CC BY
5РМЫо^ый Studies 18,1, (2020) 72-84
Изворен научен труд
УДК: 82.01 314.151.3-054.72 (Ы: 10.17072/1857-6060-2020-18-1-72-84
ЗАГУБАТА, КУЛТУРНАТА МЕМОРИJА И ЛИТЕРАТУРАТА
НА ЕГЗИЛОТ
Гоце Смилевски
Институт за македонска литература, Универзитет „ Св. Кирил и Методы] ", Скоп]е, РС Македони]а
Клучни зборови: егзил, траума, загуба, културна меморща, Едвард Саид, Зигмунд Фро]д, Азаде Се]хан.
Апстракт: Траумата на егзилот е поврзана со загубата, на што особено се осврнува Едвард Саид во своето дело „Рефлексии за егзилот". Ово] аспект го споменува и Зигмунд Фро]д во „Жалеае и меланхолща", па оттаму и инсистирааето на голем бро] теоретичари на егзилот сите книжевни дела што го тематизираат преместувааето, заминувааето да се живее другаде, да бидат разгледувани и во контекстот на психологщата на загубата. Текстот ги изложува спротивставените ставови за литературата за егзилот на Едвард Саид, Цон Неубауер и Пол Табори, и нивните дефинирааа на термините: егзиланти, бегалци, експатрщати, апатриди, и ]а истражува особената важност на културната меморща во литературата, ко]а го тематизира егзилот и ко]а се однесува на оние што не живеат во зем]ата во ко]а се родени, или е создадена од нив. Потпира]ки се на истражувааата на Азаде Се]хан за секавааето и она што таа го нарекува „пишуваае надвор од нацщата", текстот ]а анализира литературата на егзилот како интенционално секаваае предизвикано од загубата, ко]а се повикува на реставрирачката способност на културната меморща, за да ги поврзе минатото и сегашноста во една интегративна целина.
LOSS, CULTURAL MEMORY AND LITERATURE OF EXILE
Goce Smilevski
Institute of Macedonian Literature, Ss. Cyril and Methodius University, Skopje, RNMacedonia
Keywords: exile, trauma, loss, cultural memory, Edward Said, Sigmund Freud, Azade Seyhan.
Summary: Exile related trauma emerges from the feeling of loss, which is one of the main topics in Edward Said's Reflections on Exile. Sigmund Freud, in his work Mourning and Melancholia, states that the loss of the homeland is one of the cardinal reasons for mourning. This has led many exile theorists to analyze works themed around moving or relocating to another place based on the psychology of loss. Presenting the opposing positions of Edward Said, Paul Tabori and John Neubauer on exile literature, as well as their definitions of exile, refuges, expatriats, apatrides, this text focuses on the specific importance of cultural memory in exile literature, which refers to those who don't live in the country in which they were born, or is authored by them. Implementing Azade Seyhan's examinations of remembrance and what she refers to as "writing outside the nation", this paper analyses exile literature as intentional remembrance caused by the feeling of loss, which relies on the restorative ability of cultural memory and aims to connect the past and present in integrative wholeness.
