Научная статья на тему 'АБУ НАСР ФОРОБИЙНИНГ ФАЛСАФИЙ ҚАРАШЛАРИ, ХУСУСАН, ИНСОН МАЪНАВИЙ КАМОЛОТИ ҲАҚИДАГИ ИЛМИЙ-ФАЛСАФИЙ ТАЪЛИМОТИ'

АБУ НАСР ФОРОБИЙНИНГ ФАЛСАФИЙ ҚАРАШЛАРИ, ХУСУСАН, ИНСОН МАЪНАВИЙ КАМОЛОТИ ҲАҚИДАГИ ИЛМИЙ-ФАЛСАФИЙ ТАЪЛИМОТИ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

1407
144
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Форобий / фалсафий қарашлар / маънавий камолот / таълимот

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Ж. С. Раматов, М. Ҳасанов

Жаҳонда фаннинг обрўси кенг миқѐсда кўтарилиб бораѐтган, янги-янги кашфиѐтлар очилаѐтган бир даврда аждодлар томонидан яратилган илмиймаданий меросни ўрганишда шундай плюралистик ѐндашувлар пайдо бўлдики, бундай ѐндашувлар фан, техника ва технологик тараққиѐтга кенг йўл очса, иккинчидан, илмий жамоатчилик томонидан тан олинган ворисийлик тамойилларини янги парадигмалар асосида шаклланишида муҳим аҳамият касб этади. Бундай ўзгаришлар миллий-маданий меросни янада бойитиб, баркамол инсонни тарбиялашдаги янгича ѐндашувларнинг шаклланишига туртки бўлаѐтганлигини кўрсатади. Зеро, башарият тарихи жараѐни, жамият тараққиѐти ҳеч қачон бўш жойда ҳаракатга келмайди, балки ўтмиш авлодларнинг меҳнати, маънавий маданияти, интеллектуал фаолиятининг умумлаштирувчи натижаси бўлади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «АБУ НАСР ФОРОБИЙНИНГ ФАЛСАФИЙ ҚАРАШЛАРИ, ХУСУСАН, ИНСОН МАЪНАВИЙ КАМОЛОТИ ҲАҚИДАГИ ИЛМИЙ-ФАЛСАФИЙ ТАЪЛИМОТИ»

ABY HACP OOPOEHHHHHr OA^CAOHH KAPAm^APH, XYCYCAH, HHCOH MAtHABHH KAMO.HOTH ^A^H^ArH H^MHH-OA^CAOHH

TA^HMOTH

Ж. С. Раматов

Тошкент давлат транспорт университети, "Ижтимоий фанлар" кафедраси

мудири

М. Х,асанов

Тошкент давлат транспорт университети укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Жахонда фаннинг обруси кенг микёсда кутарилиб бораетган, янги-янги кашфиетлар очилаетган бир даврда аждодлар томонидан яратилган илмий-маданий меросни урганишда шундай плюралистик ендашувлар пайдо булдики, бундай ендашувлар фан, техника ва технологик тараккиетга кенг йул очса, иккинчидан, илмий жамоатчилик томонидан тан олинган ворисийлик тамойилларини янги парадигмалар асосида шаклланишида мухим ахамият касб этади. Бундай узгаришлар миллий-маданий меросни янада бойитиб, баркамол инсонни тарбиялашдаги янгича ендашувларнинг шаклланишига туртки булаетганлигини курсатади. Зеро, башарият тарихи жараени, жамият тараккиети хеч качон буш жойда харакатга келмайди, балки утмиш авлодларнинг мехнати, маънавий маданияти, интеллектуал фаолиятининг умумлаштирувчи натижаси булади.

Калит сузлар: Форобий, фалсафий карашлар, маънавий камолот, таълимот.

KHPHm

^yHe MHKecnga MH.MHH MagaHHH Mepocra Mypo^aar этнm ^aBKynogga MyxHM 6ynn6, yHHHr H^THMOHH-^anca^HH, MatHaBHH-axnoKHH ngeanHHH aHaga TepaHpoK Kam^ этнmгa 6eBOCHTa anoKagopnnrH 6nnaH эtтн6opпнgнp. ffly 6oHcgaH xaM gyHeHHHr Cambridge, Oxford, London Universites, The Islamic Studies program at the University of Detroit, The Middle Eastern & Islamic Studies New York University, The Islamic Studies, African Studies Center University of Michigan Ka6u xa^Kapo yHUBepcHTeraapH xaMga hhmhh TagKHKOT MapKa3napn ToMoHugaH aHHH my HyHanumgaru MyaMMonapHHHr hhmhh KoH^nryan Taxrannra anoxnga

June, 2022

1170

эътибор каратилмокда. Бу эса, уз навбатида, тарихимизни холисона урганиш ва хакконий бахолаш, маънавий меросимизни бойитиш ва ривожлантиришни талаб килади.

АДАБИЕТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Абу Наср Форобийнинг фалсафий карашлари, хусусан, инсон маънавий камолоти хакидаги илмий таълимоти куплаб чет эл ва мамлакатимиз манбашунос олимлари томонидан жиддий урганилиб келинаетганлигига карамай, уни махсус тадкик этиш, фалсафий умумлаштириш, хулосалаш ва бахо бериш ишлари хали якунланмаганлигини хам таъкидлаш лозим. Бу холат мутафаккирнинг маънавий маданият ва шахс баркамоллиги тугрисидаги таълимотини янгича ендашиш асосида тадкик этишнинг ута долзарб муаммо эканлигини курсатмокда. Зеро, "...тарихий меросни асраб- авайлаш, урганиш ва авлодлардан авлодларга колдириш давлатимиз сиесатининг энг мухим устувор йуналишларидан бири."1 сифатида кабул килинган.Замонавий дунё фалсафасида феноменологик онтология билан бир каторда ижтимоий онтология алохида урин тутади, чунки у жамиятда инсон булиш нимани англатади ва инсоннинг инсонда намоён булиши учун кандай жамият булиши кераклиги хакидаги саволларга беради. Иккала савол ва бошка саволлар инсоннинг максади ва унинг хакикий инсоният жамиятини яратишда тутган урни тугрисида метафизик савол беришнинг маъносига эга булади.Ижтимоий онтологиянинг куплаб муаммоларига ойдинлик киритиш учун утмишдаги фалсафий тажрибани изохли равишда кайта куриш зарур, чунки у инсон хаётини маънавийлаштирадиган, унга мазмун берадиган ахлокий имкониятларни уз ичига олган. Жамият адолатли, ахлокли, окилона, уйгун хаёт кечириш модели ягона нарсага айланди. Ал-Фаробий шундай фалсафий фикр юритган ва бугун бизда бундай тажрибага онтологик эхтиёж мавжуд.

Ижтимоий онтологиянинг киймат парадигмалари умуман борлик масаласини куйиш билан боглик равишда узгаради. Агар антик даврда онтологик мавзулар мухокамаси Коинотнинг мавжудлиги шароитида содир булган булса, унда урта асрлар фалсафасида, бу холда ислом, онтология Худонинг ижодий лойихаси билан ифодаланади, унда инсон ва жамият киритилган. Ушбу лойихада катнашиш Ислом дунёсининг барча интеллектуал елитаси булган мутазилийлар, кадарийлар ва ашъаритлар фалсафаси учун тусик булди. Аввало ал-Фаробий таълимоти, бу ерда иштирок этиш инсон ва жамият билан биргаликда ижод килиш вазифасини бажарган.Ижтимоий онтология муаммоси, авваламбор, унинг

June, 2022

1171

онтологик шериклигисиз ярaтилaдигaн инсон Ba унинг жaмиятдaги урни мaсaдaсидир. Ктассик бyлмaгaн фaдсaфaдa тaнкид килингaн "хдкдкдй нaрсaнинг рaционaдлигим xaк,идaги Гегел фикри бугунги кyндa зaмонaвий жaмиятнинг хдкдкий xолaтининг бемaънилиги учун метaфорa булиб M^rn^^a. Хдкдкдй Ba рaционaд yртaсидaги онтологик ярaшишгa yринишлaр Ba aксинчa, жaмият Ba хокимият тукдашувига олиб келaди. ^димги Ba yртa aср дyнëсидaги фaйлaсyфлaр бyндaй мaнтикдй Ba xa^R^r xaкидa yйлaмaгaнлaр.

