урганишга куп вакт сарфлашади хамда тез-тез ва куп учрайдиган сузларни уз ичига олган луFатлардан фойдала-нишни яхши курадилар. Лекин, бу тилдан фой-даланишга ургатмайди, чунки лугатлар тилдан фойдаланиш хакида маълумот бермайди. Тил урганиш бу шунчаки лексик элементларга эъти-бор каратиш эмас, балки такдим этилиши ва кулланилиши керак булган лексик хусусиятлар-нинг турларини синчковлик билан урганишдир. Тадкикотнинг максади хам айнан тилдаги лексика ва терминларни урганишда самарали усул-ларни урганиш ва уларни тил ургатиш жараё-нида канчалик ахамиятли эканлиги укувчиларга етказишдан иборатдир.

Мавзунинг урганилганлиги.

Чет тилини укитиш методикаси билан боFлик Fоялар юзасидан Мустакил Дав-латлар Хамдустлиги мамлакатлари олим-ларидан О.В.Коряковцева, Н.В.Титаренко, А.В.Жуковаларнинг тадкикот ишлари мав-жуд. Бундан ташкари хорижий тиллар лексика-сини ургатиш буйича тадкикотлар М.Чориев, М.Джусупов, М.Назарова, Н.Бабаниязова, С.Назарова, Ш.Бутаев томонидан олиб борилган.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 5 (90)

Узок, хориж мамлакатлари олимларидан Halliday M.A.K., Widdowson H.G., Wills D., Sinclair J.M., Nattinger J., Decarrico J., Maccarthy M., Nattinger J., Carter R., Maccarty M., Odell F., Hunston S., Francis

G. ва бошкаларнинг тадкикотларида лексика укитишни сифатини ошириш масалалари юзаси-дан тадкикот ишлари олиб борилган.

Олий таълим тизимида булажак мута-хассисларда лингвомаданий компетенция-ларни ривожлантиришнинг маънавий-ахлокий, илмий-методологик, педагогик жихатлари Ш.Шарипов, О.Мусурмонова, Ш.Мардонов, С.Нишонова, Д.Рузиева, Б.Ходжаев, Д.Шарипова,

H.Эгамбердиева, М.К,уронов, А.Нурманов, С.Турсуновлар томонидан тадкик этилган.

Тадцицот объекти.

Олий таълим тизимида инглиз тилини хори-жий тил сифатида урганаётган талабалар, асо-сан, булажак журналист талабаларга инглиз тили ОАВ терминларини ургатиш жараёнидан иборат.

Фойдаланилган методлар.

Мавзу юзасидан илмий-назарий адабиёт-ларни урганиш, дарс давомида педагогик куза-тув, таржима усулларини киёсий тахлили, суровнома ва тест каби усуллардан фойдаланилган.

Асосий к,исм.

Лексиканинг грамматикадан устунлиги

Укитувчилар хар доим тилни урганиш аслида уларнинг маъноларни урганиш деган фикрни ёдда тутишлари лозим. M.A.K.Halliday фикрича1 "тил ижтимоий жараённинг махсулидир ва тил бошкалар билан мулокот давомида вужудга келади".

Укувчиларга бир-бирлари билан урганган сузлари оркали фикр алмашишларига ёрдам бериш учун укитиш методикаси хам мухим ахамиятга эга. Тилшунослар укувчиларга инглиз тилида хакикий мулокот кобилиятини ривож-лантиришда грамматикани эмас, балки лекси-кани ургатиш мухимлигини таъкидлашади. Лек-сикаларни грамматикадан устун куйишнинг ахамиятлиги V.Lewis таъкидлашича2, тил грам-матикага мосланган лексикалардан иборат эмас, балки лексикага мосланган грамматикадан иборатдир. Бундан ташкари, H.G.Widdowson

1 Halliday M.A.K. Language as a social semantic. London: Edward Arnold. 1978, 1-3.

2 Lewis V. The lexical approach: the state of EFL and a way forward. - Hove: Language teaching publications. 1993. 99.

таъкидлашича3, коммуникатив компетенция коидаларни билиш билан боFлик1 эмас, балки олдиндан йиFилган тил куникмалари ва билим-лар захирасига боFликдир. Унинг таъкидлашича, коидалар боFловчи эмас, балки тартибга солувчи ва улар сузларсиз хеч кандай кучга эмасдир.

Тилшунослар лексикага эътибор каратиш мухимлиги хакидаги фикрлари бу укитувчиларга факат суз ургатиш билан дарс беришлари кера-клиги ва грамматика ургатиш дарслардан четла-тилиши кераклигини англатмайди. Аксинча, лексика ва грамматика бир-биридан ажралмас ва мутлако узаро боFлик деб хисобланади. D.Wills шунингдек4, грамматика ва лексемалар бир хил тил максадларини акс эттиришнинг икки йули эканлигини таъкидлайди. Яъни, суз хар хил маъ-нолардан, грамматика эса тузилмалардан иборатдир. Унинг фикрига кура, тил урганувчилар грамматика ва лексика билан бир вактда ишлаши керак. Агар укитувчилар грамматикага жуда куп урFу беришса, демак, маъноларни яра-тиш тухтатилади.

Юкоридаги мулохазалар лексикани чет тили дарсларида грамматикага нисбатан усту-ворлигидан далолат беради. Бирок, энди биз ушбу фикрни амалий кулланилишига мурожаат килишимиз керак.

Термин ва ибораларнинг афзалликлари Тилшунослик фанида терминларни урганиш билан шуFулланадиган терминология ва унга якин булган номенклатура тушинчасини аник белгилаш ва улар уртасидаги фаркларни ажра-тиш мухим масала хисобланади. "Терминология" сузи лотинча "terminus" ва грекча "logos" сузларидан ташкил топган булиб, "терминлар (атамалар) хакидаги фан" тушунчасини англа-тади5. А.А.Реформатскийнинг фикрича6, термин-нинг асосий функцияси нарса ва ходисаларни номлашдан иборат экан, демак терминлар асо-сида асосан от келади. Шунингдек Р.Дониёров7 узининг техник терминологиясига баFишланган тадкикотида "факат от туркумига оид термин-

3 Widdowson H.G. Knowledge of language and ability for use. Applied linguistics.1989. 10(2), 128-137.

4 Wills D. Grammar and lexis: some pedagogical implications. - London: Routletge. 1993.

5 Циткина Ф., Терминология и перевод, К основам сопоставительного терминоведения. - Львов: 1988.

6 Реформатский А.А. Мысли о терминологии. «Современные проблемы русской терминологии. - М: 1986. с. 163-198.

7 Дониёров Р. Узбек тили техник терминологиясининг айрим масалалари. - Т.: "Фан", 1977. 21 б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 5 (90)

ларгина терминология объекти була олади", деб х,исоблайди.

Юкоридаги тилшуносларнинг фикридан келиб чикиб шуни айтиш мумкинки, талабаларга сох,ага оид терминларнининг хусусиятлари, яъни, уларнинг ясалиш усуллари хакида билим ва куникмага эга булишлари керак. Бундан куриниб турибдики, машFулотларда инглиз тилида тер-минларни укитиш жараёнида албатта уларнинг лингвистик хусусиятларини х,исобга олиш зарур. Чунки терминлар тил лексик катламининг ажралмас кисми х,исобланади.

Ф.С.Абдуллаева уз тадкикотида1, тилшу-носликда янги термин мазмуни билан тани-шиш икки усулда амалга оширилади, таржима-сиз ва таржима воситаси оркали бажарилади деган фикрни илгари сурган. Унинг фикрича, таржимасиз усулда икки тоифа ички ва ташки кургазмалиликдан фойдаланиб келинади. Янги лексик бирликнинг маъносини эгаллаш чоFида кулланиладиган методик усуллар куйидаги омилларга боFликдир: терминнинг хусусияти; актив/пассив терминга оидлиги; таълим боскичи ва талабалар савияси; янги терминнинг такдим этиладиган шакли (укиб ёки идрок этиш); янги бирликни таништириш жойи (дарс, дарслик, лугат) кабилардир.

Укитувчилар эътибор бериш керак булган мух,им нарсалардан бири бу суз танлашда уларнинг узига хос томонларини эътиборга олган холда танлашдан иборат. Хакикий алока учун лексемаларни битта суз сифатида эмас, балки иборалар шаклида ургатиш учун кучли далил мавжуд. Тилшунослар иккинчи тилни узлаштиришда лексик ибораларнинг ах,амияти хакида гапирганда уларни иккига булишади. Биринчи ёндашув шундан иборатки, иборалар мух,имдир, чунки иборалар тилни ташкил килади. Иккинчиси шундаки, иборалар укувчилар учун фойдали булганлиги, яъни, сузлашув мазмунини бойитганлиги сабабли жуда ах,амиятлидир.