Вовед
Поврзаноста на егзилот со траумата е повекепати потенцирана во „Рефлексии за егзилот" од Едвард Саид, ко] на едно место во своето дело вели: „Необично поттикнувачки е да се размислува за егзилот, но ужасно е то] да се искусува" (Said 2001: 173). Оваа констатацща, ко]а во себе ги обединува искуството на интелектуалецот Саид и искуството на егзилантот Саид, ги поставува во дихотомиски однос искусувааето и интелектуалниот пристап кога е во прашаае егзилот и, во извесна смисла, имплицитно, ги потврдува единствено оние текстови за егзилот што произлегуваат од личното искуство. И самиот наслов „Рефлексии за егзилот" не е случало одбран - тоа се рефлексии, а не размисли за егзилот; тоа се и размисли, но пред се -одрази, отсликувааа на сопственото искуство во егзил, кои го нашле сво]от израз во форма на лично искажуваае повремено поткрепувано со факти. Токму на документираноста и на личното искажуваае инсистира Саид, затоа што самиот то] е сомничав кога станува збор за способноста на книжевната фикцща да го опише искуството на
егзилот. Оно] што не го искyсyвa егзилот, не може во потполност да го разбере тоа искуство за да може да го толкува, но и оно] што го доживyвa, не може да го пренесе своето доживуваае, своето ужасно искуство, во светот на фикцщата. Оно] што не го искусил егзилот, според Саид, не треба да се обиде да го сфати бивствувааето надвор од родната зем]а преку литературата; ако воопшто е возможно да се приближи егзилот до оно] што не го преживува. Тоа може да се стори со приближуваае до оно] што е во егзил, подалеку од стиховите, драмите и романите, а поблиску до оно] што го отелотворува самиот егзил. „Да се види еден поет, ко]што е во егзил - како спротивност на тоа да се прочита поезща за егзилот - значи да се видат антиномиите на егзилот отелотворени и истрпени со неповторлив интензитет", вели Саид (Said 2001: 174), сугерира]ки дека единствено преку директна средба со егзилантот може да се согледаат манифестациите на постоеаето во егзил. Некои од ставовите искажани во „Рефлексии за егзилот" ]а доведуваат во прашаае смислата на секое теоретизираае на темата на егзилот од неко] што лично го нема искусено постоеаето во егзил, а воедно и секое толкуваае на книжевните дела, кои го тематизираат егзилот.
На нагласено исклучивите ставови на Саид можат да се спротивстават мислеаата на оние теоретичари што со жалеае заклучуваат дека многу ретко на егзилот му се пристапува со цел то] да биде разбран и об]аснет во поширок контекст, наспроти „индивидуалните рефлексии за ово] термин, кои се многу честа практика" (Kettler, Ben-Dor 2006: 7). И покра] ваквите ставови, кои сугерираат дека на толкувааето на егзилот му недостигаат сериозни научни пристапи, сепак е забележливо дека комплексноста на феноменологщата на егзилот во изминативе неколку децении претставува предизвик за многумина да се обидат да го редефинираат, преосмислат и, во кра]на лини]а, да понудат нова терминологща, ко]а поконкретно би одредила извесни специфики на битисувааето надвор од сво]ата зем]а, а и поточно би го опишала истото во ерата на глобализмот. Истовремено, продолжува дебатата дали може да се користат кованици како „доброволен егзил", и дали егзилот воопшто би можел да биде поврзан со нешто што е доброволно, односно, дали може да се зборува за егзил само кога постои принуда или пак и кога станува збор за избор. Некои одат дотаму во рестриктивноста на разбирааето на егзилот, со што и неговата употреба би била сведена само на ексклузивни практики, како на пример насилно исфрлаае од родната зем]а. Ваквите инсистирааа се проследени со по]ава на новонастанати термини, кои би требало да се користат при
именувааето на извесни форми на егзистираае надвор од сво]ата 3eMja: од преместуваае и дислокацща до транснационална миграцща. Наспроти хипертрофщата на нови термини, ща е карактеристика на нашето доба, егзилот како поим сепак опсщува. Како термин настанат во времето на Стариот Рим, поврзан со политичките практики на тоа време, то] е безвременски, а во исто време и историски условен во однос на неговото значеае, кое претрпува промени и, погледнато низ исторщата, се забележуваат варщации во неговата употреба. Етимологщата на самиот збор не е сосема ]асна, а анализата на деривацщата на латинскиот термин exilium ]а покренува дилемата за тоа на што е ставен акцентот во ово] збор; имено, дали е тоа самиот чин на разделувааето (salire, saltare), или пак местото од кое суб]ектот е разделен (ex solo - „од родната грутка").
За различните сфакаша на терминот егзил
На почетокот од своето дело „Анатомща на егзилот", Пол Табори зборува за проблемите што се отвораат при обидот за дефинираае на поимот егзил и за тешкотщата за правеае разлика помегу: егзилантите, експатрщатите, емигрантите, бегалците. То] сепак дава дефиницща на поимот егзилант, ко]а гласи: „Егзилант е личност, ко]а е приморана да ]а напушти или да остане надвор од зем]ата на своето потекло, од заснован страв од гонеае од причини, кои се однесуваат на: расата, националноста, религиозното или политичкото мислеае; личност што го смета сво]от егзил како привремен (иако истиот може да трае и цел животен век), надева]ки се дека ке се врати во сво]ата татковина кога околностите ке го овозможат тоа - но не е во можност или не сака да го стори тоа се додека опсто]уваат факторите што го направиле егзилант" (Tabori 1972: 27). Пред самото наведуваае на дефиницщата, Табори по]аснува дека самиот то] не верува дека таа е конечна и сеопфатна, и дека секо]а „егзилантска заедница, национална, географска или професионална, ке на]де различни пропусти", бара]ки ]а во „бескра]но разноликата и контроверзна семантика на егзилот" причината за неможност на негово прецизно и општоважечко дефинираае (Tabori 1972: 11). За разлика од Табори, има теоретичари што при дефинирааето на егзилот се фокусирани помалку на неговата општествена и политичка димензща, а повеке на емоционалните и интелектуалните доживувааа на егзилантот, па така за Пол А]ли егзилот е „соскуба на умот чии емоции и вредности се одглас на одво]увааето и прекинот" (Ilie 1980: 2), додека пак Сеидел зборува за егзилантот како за „неко] што населува едно место и се секава или ]а проектира реалноста од друго место" (Seidel 1986: 16).
Според Едвард Саид, егзилот е секогаш поврзан со принудата и оттаму то] не го признава терминот „доброволен егзил". Од една страна иззема]ки го од категорщата егзилант секо] што може слободно да се врати дома, од друга страна инсистира]ки дека „секо] човек што е спречен да се врати дома е егзилант", то] прави разлика и помегу: егзилантите, бегалците, експатрщатите и емигрантите. Егзилот го поврзува со прастариот обича] на прогонувааето: „Откога ке го прогонат, егзилантот почнува да живее аномален и беден живот, обележан од стигмата дека е придо]ден однадвор". Бегалците, пак, ги согледува како „производ на државата на дваесеттиот век". Основната разлика мегу егзилантите и бегалците Саид ]а наога во опозицщата мегу индивидуалното и колективното: „зборот 'бегалец' стана политички поим, ко] упатува на големи орди на невини и збунети луге, кои имаат итна потреба од мегународната помош, додека 'егзилант' со себе носи, барем така верувам, нщанса на осаменост и духовност", и на то] начин то] го негира сво]ството на духовност на бегалците. За разлика од егзилантите и бегалците, експатрщатите заминуваат во туга зем]а доброволно, по сопствен избор, сеедно дали од лични или општествени причини. Во експатрщати Саид ги вбро]ува Ернест Хемингве] и Френсис Скот Фиццералд, кои не биле принудени да живеат во Франци]а, туку тоа бил нивен личен избор. Она што според Саид може да биде заедничко за егзилантот и експатрщатот се осаменоста и отугувааето (кои се задолжителен белег на егзилот, но не и за експатрщатството), а она по што се разликуваат е тоа што експатрщатите „не ги трпат [т.е. не се подложени] на неговите [на егзилот] ригидни забрани". Саид укажува на двосмислениот статус на емигрантите: „Емигрантите уживаат двосмислен статус. Технички, емигрант е оно] што ке емигрира во нова зем]а. Овде секако постои изборот како можност. Колонщални службеници, мисионери, технички експерти, платеници и воени советници во нечща служба во одредена смисла можат да живеат во егзил, но не се прогонети. Белите доселеници во Африка и во делови од Азща и од Австралща можеби некогаш биле егзиланти, но биде]ки во исто време биле пионери и создавачи на нацщата, па од нив била отстранета етикетата егзилант" (Said 2001: 180).