Пдaтоннинг постклaссик фaдсaфaдaги хокимият xaкидaги фaдсaфий нуткки энг куп тaнкдд килитадиган мaвзyлaрдaн биригa aйлaнмокдa: тотaдитaризм, "яширин иркчилик", "икки томонлaмa ax^^ra стaндaртм кaбилaр шyлaр жyмлaсидaндир. Kaрл Поппернинг aсaридa Пдaтонни тaнкид килиб, Пдaтоннинг идеaл хукмдор обрaзи "Афлотуннинг уз кучига интилиши FOясигa aсослaнaди. Бу соддaлиги билaн кaндaй фaрк килaди Ba сиëсaтчини уз кучи, мyкaммaдлиги Ba донолиги билaн кур булиш хaвфидaн огоxлaнтиргaн Ba yнгa энг мухим нaрсaни, яъни xaммaмиз мурт одaмлaр экaнлигимизни ургатмоккчи бyлгaн Сокрaтнинг инсонийлиги хaммaсидaн устун" деб тaъкидлaйди мyaллиф.

^^a aсрлaрдa "фaзилaтли шaxaр" Ba фaзилaтли хукмдор мyaммоси хокимият Ba ax^^ мaвзyсигa тегишли экaнини яхши билaмиз. Х,окимият ^ra^a axTOM^ тaмойиллaр Ba aнъaнaдaрни, хокимият эгaдaрининг aхлокдй мaжбyриятлaрини бирлaштириш мумкин(ми)? дегaн тaбиий сaвол тyFилaди Ушбу сaволлaрнинг бaрчaсигa жaвоб бериб, yртa aср фaйлaсyфлaри бизни aCTa-секин axTO^tó мaсaлaлaр билaн тaништирмокдaдaр. Улaрнинг бaрчaси Афлотун тaъсиридa булиб, Афлотун жaмиятининг идеaл нaмyнaдaридaн фaдсaфий илхом олaëтгaни aник;. Пдaтоник дaвлaтдa хокимият нуткки донолик билaн яхдит бир бутун сифaтидa тaкдим этилaди, aммо бyндaй иттифок фaкaт дaвлaтни фaйлaсyф бошкдриши шaрти билaн мумкин бyлaди, чунки фaкaт фaйлaсyфлaр мyaммолaрини aкс эттириш кобилиятига эгa. Утмиш мaдaниятининг йуколган мaъноси Ba юксaк мaънaвиятини соFиниш зaмонaвийликнинг идеaд, мyкaммaд модели учун онтологик соFинч эди Ba шyндaй булиб к;олмокдa. ^^a aср одaмининг фикрлaш поездини тушуниш учун уни Шлрк метaфизикaсигa хос булган онг Ba кдлб бирлигидa aнглaш керaк.Биз кyпинчa "Урта aср тaфaккyри", "Урта aср одaми" Ba бошкд тyшyнчaдaрни ишлaтaмиз, бу фикрлaш мaнтиFи Ba yшa зaмон xaкикaти мaнтиFининг бирлигини бкс еттирaди. Бу биз интилaëтгaн мaк;сaд билaн тyлa окдaнaди: мaълyм бир дaврдaги ижтимоий онтологиянинг мaзмyн-моxиятини, yндaги ижтимоий Ba фaдсaфий кескинликни очиб бериш, идеaл сиëсий киëфaгa

June, 2022

1172

айланди. Ушбу вазифани бажариш учун Урта аср ислом мутафаккирларига "икки томонлама стандартлар" керак эмасэди. "Яхши шахарда" асосий фазилатлардан бири бу бирлик, аникроги, унга интилиш эди. Хдкикий халифалик бирдамлик ва биродарлик ислом мафкураси билан бирлаштирилган турли хил милатларнинг бирикмаси булган конгломерат сифатида каралди. Урта аср файласуфлари учун бирлик инсоннинг ахлокий ва эзгу такомиллаштиришида умумбашарий киймат сифатида намоён булади. Бирликка эришиш таълим билан шартланади ва бахтли хаётга йул очади. Бирок, бахтга эришишнинг узи кадриятлар жараёни эди, у инсон учун уз фикрлари ва уз хатти-харакатлари эвазига бахтнинг умумбашарий маъносини тушуниши учун жой очди. Куп йиллар давомида куплаб Урта аср файласуфларининг асарлари талкинлари узларини Куръон матнларидан узоклаштирдилар, бу эса ислом фалсафасини шакллантиришда бироз кийинчиликлар тугдирди. Ал-Фаробий Куръон нуткига киритилган муаммолар хакида мулохаза юритган ва унинг солих одамлари Куръон оятларидан идеал одамлар булган: улар мунофиклик килмайдилар, сохта гувохлик бермайдилар, улар ахлокли, фикрларида пок, эркин, чунки Худо уларни шу тарзда яратган. Ислом таълимотига кура, сиёсий маъруза Худо томонидан бир маротаба урнатилган ахлокий меъёрларга асосланган булиши керакДуръонда хукмдорларнинг фазилатлари орасида адолат, масъулият, таълим; хокимият ва унга булган хукуклар тугрисида аник курсатмалар мавжудлигини Фаробий бот-бот таъкидлайди.

