CC BY
16Philological Studies 17, 2, (2019) 160-172
Претходно соопштение
УДК: 821.163.3-4 doi: 10.17072/1857-6060-2019-17-2-160-172
СТАВОВИТЕ НА ГОРАН СТЕФАНОВСКИ ЗА ИДЕНТИТЕТОТ И ЗА ИДЕНТИТЕТСКИТЕ НАРАТИВИ
Гоце Смилевски
Институт за македонска литература Универзитет „Св. Кирил иМетоду" Скоп)'е, Македонка
Клучни зборови: Горан Стефановски, идентитет, наратив, егзил, транснационална литература.
Резиме: Текстот ги анализира ставовите на Горан Стефановски за: традицщата, идентитетот и идентитетските наративи, изразени во своите дела настанати по неговото преселуваае во Кентербери, Велика Британща, во време кога веке беше сметан за еден од водечките драмски автори на Источна Европа. За разлика од егзилот на Це]мс Цо]с, за ко] е карактеристичен неговиот постеган анимозитет кон сво]ата татковина Ирска и не]зината традицща, егзистирааето на Горан Стефановски во друг географски, културен и политички контекст ]а засили, сво]ата наклоност кон македонската традицща, ко]а ]а дефинираше то] како столб на македонскиот идентитет. Во исто време, Стефановски ]а согледуваше сво]ата позицща како постоеае мегу два наративи, две култури (македонската и британската), што ]а потенцира нужноста неговите драмски дела и есеи да се интерпретираат во контекст на транснационалната литература, ко]а подразбира дела што настанале и суштествуваат мегу два или повеке ]азици и културни наследства.
THE NOTIONS OF GORAN STEFANOVSKI ON IDENTITY AND IDENTITY NARRATIVES
Gotse Smilevski
Institute of Macedonian Literature Ss. Cyril and Methodius University Skopje, Macedonia
Key words: Goran Stefanovski, identity, narrative, exile, transnational literature.
Summary: The paper analyses Goran Stefanovski's notions on tradition, identity and identity narratives, expressed in the works he wrote after his relocation to Canterbury, Great Britain, at the time when he was already regarded as one of the leading East European playwrights. Unlike James Joyce's exile, which is characterized by his permanent animosity towards his homeland Ireland and its tradition, Goran Stefanovski's existence in another geographic, cultural and political context strengthened his affinity towards Macedonian tradition, which he defined as a pillar of the Macedonian identity. At the same time, he perceived his position as existing between two narratives, between two cultures (Macedonian and British), which underlines the necessity for his plays and essays to be interpreted within the context of transnational literature, as they were created and exist between two or more languages and cultural heritages.
BoBeg
EKcnaTpHjaTCTBOTO, er3HgaHTCTBOTO, MHrpaHTCTBOTO ceKoram nogpa36upaaT Hy^HOCT og ce6ege$HHHpaae Ha noegHHe^T bo pegaцнja co (a MHory necTO HacnpoTH, ugu KaKO ogroBop Ha) ge^HHupaaero, Koe ro npaBaT gpyrme, KaKO og OHaa cpeguHa og Koja nоegннeцот 3aMHHag, TaKa h og OHaa bo Koja gomog. flparaH Kgaui bo CTygujara „nocrjyrocgoBeHCKHOT TearapcKH er3ug: TparomopeH, napцнjageн h guruTageH", 3a ropaH Gre^aHOBCKH numyBa bo norgaBjeTO Huj HacgoB „Bo gBa npaвцн ja cyrepupa He caMO TpajHaTa n0Bp3aH0CT co gBe MecTa, gBe TOHKM bo npocTopoT, TyKy h noTpe6aTa 3a noBp3yBaae Ha Tue gBe MecTa, 3a HenpecTajHOTO gBH^eae og egHOTO koh gpyroTO, noBp3yBaae h gBu^eae mTO He ro nogpa36upaaT caMO reorpa^CKuoT, TyKy h соцнокygтypннот KOHTeKCT. „Mery gpaMCKHTe aBTopu og HeKoramHa JyrocgaBuja, MO^aT ga ce 3a6ege®ar pa3guHHH er3HgaHTCKH CTparerHH, koh ce CTpeMaT ga ce noTnpaT Ha HeKOH conyBaHH ugu 06H0BeHH npo^ecuoHagHH BpcKH co goMamHaTa TepuTopuja, erзнстeнцнja bo gBa npaвцн Ha nocToeae OBge h TaMy, bo er3ug h, Ha HeKoj HanuH, CHM6ognHKH ugu gypu noBpeMeHO h $h3hhkh, goMa", numyBa Kgaui. HajnpBO ocBpHyBajKH ce Ha 0C06eH0T0 MecTO, Koe gpaMCKOTO TBopemTBO Ha CTe^aHOBCKH ro 3a3eMa bo KOHTeKCT Ha jyrocgoBeHCKuoT TeaTap bo nepuogoT og ^opMupaaero go pacnaraaeTO Ha JyrocgaBuja, KaKO h 3a ycnexoT Ha npоgyкцннтe Ha HeroBHTe gpaMCKH gega Ha c^HHTe bo cure jyrocgoBeHCKH peny6gHKH h Ha TearapcKHTe ^ecrHBagu, Kgaui noToa ce 3agp®yBa Ha nocgegHaTa ge^HHja og gBaeceTTHOT BeK, Kora,
Стефановски, „следе]ки ja сво]ата англиска сопруга и децата, се насели во Кентербери, Велика Британща, во 1992 година, но продолжи уште неколку години да ги предава повремено своите курсеви за драматургща на Факултетот за драмски уметности во Скоще" (Klaic, 2009: 508). Обидува]ки се да на]де што посоодветен термин за да ]а именува таа состэдба на Стефановски, Клаик ]а исковува синтагмата commuting exile, при што commuting во англискиот ]азик подразбира патуваае мегу местото на живееае и местото на работа или на студираае.