Според ставовите изнесени од Цон Неубауер во „Егзилот: домот на дваесеттиот век", егзилот се реализира како бегство од тоталитаристички системи, од репресии на малцинствата и од расни прогонства. Инсистира]ки дека и самиот егзил, неговите причини, подеднакво како и начините и формите на неговата реализацща, се менуваат како од еден до друг временски период, така и од еден до
друг регион, то] го дефинира егзилот како „лично мотивирано или, понекогаш, присилно заминуваае од зем]ата-дом („home country") или од вообичаеното место на престо], поради закана на личната слобода или достоинствено преживуваае, како на пример закана со затвор, казна, присилна работа, или дури и уништуваае" (Neubauer 2009: 8). Ваквата, како што и самиот автор забележува, ограничувачка и редуктивна дефиници]а на поимот егзил, кога се однесува на временскиот период по Првата светска во]на, а пред падот на Берлинскиот sид во 1989, на територщата на Источно-Централна Европа, ко]а ]а зема то] за предмет на своето истражуваае, ги вклучува левичарите, кои заминуваат по падот на Унгарската Советска Република во 1919 година, исплашени од Белиот терор, потоа Евреите, Пол]аците и Чесите, кои бегаат од нацистичката опасност во периодот од 1938 до 1939 година, учесниците во револуцщата во Унгарща во 1956 година, кои се принудени да заминат по не]зиниот неуспех, како и оние што ]а напуштаат Чехословачка по задушувааето на Прашката пролет во 1968 година. Експатрщатите Неубауер ги дефинира како оние што доброволно заминале, без да почувствуваат директна, конкретна опасност, без да биде извршена конкретна пресща врз нив, но заминуваат чувствува]ки несогласност со режимот во татковината, додека пак за емигрантите вели дека тие „можат да бидат незадоволни со културната и политичка ситуацща дома, но, според нашето гледиште, тие стануваат егзиланти само доколку до]дат под опасна закана. Ако тие заминале легално и не ги запалиле мостовите зад себе, тие, прецизно говоре]ки, не се егзиланти". Зема]ки ]а како една од на]специфичните карактеристики на егзилот неможноста на егзилантот за вракаае дома, Неубауер прави дистинкци]а мегу егзилантите и емигрантите, по тоа што овие вторите можат, доколку сакаат, да се вратат. Самиот то] е свесен дека не може да се биде сосема на чисто со овие поделби, па затоа и напоменува дека поделбите мегу овие категории е пожелно да се исцртаат поскоро со „имагинарна сива лента, отколку со остра линща". И покра] тоа што потенцира дека не е возможно да се исцрта остра граница помегу егзилантите, експатрщатите и емигрантите, Неубауер сепак смета дека емигрантите и експатрщатите можат да станат она што то] го именува со терминот „вистински егзиланти", само доколку искажат таков „провокативен став или пак ако се ангажираат во политичка активност, ко]а ке ги претвори во непрщатели на нивната татковина", при што го наведува примерот со Ежен Jонеско, ко] од експатри]ат се претвора во егзилант во оно] миг кога неговиот драмски текст „Носорог" е сфатен како алегорща на репресивниот систем на Романща, по што нему му е
оневозможено да ja посетува родната 3eMja (Neubauer 2009: 8-9). Ваквото рестриктивно поагалиште го доведува Неубауер, како што и самиот признава, и во недоумица околу тоа како и каде да го смести Милан Кундера. Неубауер тука прави превид, тврде]ки дека Кундера како емигрант (во 1975 година) ]а напушта Чехословачка, а станува егзилант дури неколку години подоцна, откако во Францща го пишува и го об]авува романот „Книга на смеата и заборавот". Превидот на Неубауер се состои во тоа што Милан Кундера уште пред своето заминуваае од Чехословачка во Францща на француски ]азик, а на чешки во Канада, го публикува романот „Валцер за разделба", со ко] директно го опишува режимот во Чехословачка, но дури и пред тоа, со окупацщата на Чехословачка од страна на СССР, неговите дела се исфрлени од книжарниците и библиотеките, затоа што во романот „Шега" говори за репресивниот систем во зем]ата во средината на дваесеттиот век, ко] ги антиципира методите на режимот, ко] настапува по окупацщата.
Вбро]ува]ки ги во експатрщати Це]мс Цо]с и Сем]уел Бекет со нивните заминувааа од Ирска, како и Гертруда Сте]н, Ернест Хемингве] и други американски уметници, кои во текот мегу двете светски во]ни живеат во Париз, Неубауер вели дека „нивното заминуваае без присила е мотивирано од општото чувство за отугеност од нивната домашна култура". Неубауер го доведува во прашаае одредувааето на Це]мс Цо]с на самиот себе како егзилант, верува]ки дека доколку би бил класифициран како „изворен (наместо како метафоричен) егзилант, тоа би ]а потопило егзистенцщалната тежина, ко]а ]а има ово] термин во смислата во ко]а ]а користиме." Истата забелешка то] ]а има и за уметниците кои во дваесеттите години на дваесеттиот век ]а напуштаат Источна и Централна Европа за да живеат во Париз или во Берлин, привлечени пред се од „интензитетот на тамошниот интелектуален и уметнички живот" (Neubauer 2009: 9-10).
Поимите на егзилот, емигрантството и експатрщатизмот, според Неубауер, се поврзуваат за индивидуалци или помали групи луге (со, како што вели, „извесна елитистичка конотацща, иако не во матери]алната смисла на зборот"), додека пак, кога станува збор за помасовни преместувааа, то] разликува: луге на дщаспората - во кои ги вбро]ува оние етнички групи што се без сво]а национална држава; мигрантите, чии движеаа се, пред се, економски мотивирани; насилно репатрирани луге; и бегалци, за чие дефинираае се повикува на Членот 1 од Конвенцщата на Обединетите нации за статусот на бегалците, донесена во 1951 година, во ко]а под поимот бегалец се
подразбира личност Koja, „од причина на добро втемелен страв од тоа да се биде гонет, од причини на раса, религща, националност, членство на одредена соцщална група или политичко мислеае, е надвор од зем]ата на сво]ата националност и не е во состо]ба или, поради таквиот страв, не сака да се користи со заштитата на таа зем]а; или ко], нема]ки националност и егзистищки надвор од зем]ата на своето претходно живеалиште како резултат на такви настани, не е во соскуба или, заради таков страв, не сака таму да се врати" (цит. сп. Neubauer 2009: 11).
Загубата и егзилантската литература
Без делата настанати во егзил, започнува]ки од римското доба па се до денешен ден, тешко би можел да се замисли книжевниот хоризонт на европската литература. На сво]от став дека западната модерна култура во голема мера е „дело на егзиланти, емигранти и бегалци", Едвард Саид ]а надоврзува тезата на критичарот Цорц Стеинер дека „цел жанр на западната литература на дваесеттиот век е 'екстратериторщална', литература од и за егзилантите" (Said 2001: 173). Од друга страна, Саид покажува една специфична резерва кон литературата на егзилот. Едно од прашааата што ги поставува Саид во „Рефлексии за егзилот" е и прашааето зошто толку лесно егзилот е трансформиран во еден мокен, па дури и плоден мотив на модерната култура, ако во сво]ата суштина то] претставува, пред се, состо]ба на ненадоместлива загуба?