Табиийки, идеал жамият Мукаддас Китобда курилган, аммо уни талкин килиш жамият ва инсоннинг маъноси ва максади, инсоннинг кадр-киммати, унинг хукукига эга булган уйгун жамият мавжудлиги тугрисида шахсий мулохазаларда амалга оширилди. муносиб хаёт хакида хеч ким бахслаша олмайди. Идеал жамият хамма замон файласуфларининг ижтимоий, онтологик курилишларининг натижаси, эришиб булмайдиган максаддир. Фазилат хакида фикр юритишнинг тулик эмаслиги уларнинг номукаммаллиги эмас, чунки уларни бажариш мумкин эмас, чунки бу шунчаки стратегиялар. Улар кайта-кайта хаётга татбик этилиб, инсониятни идеал жамиятларни барпо этиш имконияти тугрисида уйготадилар. Ва агар йигирманчи асрнинг ижтимоий лойихалари булмаса, улар шунчаки лойихалар булганми? Ахлокий узгариш гоялари устун булган ижтимоий кайта куришга уринишлар утмишга сингиб кетмайди, улар хар доим якка ахлокий куртаклар етиштириш учун кулай замин топадилар. Маркс (XX асрда ахлоксиз ва ёлгон талкин килинган) коммунизмнинг хакикий шохлиги

June, 2022

1173

бошкд бир нaрсaдaн эмaс, бaдки инсоннинг узи yзгaриши билaн бошлaниши керaклигини aйтмaгaнми?Йигирмaнчи aср учун, бугунги кyндa социaлизмгa кaндaй мyносaбaтдa бyлишимиздaн кдтъий нaзaр. унинг axaмияти жyдa кaттa Ba унинг кyлaши xaди тyшyнилмaгaн. Социaлизм тaрк;aдиб кетгaн сунгги иллузия булганми? Ёки бу модернист лойиxaдaрнинг Faлaбaсигa сaбок булдими? Социaдизмнинг мaвжyдлиги Ba кyлaши нaфaк;aт шaxсий xaëтни Ba XX aср ижтимоий инститyтлaрининг тaкдирини белгилaйди; бу энди нимaни Ba кaнчaмиз aникдaнишимизни yлaргa боFлик килиб куядиган янги тизимгa aйлaнди. Ал-Форобийнинг ижтимоий онтологияси дaвлaтни одaмлaрнинг бир-бири билaн энг мyкaммaд aлок;aсини ифодaдовчи сиëсий шaкд сифaтидa тaдкдн кдлaди. Узининг ижтимоий онтологиясидa "шaxaр" нaфaк;aт xyдyдий-мaъмyрий бирлик, бaдки жшиятнинг сиëсий тaшкилоти сифaтидa дaвлaтгa энг мос келaдигaн одaмлaрни бирлaштиришнинг aйнaн шу шaкдининг ифодaсидир. "Шaxaр" - бу жaмият тaрaк;к,иëтининг юкори боскичи булиб, y одaмлaрни ижтимоий эмaс, бaдки тaбиий aдокaдaр билaн бирлaштиргaн жaxолaт дaвридa "xaйвонлaрчa" xaëт тaрзини aдмaштирaди. Дaвлaт, aммо "хеч кaндaй тaрздa ривождaнишнинг куйи п0F0нaсидa тyргaн жaмият" одaмлaрни истеъмол Ba моддий фaровонлик нукгаи нaзaридaн xaм, эхтдаж нукгаи нaзaридaн xaм керaкли бaрчa нaрсaдaр билaн тaъминлaй олмaйди. "Фозил шaxaр" - бу шaxaр, унинг axолиси сунгги мyкaммaдликкa, яъни энг юкори бaxтгa эришишдa бир-бирига ëрдaм берaди".Исломий Уртa aсрлaрдa шaxaр жyдa окдлота тyзилишгa эгaэди. Ундa кaдъa, мaсжид, мaдрaсa, бозор, xaммом нaфaкaт кyндaдик xaëт эxтиëждaри учун, бaлки инсондa Худо олдидa диний Ba axдокдй бурч хиссини сингдириш учун xaм xизмaт кдлган. Уртaмиëнa Ba нотинч Уртa aср шaxaр axолиси шaxaрни Ba yлaрнинг xaëтий тyшyнчaдaрини бир кдторга жойлaштирдилaр. Мусулмон шaxaрлaрнинг бир кисми мyкaддaс мaркaзлaргa aйлaнди (Мaккa, Мaдинa), yлaрдa мaънaвият эгaдлaнди, бошкдтари - тaълим мaркaзлaри (Дaмaшк, БaFдод, Утрор, Сaмaркaнд), aммо иккaдaсидa xaм бу дyнëдa xaëтнинг мaзмyнли бyлишигa умид килишди. aмaлгa оширилди. Жaннaтнинг прототипи сифaтидa шaxaрлaрни бaрпо этиш истaги мусулмон Истания Ba X,индистондaги кyплaб xaдифaдaрдa уз ифодaсини топгaн. Аммо шaxaрлaрнинг хеч бири одaмгa xaк,ик;aт, узок умр Ba тегишли булиш тyЙFyсини бермaгaн. Шaxaр концепциясини к^йта кaшф этиш Уртa aсрлaрнинг фaдсaфий мyлоxaзaдaридaн бошлaнaди. Шaxaр нaфaкaт идеaд модел ëra фaровон турмуш тaрзи сифaтидa, бaлки тaриxий Ba ижтимоий xaкикaтни yзидa мyжaссaм этгaн окдлота мaнтикдй лойиxa сифaтидa кдбул кдлитади. Уртa aсрлaр тaжрибaсигa бyлгaн мyрожaaтимиз