Како и другите автори на кои им е посветено поглацето „Во два правци, така и Стефановски живее мегу два ]азици, мегу две култури, со тоа што неговите драми, како новонастанатите, така и оние напишани пред заминувааето во Кентербери, продолжуваат да се изведуваат на театарските сцени во Македонща, „додека во Велика Британща и во Шведска то] започна универзитетска кариера". Клаик особено ]а потенцира способноста на Стефановски да создава и на друг ]азик, освен на родениот, наведува]ки дека станува збор за „автор ко] нема особен проблем со преминот од македонски на англиски", што се гледа од неколку мегународни театарски проекти за кои то], драмските текстови ги има напишано на англиски. Во оваа лингвистичка способност на Стефановски то] ги бара патоказите за понатамошното дефинираае на Стефановски во однос на неговото живееае и создаваае другаде: „Ако како драмски автор то] е повеке емигрант отколку егзилант, то] е, би можело да се каже, во своеволно избран егзил од сво]от роден ]азик, барем накусо", наведува]ки дека во 2006 година то] одново напиша драмски текст на македонски, „Демонот од Дебар Маало", а тоа претставува на]нова драма во однос на тоа кога е создадена студщата „Пост|угословенскиот театарски егзил: транзиторен, парци]ален и дигитален". И самиот уверен дека не може да се направи конечна класификацща во однос на егзилот на авторите за кои пишува то], осврнува]ки се конкретно на Стефановски, вели дека иако то] „не може да биде класифициран како егзилант според стриктната номенклатура ко]а се применува во ова дело, то] е интелектуално и политички дел од ]угословенската интелектуална и уметничка ди]аспора настаната од во]ните; иако то] продолжува да се врака во Скоп]е редовно за кратки престои и има посто]ано присуство таму во смисла на продукции и публикуваае, то] го споделува со своите театарски колеги егзиланти од Србща, Хрватска и Босна чувството на губиток поради исчезнувааето на интегрираниот и плурален ]угословенски културен простор и неговата исповрзана театарска инфраструктура" (Klaic, 2009: 508).
H no 2006, rogHHaTa mTO ja HaBegyBa Kgaui KaKO rogHHa Kora ropaH CTe^aHOBCKH n0BT0pH0 3anoHHyBa ga numyBa gpaMCKH TeKCTOBH Ha MaKegoHCKH ja3HK, na ce go HeroBaTa CMpT bo KeHTep6epu bo 2018 roguHa, Toj npogog^n ga C03gaBa h Ha MaKegohckh (eceu, ho h ro C03gage gpaMCKHOT TeKCT „OrHeHH jaзнцн", H3BegeH bo flpaMCKHOT TeaTap CKonje bo 2013 rogHHa), h Ha aHrgHCKH (cTaHyBa 36op 3a geg og TeKCTOBHTe noMecTeHH bo „KaBra co Ka$Ka h gpyru eceu"), Ha xpBaTCKH (gpaMCKHOT TeKCT „Ogucej", npоgyкцнja og 2012 rogHHa, no nopawa Ha ygucec TeaTapoT Ha Ephohh) h Ha cpncKH (TeaTapcKaTa c^Ha „ekc jy", npоgyкцнja og 2010, no nopawa og JyrocgoBeHCKO gpaMCKO no3opumTe og Eegrpag no noBog jy6ugejoT Ha TeaTapoT), TaKa mTO h HaTaMy npogog^u ga 6uge Ba^enKa KapaKTepucTHKaTa 3a HeroB npuBpeMeH h noBpeMeH er3ug og ja3HKOT KaKO gpaMCKH aBTop. HeKogKy rogHHH no 06jaByBafteT0 Ha TeKCTOT Ha Kgaui, ropaH Cre^aHOBCKH go6u aHra^MaH Ha CTygHHTe Ha ®aKygTeTOT 3a gpaMCKH yMeTHOCTH bo CKonje, Kage mTO 6eme Bpa6oTeH go 3aMHHyBaaeTO og MaKegoHuja h 3anoHHa ga npegaBa noBpeMeHO, uaKO noBeie He Ha gogungoMCKHTe, TyKy Ha nocTgungoMCKHTe CTyguu, mTO 3Hanu geKa h HaTaMy 3a Hero Ba^eme ogpegHH^Ta commuting exile. Og OBa 6h Mo^ego ga ce 3aKgyHH geKa, aKO ce npugp^yBaMe Ha KpuTepuyMHTe BOcnocTaBeHH og aBTopoT Ha „nocrjyrocgoBeHCKHOT TearapcKH er3ug: TpaH3HTopeH, napцнjageн h gurHTageH", 6h 6uge Ba^enKH, HCTOBpeMeHO, CHTe Tue оgpegннцн: eMHrpaHT KaKO gpaMCKH aBTop, noBpeMeHO bo CB0eB0gH0 H36paH er3ug og MaKegoHCKHOT ja3HK 3aToa mTO numyBa h Ha gpyru jaзнцн, bo commuting exile nopagu Toa mTO noBpeMeHO npegaBa h bo MaKegoHuja, h geg og HHTegeKTyagHara h yMeTHHHKa gujacnopa HacTaHaTa og BojHHTe Ha npocTopuTe Ha HeKoramHa JyrocgaBuja. Mo«e ga ce npeTnocTaBH geKa OBaa TepMHHogomKa 36pKa e npegH3BHKaHa og npeTxogHOBOcnocTaBeHHTe KpuTepuyMH go koh Mopag ga ce npugp^yBa aBTopoT Ha CTygujara, Koj HaBegyBa geKa „Cre^aHOBCKH He MO^e ga 6uge кgaсн$нцнpaн KaKO er3ugaHT cnopeg CTpuKTHaTa HOMeHKgaTypa Koja ce npuMeHyBa bo OBa gego". HMeHO, CTaHyBa 36op 3a 06eMHH0T KOMneHguyM „Er3ugoT h BpaiaaeTO Ha nHcaregme og HcTOHHO-UempagHa EBpona", hhh npupegyBanu ce yoH Hey6ayep h Eop6aga 3y3aHa TopoK. Tue ce BepojaTHO h BOcnocTaByBanu Ha „CTpuKTHaTa HOMeHKgaTypa", KaKO mTO e peneHO, „cnopeg Koja Gre^aHOBCKH He MO^e ga 6uge кgaсн$нцнpaн KaKO er3ugaHT", mTO roBopu geKa, Kora 6h ja HMag cgo6ogaTa Kgaui caMHOT ga ru nocTaBH KpuTepuyMHTe, MO®e6u 6h ro B6poug Gre^aHOBCKH bo aBTopu mTO ^HBeaT bo go6poBogeH er3ug. norgegHaTO og nepcneKTHBaTa Ha CTaBOBHTe Ha A3age CejxaH (Seyhan, 2001: 10-11) 3a тpaнснaцнонagнaтa gHTepaTypa h KopucTeaero Ha 0B0j TepMHH HacnpoTH (h BKgyHHTegHO,
обиди^ва^и ги во себе, но не огpaничyвajки се само на тоа обединуваае) термините егзилантска литератора, дщаспоричка литеpaтypa, мигрантска литеpaтypa, етничка литеpaтypa, би можело да се зaклyчи дека делата на Стефановски, настанати во ово] период, со тоа што paзpaботyвaaт мотиви што се однесyвaaт на детериторщализирани култури, со тоа што вpзyвaaт две или повеке култури и се напишани на различни ]азици, и припагаат на транснационалната литература.
Горан Стефановски и самиот во повеке наврати го има посочено проблемот со ко] се соочува кога другите (не)соодветно избираат термин за неговото живееае мегу две средини и култури. Во есе]от „Нокните мори на европската културна политика", ко] всушност претставува поздравно обракаае на конференцщата „Споделуваае на културите - ширеае на погледите", одржана во Ротердам во 2004 година, Горан Стефановски го проблематизира прашааето на разликата во терминологщата, raja се користи за родените во Западна Европа наспроти родените во Источна Европа, кои живеат надвор од своите зем]и: „Ги споделувам културите со мо]ата сопруга наназад триесет години. Таа е Англичанка. На почетокот живееше со мене во Македонща, во она што некогаш беше Jyгослaвиja, каде што беше сметана за доселена (експатриат). Дали сте забележале дека Англичаните никогаш не се иселеници, туку секогаш доселеници? Демек, 'Англичанецот си останува Англичанец насекаде во светот'. Демек, 'ко] при здрава памет би сакал кога било да ja напушти Англща'. