Научная статья на тему 'ШАХС ДИНИЙ МУОСАБАТЛАРИ ШАКЛЛАНИШИДА ҲАДИСЛАРНИНГ ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК ТАЪСИРИ'

ШАХС ДИНИЙ МУОСАБАТЛАРИ ШАКЛЛАНИШИДА ҲАДИСЛАРНИНГ ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
126
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
баркамол шахс / юксак маънавий фазилатлар / ахлоқий фазилатлар / миллий қадриятлар / диний қадриятлар / камолотга интилиш / хадислар.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Дилмурод Шокиров

Мазкур мақолада баркамол шахсни тарбиялашда юксак маънавий фазилатларнинг устуворлигини таъминлашга ҳам алоҳида диққат қаратилган. Мамлакатимизда ахлоқий тарбия масаласи энг устувор вазифалардан бири сифатида, ўзининг бирламчилиги, ўта долзарблиги билан алоҳида ижтимоий, маънавий аҳамият касб этган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ШАХС ДИНИЙ МУОСАБАТЛАРИ ШАКЛЛАНИШИДА ҲАДИСЛАРНИНГ ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК ТАЪСИРИ»

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

ШАХС ДИНИЙ МУОСАБАТЛАРИ ШАКЛЛАНИШИДА ХДДИСЛАРНИНГ

ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК ТАЪСИРИ

Дилмурод Шокиров

Кукон давлат педагогика институти, "Амалий психология" кафедраси укитувчиси

Мазкур маколада баркамол шахсни тарбиялашда юксак маънавий фазилатларнинг устуворлигини таъминлашга хам алохида диккат каратилган. Мамлакатимизда ахлокий тарбия масаласи энг устувор вазифалардан бири сифатида, узининг бирламчилиги, ута долзарблиги билан алохида ижтимоий, маънавий ахамият касб этган.

Калит сузлар: баркамол шахс, юксак маънавий фазилатлар, ахлокий фазилатлар, миллий кадриятлар, диний кадриятлар, камолотга интилиш, хадислар.

Бугунги кунда баркамол шахсни тарбиялашда юксак маънавий фазилатларнинг устуворлигини таъминлашга хам алохида диккат каратилмокда. "Ижтимоий фикр" жамоатчилик фикрини урганиш маркази томонидан утказилган суров маълумотларига кура, Узбекистон фукороларининг 73,1 фоизи шахснинг камол топишида, умуминсоний кадриятлар шаклланишида юксак маънавий фазилатлар мухим ахамиятга эга, деб билади. Бунга, авваламбор, мехр-мурувват, катталарга хурмат, мехмондустлик, сахийлик, дустона муносабат, халоллик, камтарлик, мехнатсеварлик каби тушунчалар киради.1

Шуни таъкидлаш жоизки, мазкур фазилатларни баркамол авлод онгида шакллантириш ва уларни хаётга сингдиришда ахлокий хадисларнинг урни бекиёс. Зеро, бу тушунча ва фазилатларни негизида миллий кадриятлар ётади, миллий кадриятларимиз эса уз навбатида диний кадриятларимиз билан чамбарчас боглик.

Шу боисдан хам, мамлакатимизда ахлокий тарбия масаласи энг устувор вазифалардан бири сифатида мухим ахамият касб этади. Бу йулда диний манбалар, хусусан, хадислардаги ахлок масаласини урганиш ва баркамол авлодни эзгу гоялар асосида шакллантириш мухим йуналишлардандир. Хадислардаги ахлокий комиллик масаласи ва инсоннинг ботиний оламига эътибори, сурат эмас, сийрат, яъни мохиятни англашга интилиш тажрибасини урганиш ижтимоий хаётдаги кур-курона таклид, гафлат каби иллатларга карши курашда кул келади.

1 Маврулов А.А. Маънавий баркамол инсон тарбияси. - Т.: Узбекистон, 2008. - Б. 5.

АННОТАЦИЯ

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

Маълумки, ахлокий баркамоллик муаммоси кишилик дунёсининг азалий эзгу нияти булиб, ижтимоий-тарихий тараккиёт даврининг барча боскичларида узининг бирламчилиги, ута долзарблиги билан алохида ижтимоий, маънавий ахамият касб этган.