Бу борада хорижий тилшунос олимлар-нинг фикрларига назар солсак. J.M.Sinclair фикрича2,она тилида сузлашувчиларнинг тилидан фойдаланиш механизмини икки хил тамойил билан очиб беради: очик танлов тамойили ва идиома тамойили. Унинг таъкид-лашича, тил фойдаланувчилари иккала тамой-

1 Абдуллаева Ф.С. Инглиз тилида терминларни укитишнинг лингводидактик асослари. // "Замонавий таълим" илмий-оммабоп журнали. 2015, 12 сон.

2 Sinclair J.M. Corpus, concordance, collocation. - Oxford University Press, 1991. 112.

илни кулласалар хам, идиома тамойили устун-лик килади (аксарият матнлар идиома тамойили билан изох,ланади).

Бошка тилшунослар эса тилда иборалар-дан фойдаланиш мухимлигини таъкидлайди-лар. Уларнинг фикрига кура, нутк ва ёзишни равон ва аник ифодалаш учун укувчилар сузларни жумлалар ва матнга бириктириш билан шугулланишни урганишлари керак. J.Nattinger ва J.Decarrico лексик ибораларни урганишнинг бир катор афзалликларини айтиб утганлар3. Биринчидан, укувчилар жумлаларни тил жараёнида жуда осон ишлатишади, чунки иборалар бутун яхлит куринишда булиб сузлашув жараёнида равонликни таъминлайди. Иккинчидан, ибораларнинг келиб чикиши умумий ва олдин-дан айтиб буладиган ижтимоий контекстга мос булганлиги сабабли, укувчилар учун алохида сузлардан фаркли уларок, ёдлаш осондир. Учин-чидан, иборалар бошка одамлар билан мулокот килиш учун самарали восита сифатида ишлайди. Бу яна тилни урганиш учун туртки булиши мум-кин. Туртинчидан, купгина ибораларни одатий грамматик коидалар буйича тахлил килиш ва ишлатиш осон булганлиги сабабли, иборалар укувчиларни тилнинг грамматик коидаларини тушунишга ёрдам беради.

Шу сабабли лексемаларни укитиш учун зарур таркибий кисмлар сифатида иборалар таклиф этилади. Энди сузларни бирлаштириб, жумлаларни яратиш учун турли хил усулларни куриб чикамиз.

Суз бирикмалари: J.M.Sinclair4 кузати-шича, сузлар жуфт ва гурух булиб танланиши зарур, масалан, hard work, hard luck, hard facts ва шу кабилар. Бундан куриниб турибдики, кучли суз бирикмалари бошка сузларни жалб килади. M.Maccarthy тиллар кучли бирикма-ларга тула эканлигини ва ушбу суз бирикмалари лугатшуносликнинг марказий йуналиши булиши кераклигини таъкидлайди5. J.Nattinger таъкид-лашича6, суз бирикмалари нафакат катнашган сузларни ёдлашга, балки сузнинг семантик сохаларини аниклашга ёрдам беради.

3 Nattinger J., Decarrico J. Lexical phrases and language teaching. - Oxford, Oxford University Press. 1992.

4 Sinclair J.M. Corpus, concordance, collocation. - Oxford University Press, 1991. 112.

5 Maccarthy M. Vocabulary, Oxford, Oxford University Press. 1990,12.

6 Nattinger J. Some current trends in vocabulary teaching, Harlow: Longman. 1988. 69.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 5 (90)

Идиомалар ва ясама иборалар: R.Carter идиомаларни чекланган бирикма деб таъриф-лайди1, чунки уларни сузма-суз, луFавий маъ-ноларини англаб булмайди, масалан, have cold feet, to let the cat out of the bag. R.Carter таъкид-лашича, бошка маълум сузлар хам бор, масалан, far as I know, as a matter of fact ва if I were you. Улар идиома эмас, балки семантик ва таркибий жихатдан чекланган булиб, улар R.Carter фикрига кура, бошка тилшунослар томонидан турFун иборали ва музлатилган шакллар деб номла-ган. M.Maccarty ва F.Odell идиомаларни аник ёки равшан булмаган маънолар билан тузилган иборалар сифатида белгилайдилар2.

J.M.Sinclair3 таъкидлашича, сузлар ва иборалар маълум грамматик хусусиятлар ёки инфинитив to ва герундий ing шакллари каби грамматик хусусиятлар билан бирга келади. J.M.Sinclair4 ва R.Carter5 таъкидлaшларича, ибораларни ургатишда грамматик коидалар хам ургатилиши жоиздир. S.Hunston ва G.Francis6 урганиш нати-жалари шуни курсатадики, it occurs to me that ва drives me mad каби иборалар катъий жумлалар булиб туюлади, аслида бу холатда хам лексика ва грамматиканинг узаро боFликлиги кузатилади.

D.Wills ва J.Wills таъкидлашича7, ибораларни урганиш очик максадга каратилган. Шунинг учун укитувчилар кушимча ёдлаш учун иложи борича куп мисоллар келтиришга харакат килмасликлари керак. Бунинг урнига укитувчилар укувчиларни бундай элементлар-нинг ахамиятини хамда маъноларини англашла-рини ургатишлари лозимдир.

Уцитиш усуллари

Укувчилар билиши керак булган хамма нар-сани ургатиш мумкин эмас, чунки лексик эле-ментларнинг сони чексиз куринади. Шунинг учун, луFатни факат аник ва равшан усуллар

1 Carter R. Vocabulary: Applied linguistic perspectives, London: Rouledge.1987. 58.

2 Maccarty M., Odell F. English vocabulary in Use: Upper-intermediate. Cambridge: Cambridge University Press. 1994. 148.

3 Sinclair J.M. Corpus, concordance, collocation. - Oxford University Press, 1991. 112.

4 Sinclair J.M. Corpus, concordance, collocation. - Oxford University Press, 1991. 112.

5 Carter R. Vocabulary: Applied linguistic perspectives, London: Rouledge.1987. 58.

6 Hunston S., Francis G. Verbs observed: a corpus-driven pedagogic grammar. Applied linguistics. 1998. 45-72.

7 Wills D., Wills J. Consciousness-raising activities. -Oxford: Heinemann. 1996. 84.

билан эмас, балки лексикани укитиш самарадор-лигини оширишга йуналтирилган ёндашувларни танлаш керак. Укувчиларга уз-узини урганиш стратегиясини ишлаб чикишда онгини оширишга ёрдам берадиган турли машFулотлардан фойдаланиш керак.

Укитувчиларимиз лексика ургатиш жараё-нида талабаларнинг эхтиёж ва заруриятларини (learners' needs) эътиборга олмаса хар кандай замонавий усулдан фойдаланмасин улар натижа бермайди. Укитувчиларимизнинг олдида тур-ган биринчи вазифа бу - талабалар кузлаган максадларидан, хохиш-истакларидан, уларнинг кайси сохада фаолият юритишидан ва тилнинг миллий-маданий хусусиятларидан келиб чиккан холда лексика танлашдан иборатдир. Бу усул тил урганишга янада иштиёкни оширади ва уларни амалиётда куллашда кийинчилик туFдирмайди.

ЛуFат ва фразеология методологиясида уму-мий методологиядан ташкари куйидаги тамой-иллар хам мавжуд:

- лексика ва грамматика (сузнинг лексик ва грамматик маъноларини таккослаш);

- тизим (лексик парадигмани барча эле-ментларини хисобга олиш);

- контекстуал (сузни унинг синтагма-тик бирикмаларида етарлича контекстда куриб чикиш);

- лексик - синтактик (мос сузлар ва ибора-лар).

Таълим жараёнида амалга ошириладиган барча бу каби тамойиллар укувчиларга суз ва фразеологизмнинг мохиятини, уларни сузнинг семантикасини билишимиз мумкин булган контекстда куриб чикиш зарурлигини тушинишни таъминлайди.

Лексик ва фразеологик машклар талабаларни суз бойлигини оширишга тайёрлайди, шунинг учун луFат ва фразеологияни урганаётганда сузларни муайян гурухларга булиб урганиш самарали натижа беради. Куйидаги машклар бунга яккол мисолдир;

• белгиланг (курсатинг, тагига чизинг), масалан, полисемантик сузлар (диалект сузлар, иборалар);

• сузларни синонимларини танланг (анто-нимлар, суз бирикмалари);

• изохли луFатдан диалектик (касб ёки сохага оид) сузларни топинг;

• танланган сузларни (укитувчи томонидан курсатилган) кайси маънода ишлатилишини топинг ва улар ёрдамида хар хил вазиятларга мос гаплар тузинг.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 5 (90)

Юкорида тилшуносларнинг фикрига кура яна бир усул, яъни, таржимасиз усул билан хам сузларни ургатиш яхши самара беради. Ушбу усулни куллаш жараёни куйидагича амалга оши-рилади: янги суз баён, расм, матн аудиотасмада эшиттирилиб ёки намойиш килиниб юкорида берилган машклар билан топшириклар бери-лади.

Хар хил сохага оид терминлар билан ишлашда лексик материалларни узлаштириш куйидаги боскичларда амалга оширилади:

- янги суз билан танишиш;

- терминларни (атамаларни) нутк жараё-нида куллай бошлаш (дастлабки боскичда).

Дастлабки боскичда терминнинг шакли, маъ-носи ва кулланилиши юзасидан маълумот бери-лади. Терминнинг маъносини очиш (тизимлаш-тириш) анъанавий усул булиб, методикада у мах-сус боскич хисобланмайди. Урганилаётган тил-даги сохаларга оид терминларни урганишдан олдин она тилидаги термин хакидаги маълумот берилади.

Масалан, журналистика сохасида тахсил ола-ётган талабалар билан утказилган тажриба машFулотларида терминларни укитишда уларни инглиз тили ва узбек тили терминлари билан таккослаб урганиш яхши натижалар бериши кузатилди. Терминлар таккослаб урганилганда куйидаги хусусиятлар аникланди:

• узбек тилидаги терминга инглиз тилидаги маъноси кисман туFри келиши;

• журналистикага оид узбек тилида учра-майдиган сузлар мавжудлиги;

• инглизча сузнинг талаффузи узбек тилидаги сузнинг талаффузига мос келмаслиги;

• узбек тилига инглиз тилидан узлашган терминлар маъно жихатидан фарк килиниши;

• инглиз тили каби узбек тилида хам бир неча компонентли терминлар мавжудлиги ва х.к.

Албатта биз терминларни ургатганимизда талабаларни сохага тегишли ва тил бораси-даги билим куникмалари хамда тажрибаларини хисобга олишимиз зарур.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Чет тили (инглиз тили) укитишда Интернет ва ижтимоий тармоклардан фойдаланиш усулининг афзалликлари

Инглиз тили дарсларида Интернетдан фойдаланиш бир катор дидактик муаммоларни сама-рали хал килишга имкон беради. Масалан:

- талабаларнинг аклий кобилиятларини ошириш;

- пассив талабаларни ишлашга жалб килиш;

- дарсларда замонавий кургазмали куроллардан фойдаланиш;

- илгари мавжуд булмаган материаллар-дан фойдаланиш;

- аутентик материаллардан фойдаланиш;

- талабаларни мустакил ишлашга ургатиш;

- укув жараёнини интенсивлигини оши-риш;

- бошка мамлакатлар ва маданиятлар вакиллари билан жонли алока урнатиш;

- тил куникмалари(тинглаш, укиш, гапириш ва ёзиш)ни шакллантириш ва х.к.

Хозирги даврда дарсни ташкиллаштиришга оид Интернет ресурслари ва улардан фойдаланиш имконияти чексиздир. Глобал интернет тармоFи дунёнинг исталган жойида жойлаш-ган талабалар ва укитувчилар учун зарур булган хар кандай маълумотларни олиш учун имконият яратади: минтакавий географик материаллар, янгиликлар, газета ва журналлардаги маколалар, зарур сохага оид адабиётлар ва бошкалардир. Интернетдан фойдаланиш укув жараёнида хакикий алока нима эканлигини хис килиш, чет эллик дустлар ёрдамида талабаларни маданият-лараро билим ва куникмаларини бойитади. Бун-дан ташкари, хозирги кунга келиб ижтимоий тармоклардан ва Интернет ресурслардан фойда-ланиш лексика ургатиш учун хам асосий манба-лардан бири хисобланади.