June, 2022

1174

нафакат бизнинг талкинларимизга, балки ушбу тажрибанинг замондошларининг бахоларига хам асосланиши керак, чунки Бертран Рассел "Урта асрлардаги хает" да ва Адам Мец "Мусулмон Уйгониши" да бизни

шахарлар" - ал-мадина ал-фадил лойихалари-концепцияларини яратдилар, унда асосий максад ахлокий хает санъати, инсоният мавжудлигини ахлокий бошкариш санъати эди; хар бир киши шахардан амалий, маънавий фойда олишлари керак эди. Одатда, бундай концепциялар муаллифлари утмиш анъаналари (идеаллар, маданий ва тарихий асарлар, кодланган кредо ва бошкалар) диалог майдонини идеал модел билан тиклашга интилганлар. Аммо -ал-Форобий эмас. Объектив вазиятни хисобга олган холда сергакланиб уйлар экан, у ахлокий тамойилни ривожлантиришга ва ахлокий жамиятда руебга чикишга интилиб, шахсий манфаатдорлик импулсини уз ичига оладиган хакикий ижобий концепциянинг зарурлигини тушунди. Шахс ва хукмдорнинг манфаатлари бир-бирига тугри келиши керак эди. Лекин кандай? Дархакикат, хукмдор учун асосий нарса универсалликни амалга оширишдир, ва инсон учун узини узи англаш. Биз бу ерда мураккаб диалектика хакида, хусусий ва генералнинг комбинацияси хакида гаплашамиз.

Ал-Фаробийнинг фикрига кура, бу универсаллик яхлитликдир, унга хамма нарса окилона интилади ва шу нуктаи назардан ижтимоий онтология моделини куриш "борлик яхлитлиги" га даъватларни ешитган фазилатли инсон табиатига энг мос келади. . Х,алоллик хар доим ахлок, адолат, масъулиятдир. Ал-Фаробийнинг фазилати шундаки, у ижтимоий мавжудотнинг универсал максадини индивидуал максад билан бирлаштирди, шахснинг ахлокий фазилат учун умумбашарий ахлок конунларига буйсуниш истаги билан (узининг ахлокий узини саклаб колиш учун). Ва ушбу версияда фазилатли шахарнинг ислом тушунчаси шахада, салат, саум, закот, хаж каби хаетий образларда мавжуд булиб, улар Худодан олган конуний хукуклари билан инсоннинг илохий кадр-кимматини очиб бериш усулларига айланди. эркинлик, тенглик, адолат, мехнат ва ахлокий фазилатли хает.

Ал-Фаробийнинг тезис, ишора сифатида ифода этган давлатнинг жамиятнинг сиесий ташкилоти булган гояси, у ерда шахсларнинг муайян фукаролик хукуклари ва мажбуриятлари содир булади, кейинчалик Ибн Халдунда узининг батафсил ифодасини топади. Машхур "Мукаддима" асари муаллифи инсоният жамияти генезисида ривожланишнинг

еслатиб туради . Шунинг учун хам, эхтимол, Урта аср мутафаккирлари "эзгу

икки боскичи борлигини курсатиб беради: бири ибтидоий

June, 2022

хaëт тaрзи боскичидa яшaгaндa, иккинчиси одaмлaр цивилизaциялaшгaн тaрaккиëт холaтидa.

Дaвлaт инсоннинг yзигa xос тури билaн мyлокотгa киришиш учун тaбиий эхтиëжидaн келиб чикaди. "У учун мaвжyд бyлгaн мyкaммaдликкa эришиш учун хдр бир инсон бошкa одaмлaрнинг кyршовидa 6улиши, yлaр билaн бирлaшиши керaк. Шунинг учун уни одaм ëra фyкaролик хaйвони деб aтaшaди". Одaмлaрни бирлaштириш зaрyрaти биргaдикдa тирикчилик килиш зaрyрaти билaн белгилaнaди. "Шунинг учун хдм бир-бирлaригa ëрдaм берaдигaн кyплaб одaмлaрнинг бирлaшиши оркaди, хaр бири бошкaлaргa yзлaрининг мaвжyдлиги учун зaрyр бyлгaн нaрсaдaрнинг мaълyм бир кисмини еткaзиб берaдигaн жойдa, тaбиaт томонидaн УЗИ xохлaгaн мyкaммaдликни кУлгa киритиши мумкин. Шунинг учун хaм одaмлaр кyпaйиб, ернинг яшaйдигaн кисмини жойлaштирдилaр, нaтижaдa инсон жaмиятлaри пaйдо булди"

Aд-Фaробий ижтимоий тyзилмaни хaр бир "чикиб кетиш" боскичи олдингиси билaн yзaро боFлик бyлгaн дyнë тузилишининг aнaдоги деб билaди; yлaрнинг бaрчaси биргaдикдa бир-бири билaн вa тепaдa жойлaшгaн зaрyрий мaвжyдлик билaн yЙFyндир. Фaол онгдa мyжaссaмлaнгaн Биринчи Зотнинг енергияси вa кучи сyблyнaрй дутега окaди вa инсоният жaмиятини коинот сингари бyюрaди. Ba мyкaммaд инсон идеaлини yзидa мyжaссaм этгaн биринчи бобнинг дaвлaтнинг куп киррaди xaërara тaъсири Биринчи борликнинг Kоинотдaги yЙFyнлик вa тaртибгa тaъсиригa yxшaйди. Шунинг учун Ал-Фaробийнинг мyкaммaд дaвлaти инсон тyшyнчaси вa мaксaдини белгилaш aсосидa эмaс, бaдки илохий лойихдга биноaн кyрилгaн. Инсоният жaмияти яклитликнинг мaълyм бир бyFини сифaтидa ^инотга тегишли булиб, олaмнинг тузилишини тaкрорлaйди, бу ердa бутуннинг бaрчa кисмлaри мaълyм бир дизaйн aсосидa иерaрxиялaнгaн. Инсоният жaмиятининг тaркибий тузилиши коинотнинг тузилишига yxшaйди, y Уртa aсрлaрнинг умумий дyнëкaрaшигa мос келaди. Жaмият тузилишини, уни коинот тузилиши билaн тaккослaш оркaди бошкaриш меxaнизмини куриб чикиш шуни кyрсaтдики, коинот yЙFyн, мyкaммaд вa чиройли тaрздa жойлaштирилгaн экaн, демaк, ижтимоий тузилиш бир xra булиши керaк эди. ^смик вa ижтимоий тузилиш Уртaсидaги бу yxшaшлик "aрaб-мyсyлмон фaйлaсyфлaрининг мyлохaзaдaрининг чукур пойдевори" эди.Ижтимоий идеaдИжтимоий хaëт идеaлини aд-Фaробий хaмкорлик вa yзaро ëрдaм aсосидa yЙFyн бутун сифaтидa мaвжyд бyлгaн одaмлaр жaмоaси хaëтидa топди. Одaмлaр томонидaн бaxтгa эришиш, aгaр yлaр биргaдикдa "биргaдикдa яшaшгa" келишсa. Биргaдикдa яшaшнинг мaнфaaтлaри, эхтиëжлaри вa

June, 2022

11?б

максадларининг хакикий уйгунлиги тугрисида гаплашишга имкон берадиган жамиятнинг бундай холатига кандай эришиш мумкин? Ал-Фаробий, агар инсон одамларнинг биргаликдаги хаёти барпо этиладиган умумбашарий тамойиллар, яхшилик ва ёмонлик хакида билим, адолат, ахлокий хулк-атвор ва бошкалар хакида билимга эга булса, мукаммал жамоага эришиш мумкин деб хисоблайди. Шунинг учун инсон учун асосий билим ёвузлик ва адолацизликка йул куймаслик учун имкон берадиган билим булиши керак, чунки улар жохиллик туфайли килинган. Шунинг учун ал-Фаробий билимларни тугри харакатларнинг дастлабки шартига айлантириб, маърифат, таълим ва тарбия тамойилларидан келиб чикиб, узининг ижтимоий тузилиши ва хаёт хакидаги тушунчаларини шакллантиради.

Ал-Форобий учун фазилатли шахарда таълим масаласи долзарб, шунинг учун хам долзарбдир. Ал-Фаробий дунёвий ва диний таълим хакида суз юритди, исломий таълимнинг зарурий мувозанатини куриб чикди, унда фалсафа дин, эътикод ва у хакидаги билимлар хакида асосий саволларни беради. Баркамол таълим, акл ва имон бирлиги зарур. Жамиятда фикрларнинг плюрализми мавжуд, аммо у яхлит англаш йулида турли хил аклий амалиётларда бирлик диалектикасини ташкил етади.

Фаробий "фазилатли шахар" (ал-мадина ал-фадилах) ва "жохил шахарларни" белгилайдиган арабча атамаларни урганиб чикиб, Н. С. Кирабаевнинг айтишича, диний фанларнинг белгиланган терминлари иккинчисини белгилаш учун ишлатилади. Масалан, ал-Форобийнинг "жохиллари" жохилия, бу атама арабларнинг исломгача булган тарихини англатади; ахлоксиз - ал-фасика, бу атама диний конунчиликка зид харакатни англатади; "Узгариш" - ал-мубаддила, бундай шахар, белгилашдан куриниб турибдики, сохта мукаддас китобларга асосланади; "Йукотилган" - бу аддала, ва бу шахар бузилган ёки сохта эътикодни англатишини англатади. Шу сабабли, бир томондан, жохил шахарларнинг номлари кенг аудитория учун мавжуд булган диннинг мажозий-рамзий тилига кайтади, бошка томондан, улар давлатнинг холатини яширин танкид килишади деб тахмин килиш мумкин. Баркамол шахар - бу эзгулик шахри булиб, унинг максади бахтга эришишдир. Бу ерда инсоннинг ахлокий мавжудот сифатида хаётий фаолияти булиб, у бошка шахслар билан бирлашади ва бундай бирлашишнинг сиёсий шакллари ахлокий императивга буйсунади.

Шуни таъкидлаш керакки, ал-Форобий учун одамларнинг сиёсий институтлари ва сиёсий алокалари

жамият ва инсон хаётини таъминлайдиган ташки шакллар

June, 2022

сифатида харакат килади ва ташки булишлари билан улар узларига етарли ахамиятга эга булолмайдилар ва рахбарлар ролини уйнайдилар. Жамият бирлашмасининг барча муаммоларини шахсларнинг ахлокий ва ахлокий камолоти муаммолари хал килингандагина хал килиш мумкин.

Шахарларнинг бошка турлари - "ахлоксиз", "узгарувчан" ва "йуколган" Ал-Форобий бахтни нотугри ёки бузук тушунишга асосланган бундай ижтимоий муносабатлар тизимлари сифатида бахолайди. Ушбу шахарларнинг хукмдорлари аслида ким эканликларини курсатмаяпти. Файласуф бундай шахарлардаги бошкарувнинг номукаммаллигини узларининг бошкарув фаолиятида калбакилаштириш, алдаш ва иккиюзламачиликдан фойдаланадиган ахоли ва хукмдорларнинг рухларининг номукаммаллиги билан боглайди.