Шарк ва Гарб мутафаккирлари калбини инсон нима, нега у шунчалик буюк акли, килни кирк ёрадиган заковати билан муъжизалар яратишга кодир булгани холда, яна тубан ишларга кул уради, хайвоний хирсу нафс домига тушиб, узини хароб этади деган саволлар кадимдан безовта килиб келган. Шарк ва Гарб дунёсининг деярли барча мутафаккирлари ахлокий комиллик хакида батафсил тухталиб утганлар. Хусусан, машхур файласуф Эпиктетнинг фикрига кура: "Инсоният шу даврга кадар эришган энг олий кашфиёти бу - яхши хулкли инсондир".

Хитойлик файласуф Конфуций инсон ва жамият тараккиётининг асосий омиллари устида тухтаб, куйидаги фикрларни айтган эди: "Камолотга эришиш учун, аввало калб покизалиги хакида уйлаш керак. Калб покизалигига эса, юрак хакикатни излаганда ва рух орифликка интилган такдирдагина эришилади. Имом Бухорий "ал-Адаб ал-муфрад" тупламининг хусну-хулк бобида "Тарозида хусну-хулкдан кура огиррок нарса йукдир дейилган хадисни учратиш мумкин.

Тарихдан маълумки, динларда одам дунёкарашини комилликка олиб чикиш ва шу рухга йуналтиришга хизмат килган муайян тажрибалар мавжуд. Шу йусинда маълум одамий хатти-харакатларни комилликка етказиш учун меъёрлар ва такиклар белгилаб куйилган. Барча динлар катори ислом ислом дини инсонни комилликка этиштиришнинг асосий шарти сифатида нафс масаласига эътибор каратади. Куръоннинг Моида сураси 87-оятида "Эй, имон келтирганлар! Сизлар учун Аллох халол килиб куйган нарсаларни харомга чикармангизлар ва хаддан ошманггизлар! Зеро, Аллох хаддан ошувчиларни севмайди"4 дейилади.

Аждодларимиз инсоннинг комиликка эришиш боскичлари, манбалари, омиллари ва механизмлари юзасидан кенг куламли мулохазалар юритиш билан чекланиб колмасдан, балки уни камолотини харакатлантирувчи объектив ва субъектив шарт-шароитлар хамда илмий-амалий гоялар яратганлар. Абу Наср Форобий, Азизиддин Насафий, Алишер Навоий каби мутафаккирларимиз инсоннинг камолоти ахлокий ва маънавий покланиш жараёнисиз амалга ошмаслигини таъкидлаб утганлар.

2 Комилов Н. Комил инсон - миллат келажаги. - Т.: Узбекистан, 2001. - Б. 7.

3 Шайх Мухаммад Содик Мухаммад Юсуф. Одоблар хазинаси. - Т.: Шарк нашриёти, 2008. - Б. 439.

4 Куръони карим маъноларининг таржима ва тафсири / А. Мансур тарж. - Т.: Тошкент исломуниверситети, 2009. -

Б. 122.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

XycycaH, OopoSufi uHcoHHHHr aparyBnaHguK KoôuguaTHra MKcaK 6axo Ôepagu. Y hhcoh SuogoruK MaB^ygoT эмас, 6agKH aKg-3aKoBar coxhôh экaнgнrннн, y3 MexpaTH 6ugaH h^thmohh MoxuaTH Kac6 этнmннн yKTupagu. A6y Hacp OopoSufi axgoK TymyHHacHHH KeHr MatHoga TagKUH KuguS, guHH, эtтнкogн, upKH, TugugaH Kartu Ha3ap, 6apna HHcoHgapHu xaM^uxarauK Ba xaMKopguKKa naKupagu. OopoôufiHHHr ^HKpnna, WKcaK axgoKufi $a3Hgaraapra puoa KugraH xogga pHBO^naHaëTraH xap KaHgafi gaBgar y3 ^yKapogapuHH, maK-my6xacu3, 6axry caogaT fiygura ogu6 HHKyBHH Kyngup.5 ^eMaK, hhcoh ry3ag axgoK эracн SygraHgaruHa h^ööhh xucgargapu 6ugaH Ôapnara ypHaK 6yga ogagu. X,agucgapgaH эca u^oSufi xucgaraapHH maKggaHTupumga ^ofigagaHum MaKcagra MyBo^HK.

rocy$ Xoc x,o:®h6 xaM HHcoHra aKg 6epu6 KofiugraH, myHHHr ynyH xaM ep W3Hga xap KaHgafi MymKygguKHH ocoh eHra ogagu, geraH ^hkphh Suggupagu. Agumep HaBoufi gyHëga HHcoHra KaparaHga ygyrpoK KaMogoT fiyK, gefigu: "MeHra He ëpy, He ornuK xaBacgup. Arap MeH ogaM ygcaM, ymôy Ôacgup".