Самиот контекст на егзилот и контекстот во ко] е ставен егзилантот, според Саид, е радикално изменет со настапувааето на модерното доба, кое го карактеризира то] како „доба на анксиозност и отугуваае", посочува]ки дека „Ниче не научи да чувствуваме нелагодност кон традицщата, а Фро]д - да ]а сметаме домашната интимност како лубезно лице насликано преку патрицидниот и инцестуозниот бес". Саид ]а прави дистинкци]ата наше време - други времиаа, во однос на егзилот, и под категорщата „други времиаа" (одвоени од "нашето време" со прекршувааето од деветнаесеттиот во дваесеттиот век), подразбира период во ко] егзилантите биле во слични околности во однос на своите „интеркултурни и транснационални визии, страдале од исти фрустрации и несреки, остварувале исти аналитички и критички задачи". Причината за големата разлика на состсубата на егзилантите од другите времиаа и нашето време е во тоа што современоста со „своите модерни начини на во]уваае и со сво]от имперщализам, како и со квазитеолошките амбиции на тоталитарните владетели, несомнено е доба на избеглиштво, на преместена личност,
на масовна имиграцща". Оттаму, поставен во една широка и безлична рамка, егзилот не може да биде ставен во контекст на поимааето на хуманизмот: „наспроти размерите со кои се здоби во дваесеттиот век, егзилот не е ниту естетски ниту хуманистички разбирлив". Токму затоа денес книжевноста не може да му припишува на егзилот карактеристика на хероизам, затоа што егзилот е лишен од неа, па оттаму „во на]добар случа] книжевноста за егзилот опредметува едно измачуваае и една непрщатна положба, кои, поголемиот дел од лугето ретко ги доживува од прва рака; но да се размислува за егзилот прогласува]ки го ово] вид книжевност како нешто хуманистички корисно значи да се банализираат осакатувааата, загубите, коишто им ги нанесува то] на оние што го претрпуваат молкот што му се спротивставува на ко] било обид да се сфати егзилот како 'добар за нас'" (Said 2001: 173).
Саид на извесен начин ]а доведува во прашаае оправданоста на создаваае книжевност, ко]а го има за сво] предмет егзилот: „Дали можеби не е вистина дека претставите на егзилот во книжевноста и во религщата го заматуваат она што е навистина ужасно: дека егзилот е непоправливо секуларен и неподносливо историски; дека е создаден од човечки суштества за други човечки суштества; и дека, како и смртта, но без ултимативната милост на смртта, егзилот истргнал ил]адници луге од негувааето, кое го даваат традицщата на семе]ството и на географи]ата?" Со ваквата запрашаност Саид не само што ]а доведува оправданоста на создаваае на книжевноста, ко]а го има за сво] предмет егзилот, туку се сомнева и воопшто во етичката исправност на таквата книжевност, сугерира]ки дека истата на посреден начин учествува во погрешни сфакааа за егзилот ка] читателите. Инсистира]ки дека егзилот е нешто што само малкумина го искусуваат лично, а дека тоа е состо]ба во чие разбираае клучна функцща има токму личното искусуваае, Саид сугерира дека, ако неко] сака да разбере нечщ егзил, подобро е да се соочи со реалниот егзилант, отколку со напишаното за егзилот: „Да се види еден поет, ко]што е во егзил - како спротивност на тоа да се прочита поезща за егзилот - значи да се видат антиномиите на егзилот отелотворени и истрпени со неповторлив интензитет" (Said 2001: 173-174). Значи, она што Саид го потенцира како потребно е согледуваае на неизлечливата пукнатина мегу човечкото суштество и она што то] го нарекува „негов вистински дом" не како книжевна тема, туку преку соочувааето токму со тоа човечко суштество, кое со себе постсуано ]а носи загубата на родното место.
Културната меморща, загубата и литературата
Говоре]ки за загубата и процесот на жалеае во „Жалеае и меланхолща", Зигмунд Фро_щ го дефинира жалеаето како реакцща на загубата на сакано суштество, татковина, слобода, идеал. „Kj некои луге," вели Фро]д, „за кои ние консеквентно претпоставуваме дека имаат патолошки склоности, наместо жалеае се по]авува меланхолща", и потенцира дека иако и самото жалеае предизвикува „сериозни девщации во однос на нормалното однесуваае", тоа не претставува патолошка соскуба на ща би и бил потребен и медицински третман. Меланхолщата како главни карактеристики ги има „особено болната депресивност, престанокот на интересот за надворешниот свет, загубата на способноста да се луби, инхибицщата на сите активности и намалуваае на чувството за себе до степен кога се изразува низ себеобвинуваае и себепонижуваае, кое се интензивира до себеизмамуваае дека се очекува казна". Жалеаето ги има сите овие карактеристики, освен една - raj него „пореметувааето на себепочитувааето е отсутно" (Freud 2006: 310-311). Во текот на процесот на жалеаето, активирано е опсесивно присекаваае, преку кое ожалостениот го оживува во сво]ата психа постоеаето на изгубениот об]ект, заменува]ки го реалното отсуство со имагинарно присуство. Преку ваквото оживуваае на другиот во своите секавааа, ожалостениот се стреми да си го поврати оно] дел од себеси што бил проектиран на изгубениот друг, со цел одново да се конституира сво]ата престава за себе како за комплетно и автономно суштество со кохерентен идентитет.
Егзилот самиот по себе е загуба; една од оние големи загуби што Фро_щ ги вбро]ува мегу предизвикувачите на жалеаето е загубата на татковината. Оттаму и инсистирааето на Азаде Се]хан сите дела, кои го тематизираат преместувааето, заминувааето да се живее другаде, да бидат разгледувани, мегу другото, и во контекстот на психологщата на загубата (Seyhan 2001: 13).
Егзилот, таа, како што Саид ]а нарекува, ненадоместлива загуба, таа неизлечлива пукнатина мегу „оно] што заминал да живее другаде и неговиот вистински дом, таа осакатувачка тага на отугувааето, таа загуба на нешто што засекогаш е оставено зад себе, е она што постсуано ке ги поткопува придобивките на егзилантот" (Said 2001: 173). Загубата од ко] егзилантот не може да се откаже, затоа што вракаае на изгубеното не може да има, затоа што нема вракаае, затоа што вракааето би значело пристигнуваае во татковина поинаква од онаа од ко]а егзилантот заминал - загуба растргната мегу опседнатоста
со помислата за вракааето дома, и себеуверувааето дека „вракааето дома воопшто и не се поставува како прашаае" (Said 2001: 179).
Азаде Се]хан во своето дело „Пишуваае надвор од нацщата" ]а потенцира особената важност на културната меморща за сите оние што не живеат во зем]ата во ща се родени. Терминот „културна меморща" Се]хан го дефинира како „интенционално секаваае преку конкретни записи и искуства или нивните симболички интерпретации од страна на една заедница, ща споделува заедничка култура," ко]а може да биде лингвистичка, религиозна, институционална, мигрантска, дщаспоричка, етничка, или некаква комбинацща од нив. Значеаето на културната меморща за сите оние што се соочуваат со преместуваае од еден културен и општествен контекст во друг е дотолку поголема, затоа што „соцщалните прекини предизвикани од преместувааето, миграцщата и егзилот водат кон осиромашуваае на заедничкиот живот и споделеното културно наследство. Ваквата загуба бара реставрирачка де]ност на културната меморща за да ги поврзе значеаето, целисходноста и интегритетот со минатото" (Seyhan 2001: 15).
Пишувашето надвор од нацщата: траненационалната литература
Азаде Се]хан во „Пишуваае надвор од нацщата" вели дека книжевните дела во кои се тематизираат егзилот и преместувааето се важно „документираае на културите на преместувааето и егзилот" и претставуваат „кондензирани архиви на национални, етнички и лингвистички секавааа" (Seyhan 2001: 13). Егзилот со контрапунктна свесност за симултаните димензии, од ко]а се дава плуралноста на перспективите на согледувааето на светот, нужно ги одразува овие специфики и во делата, кои го тематизираат егзилот, но и во сфакааето и толкувааето на тие дела. Според Азаде Се]хан, прашааата за лингвистичка и културолошка транспозицща, имплицитно и експлицитно отвораат нова група прашааа за пишувааето надвор од сво]ата нацща: „Што се случува со меморщата на нацщата надвор од/без нацщата? Како националниот идентитет е трансформиран во современиот свет, ко] постои во ситуацща на перпетуални геополитички промени? Кога потеклото и наследството се претвораат во спомени и се стопуваат во другите истории, кое ги чува и ги гарантира нашите национални истории и посебностите на нашето минато?" (Seyhan 2001: 20). Се]хан инсистира дека, при анализирааето на делата што за сво]а тема го имаат егзилот, за да се „одржи баланс помегу специфичноста на индивидуалните примери на егзилантско искуство и егзистенцщалното разбираае на
преместувааето, експатрщацщата и маргиналноста" е потребно тие да бидат разгледувани во поширок контекст на: идентитетот, меморщата, ]азикот и психологщата на загубата (Seyhan 2011: 13). Притоа, токму низ ваквата анализа преку овие прашааа, кои нужно ги вклучуваат и оние на просторот и времето, се отвораат нови аспекти во согледувааето на контрапунктната димензща на егзилот и преместувааето.
Исторщата, за ко]а Азаде Се]хан потенцира дека не е простор допуштен единствено на историчарите, туку и на оние што ги раскажуваат своите и/ли тугите приказни, нè вклучува и нас не само како именувани или пак безимени чинители, туку и како раскажувачи. На то] начин, во чинот на раскажувааето, нам ни е допуштено „да ги надополниме насилно заборавените искуства, да им дозволиме на молковите на исторщата да до]дат до збор, и да замислиме алтернативни записи на минатото" (Се]хан 2001: 4). Така, преку секавааето и воспоставувааето на поврзаност со минатото, се менува и сфакааето на сегашниот миг. Книжевноста што ]а именува Се]хан, наизменично, како дщаспоричка / егзилантска / транснационална, честопати претставува свесен обид да се „пренесе лингвистичкото и културното наследство, кое е артикулирано преку чинови на лично и колективно секаваае". Така писателите во егзил стануваат „хроничари на историите на преместените чии стории без нив не би биле забележани и сочувани". Посочува]ки ]а карактеристиката на литературата да го сочувува она што исторщата вообичаено го заборава, Се]хан во функцщата на сочувувааето на секавааето во литературата во егзил констатира уште едно особено сво]ство, а тоа е дека станува збор за дела од автори, кои, во наколем случай не се согласуваат со политичките структури и владе]ачките режими на зем]ите од кои заминале, а со тоа и она што го забележуваат претставува спротивставуваае на заборавот наметнат од цензурата, па оттаму, „преку призмата на личното секаваае и интерпретацща, спецификите на класните, етничките и родовите искуства стекнуваат документираае, кое инаку е честопати избришано, заборавено или игнорирано во поширокото сочувуваае на ]авната меморща" (Seyhan 2001: 12). На то] начин, секава^ето во егзил, преточено во литература, може да се претвори во чин на воспоставуваае на кохерентност и интегритет на исторщата, ко]а е прекината, поделена или натпишана од страна на владе]ачките режими.
Литература
Ilie, Paul. (1980). Literature and Inner Exile. Baltimore, London: The Johns Hopkins University Press.
Freud, Sigmund. (2006). The Penguin Freud Reader. New York, London: Penguin Books.
Kettler, David, Ben-Dor, Zvi. (2006). The Limits of Exile. Kettler, David, Ben-Dor, Zvi (Ed.). The Limits of Exile. (Thematic Issue of the Journal of the Interdisciplinary Crossroads, 2006, Vol. 3, N. 2). Pp. 1-9. Allahabad: Spectrum Press.
Said, Edward. (2001). Reflections on Exile. London: Granta Books.
Seidel, Michael. (1986). Exile and the Narrative Imagination. New Haven: Yale University Press.
Seyhan, Azade. (2001). Writing outside the Nation. Princeton and Oxford: Princeton University Press.
Tabori, Paul. 1972. The Anatomy of Exile. Edinburgh: Harrap.