Ва нихоят, жахолатдан эзгуликка утиш имкониятини очиб берувчи шакл "коллектив шахар" булиб, унинг прототипи ал-Форобий учун, тадкикот нуктаи назарига кура, Багдод булиб хизмат килган. «Бу шахар бир-бирининг таркибига кирадиган, бир-биридан фаркли кисмларга эга булган турли хил уюшмалардан иборат булиб, уларда ажнабий махаллий ахолидан ажралиб турмайди ва у ерда барча истаклар ва барча харакатлар бирлашади. Шунинг учун, вакт утиши билан унда энг муносиб одамлар усиши мумкин.

ХУЛОСА

Шундай килиб, Фаробий фанлари таснифида "Ихсо ал-" улум " асарида, назарий фикрлашда мантик хар кандай зарурий бошланиш сифатида етакчи уринни эгаллайди деб таърифлаган. Ал-Фаробий мантик илмини жамият ва давлатга бевосита таъсири кучли эканлигини уз асрларида таъкидлаб утиб: "Агар иморат пойдевори мустахкам булса, у бутун умр хизмат килади, фанлар пойдевори бу шубхасиз мантик илмидир"деб таъкидлайди. Машхур америкалик шаркшунос Ф. Розентал мантик илминидастлаб араб-мусулмон оламида тараккий этган деган фикрлари хам залворлидир.

REFERENCES

1.Абдильдин Ж.М., Бурабаев М.С. и др. Социальные, этические

2. Абу Носр Фаробий, Фозил одамлар шахри. -Т.: Янги аср авлоди. 2016. - Б.

3. Хайруллаев М.М. Мировозрение Фараби и его значение в истории философии. -Т.: Фан, 1967; Уйгониш даври ва шарк мутафаккирлари. -Т.:

163-164.

Узбекистон, 1971; Урта Осиеда Уйгониш даври маданияти. -Т.: Фан, 1994.

June, 2022

4. М.Н.Хасанов, А.А.Азимбаев, Халилов У., & Каримов Б. (2022). АБУ НАСР ФОРОБИЙНИНГ ШАХС МАЪНАВИЙ КАМОЛОТИГА ДОИР КАРАШЛАРИ . JOURNAL OF NEW CENTURY INNOVATIONS, 4(3), 147-153. Retrieved from http: //wsrj ournal .com/index.php/new/article/view/629

5.U Ruzigul, J Nasirjan, A Dilmurodkhakim, H Mirshod. RATIONALE AND HISTORY OF HUMAN REFLECTIONS IN THE MUSLIM PHILOSOPHY. // International Journal of Advanced Science and technology, 2020. 1453-1458.

6. Рахимова, М. И., & Хасанов, М. Н. (2020). Роль среднеазиатской философии в развитии мировой и европейской науки. Вестник науки и образования, (4-1 (82)), 3841.

7. М. Н. ^асанов, С. У. Бошмонов, & Т. О. Жонибеков (2022). АБУ НАСР ФОРОБИЙНИНГ ИЛМ-ФАНЛАР ТАСНИФИДА АХЛОКИЙ ВА ДИНИЙ КАРАШЛАРИНИНГ ТАХЛИЛИ. Academic research in educational sciences, 3 (TSTU Conference 1), 608-613.

8. Миршод Нумонович Хасанов (2022). ЯНГИ УЗБЕКИСТОН ТАРАККИЁТИ БОСКИЧИДА ЁШЛАРНИНГ МАЪНАВИЙ ВА МАДАНИЯТИНИ ЮКСАЛТИРИШНИНГ УСТИВОР ВАЗИФАЛАРИ. Academic research in educational sciences, 3 (6), 791-798.

9. Ж. С. Раматов, & М. Н. Хасанов (2022). АБУ НАСР ФОРОБИЙНИНГ ЖАХОН ИЛМ-ФАН ТАРАККИЁТИГА КУШГАН ХИССАСИ ВА УНИНГ БУГУНГИ КУНДАГИ АХАМИЯТИ. Academic research in educational sciences, 3 (TSTU Conference 1), 648-653.

June, 2022

1179

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.