A3H3ugguH Haca^ufi эca, KoMug HHcoHra Kyfiugaruna Tatpu^ Sepagu: «EugrugKH, SapKaMog hhcoh ge6 mapuar Ba TapuKar Ba xaKHKaTga eTyK SygraH ogaMra afiTagugap Ba arap 6y HÔopaHH TyrnyHMacaHr, 6omKa uôopa 6ugaH afiTafiuH. Eugrugru, komhh hhcoh myHgafi HHcoHgupKHM yHga Kyfiugaru TypT Hapca KaMogra eTraH SygcuH: axmu cy3, axmu $etg, axmu axgoK Ba Matpu^ar». Myra^aKKHHHHr Ma3Kyp Tatpu^ugaH Kegu6 HHKaguraH SygcaK, SapKaMog hhcoh xaëTgaH TamKapu SygraH aggaKaHgafi MaBxyM 3ot эмac, 6agKH peag ogaMgup. 3xmu $a3HgaraapHH эragga6 SopraH hhcoh aHa myHgafi MapTaôara KyTapuga ogagu. EyHHHr ynyH эca puë3ar neKHÔ, TapuKar MaKoMHHu 6ocu6 yTum 3apyp. ^yMgagaH, ASgygga ABgoHHfi axnoKHH SyHgafi Tatpu^gafigu: "MHcoHgapHH axmuguKKa naKupyBHH, ëMoHguKgaH KafiTapyBHH Sup ugMgup".

Ma3Kyp aggoMagap KyptoH Ba xagucgapgaru Ôapna Kypcama xaMga HacuxaraapHH MyKaMMag SugraHguKgapu caôaôgu ucgoM guHuga KoMug hhcohhh Tapôuagam acocufi Ba3H$agapgaH 6upu экaнннн 6aëH KugraHgap. HcgoM MaHÔagapu xycycaH, xagucgapga KegTupugraH axgoKufi KagpuaT, ygapHH hhcoh Kagôu Ba pyxura cuHrgupum opKanu KoMunuKKa eTKa3um xaKugaru roanap HuxoaTga KeHr Ba MypaKKaôgup. fflyHHHr ynyH xaM xagucnapgaru axnoKHfi komhhhhk MacanacuHH xo3upru KyHga KaTTa axaMuaT KacS этн6 KenaëTraH ToMoHnapu ycTuga TyxraS yTungu.

MatHaBufi SapKaMonnuK KymHH xanKgap, myHHHrgeK, ®;axoH xanKgapuHHHr acpnap gaBoMuga apaTraH agaSufi-Saguufi acapgapugaH SaxpaMaHg Sygumuga xaM

5 A6y Hacp ®apo6ufi. ®a3ugaT, 6axT-caogaT Ba KaMogoT xaKuga. - T.: Ë3yBHH, 2001. - E. 15.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q

шубхасиз куринади. Фирдавсийнинг "Шохнома"сини, киргиз халкининг достони "Манас"ни, Абай ва Мухтор Авезовнинг асарларини, Махтумкули шеърларини, Мирзо Голиб, Рабиндранат Тагор асарларини билан бир каторда жахон адабиётининг шох асарлари билан таниш булиш инсон маънавий комиллигини

Болалар ёшликдан аввало оилада, сунгра таълим масканларида мулокотга ургатиб борилади. Мулокотга ургатишнинг усулларидан бири мулокот куникмасини машгулотлар тарзида шакллантиришдир. Болани богча шароитида тарбиячи турли машгулотлар утказиб мулокотга ургатади. Аввал элементар узини тутиш, катталарга кандай гапириш, салом бериш, миннатдорчилик билдириш каби усуллар таркиб топади.

Мактаб ёши даврида ва кейинчалик шахс ижтимоий-психологик тренинглар оркали мулокотга ургатилади. Шахснинг узи бу усулларга ижобий муносабат билдириши, фаол харакат килиши зарур. Чунки шахс мулокотда булмасдан фаолият субекти сифатида хам, индивидуал инсон сифатида хам тулаконли ривожлана олмайди. А.А. Бодалев фикрича, хатто уйин фаолиятида бола мулокотда булади. Таълим жараёнининг асосида мулокотга ургатиш масаласи туради. Мехнат таълими жараёнида кишилар доимо мулокотга эхтиёж сезадилар. Мулокотнинг тарбиявий ахамияти шундаки, у инсоннинг дунёкарашини кенгайтиради ва психикасини ривожлантиради. Яъни барча рухий жараёнлар мулокот оркали шаклланади. Жамоа мухитини шакллантиришда иккинчи йуналиш жамоа аъзоларининг рухий маданиятини шакллантиришдир. Шу максадда укувчиларга уларнинг инсоний мулокот, инсон шахси, бир-бирини бахолаш хусусиятлари («мен ва бошкалар», «мен бошкаламинг кузи билан») тугрисидаги мулохазаларини рагбатлантирувчи ахборотни бериш зарур.

Жалолиддин Румий инсонни камолотга етказувчи ахлокий сифатларни энг куп тараннум этган. Аввало шуни айтиш жоизки, Румий комил инсон деганда биринчи навбатда Мухаммад пайгамбарни тушунади, комиллик даражасини унга канчалик эргашиш нисбатига караб белгилайди. Унинг асарларида комиллика элитувчи амалий хатти-харакатлар, мезоний ахлокий тушунчалар Куръон ва хадисларда келтирилган амалий курсатмаларга риоя килишлик билан бахоланади.

Комил инсонга оид карашларни Абулкосим Замахшарий (1074-1144), Ахмад Яссавий (1103-1166), Алишер Навоий (1441-1501), Захриддин Мухаммад Бобур (1483-1530), Суфи Оллоёр (1644-1724) каби буюк аллома ва мутафаккирларимиз маънавий-ахлокий меросларидан хам билиб олишимиз мумкин.

6 Каранг: Эргашев К. Ёшларнинг маънавий тарбияси. - Т.: Маънавият, 1998. - Б. 14.

юксалтиради.

6

CENTRAL ASIAN ACADEMIC JOURNAL ISSN: 2181-2489

OF SCIENTIFIC RESEARCH VOLUME 2 I ISSUE 6 I 2022

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

Ислом динида ахлокий камолот муаммолари тор маънода ёки битта миллатнинг манфаатлари билан боглик равишда талкин этилмайди. Балки жамият тараккиётини таъминлаш, ундаги барча муаммоларни ечишнинг асосий, хал этувчи шарти сифатида талкин килинади. Комил ахлокнинг мезонлари мавжуд булиб, киши уларни шакллантириб боргандагина ахлокий комиллика эришади. Ахлоклилик мезонлари масаласига ислом динида нихоятда катта эътибор берилган. Ислом динида, хусусан, хадисларда уртага куйилган ахлокий карашлар, уларнинг мохияти ва мезонлари устида тухтаб утиш максадга мувофик.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. Маврулов А.А. Маънавий баркамол инсон тарбияси. - Т.: Узбекистон, 2008. - Б. 5.

2. Комилов Н. Комил инсон - миллат келажаги. - Т.: Узбекистон, 2001. - Б. 7.

3. Шайх Мухаммад Содик Мухаммад Юсуф. Одоблар хазинаси. - Т.: Шарк нашриёти, 2008. - Б. 439.

4. Куръони карим маъноларининг таржима ва тафсири / А. Мансур тарж. - Т.: Тошкент исломуниверситети, 2009. - Б. 122.

5. Абу Наср Фаробий. Фазилат, бахт-саодат ва камолот хакида. - Т.: Ёзувчи, 2001. - Б. 15.

6. ^аранг: Эргашев Ёшларнинг маънавий тарбияси. - Т.: Маънавият, 1998. -Б. 14.

336

UZBEKISTAN | www.caajsr.uz

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.