Талабалар Интернетда турли хил маълумот ва манбалардан фойдаланиш жараёнида урганган тил билимлари ва куникмаларини ишга солишга туFри келади. Бундай холатларда улар эътибор берадиган энг мухим нарса бу - суз ва ибораларни, терминларни хамда идиома-ларни туFри куллай олишдир. Агар дарс жараёнида юкорида айтиб утилган Интернет маълу-мотларидан фойдаланиб, тил куникмаларини устиришга каратилган машFулот ва топшириклар бериб борилса Интернет хизматларидан фойда-ланишда кийинчиликлар сезилмайди.

Хулоса.

Шундай килиб инглиз тилида лексика ва терминларни ургатишда замонавий лингводидак-тик ютукларни хисобга олиш, инглиз тилида терминларнинг талабаларга замонавий усул-лардан фойдаланиб укитиш, шунингдек, сохага оид дарсликларни яратиш зарурлиги максадга мувофиклиги инглиз тили терминларини укитиш сифат ва самарадорлигини оширишга хизмат килади.

Олий укув муассасаси тажрибасидан келиб чикиб, инглиз тили терминларини укитишда

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 5 (90)

хулоса тарикасида куйидагиларни таъкидлаш лозим:

- мах,аллий ва хорижий тилшуносларнинг назарий фикрларини эътиборга олиб, замонавий методлар ва ёндашувларни таълим жараёнига татбик этиш зарур;

- укитувчилар лутат ва терминларни укитишда, энг аввало, талабаларнинг зару-риятига караб танлаши ва бу уларда тил урганишга кизикишни оширишга туртки булиши мух,имлигинини дарсларни ташкиллаштирганда х,исобга олишлари мух,им;

- укувчиларга суз ва фразеологизмнинг мох,иятини тушунишга ёрдам берадиган тамой-иллар хакида маълумотларга эга булишлари лозим;

- Интернет ва ижтимоий тармоклардан фойдаланиб машклар бажариш лексик куникмани шакллантиришда самарали булади;

- Инглиз тилида суз ва терминларни ургатишда асосан касб(журналистика)га оид терминларни ургатишда талабаларнинг узбек ва инглиз тиллардан булган тил тажрибалари х,исобга олиниш лозим.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2012 йил 10 декабрдаги "Чет тил-ларни урганиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирларини тутрисида"ги ПК-1875-сон карори. - https://lex.uz/docs/2126032

2. Halliday M.A.K. Language as a social semantic. - London: Edward Arnold. 1978, 1-3.

3. Lewis V. The lexical approach: the state of EFL and a way forward. Hove: Language teaching publications. 1993. 99.

4. Widdowson H.G. Knowledge of language and ability for use. Applied linguistics. 1989. 10(2), 128-137.

5. Wills D. Grammar and lexis: some pedagogical implications. London: Routletge. 1993.

6. Циткина Ф. Терминология и перевод, К основам сопоставительного терминове-дения. - Львов: 1988.

7. Реформатский А.А., Мысли о терминологии. «Современные проблемы русской терминологии. - М: 1986. с. 163-198.

8. Дониёров Р. Узбек тили техник терминологиясининг айрим масалалари. - Т.: "Фан" 1977, 21.

9. Абдуллаева Ф.С. Инглиз тилида терминларни укитишнинг лингводидактик асос-лари. // "Замонавий таълим" илмий-оммабоп журнал. 2015. 12-сон.

10. Sinclair J.M. Corpus, concordance, collocation. - Oxford University Press, 1991. 112.

11. Nattinger J. and Decarrico J. Lexical phrases and language teaching. - Oxford: Oxford University Press. 1992.

12. Maccarthy M. Vocabulary. - Oxford: Oxford University Press. 1990,12.

13. Nattinger J. Some current trends in vocabulary teaching. - Harlow: Longman. 1988.

69.

14. Carter R. Vocabulary: Applied linguistic perspectives. - London: Rouledge.1987. 58.

15. Maccarty M. and Odell F. English vocabulary in Use: Upper-intermediate. -Cambridge: Cambridge University Press. 1994. 148.

16. Hunston S. and Francis G. Verbs observed: a corpus-driven pedagogic grammar. Applied linguistics. 1998. 45-72.

17. Wills D. and Wills J. Consciousness-raising activities. - Oxford: Heinemann. 1996. 84.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 5 (90)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.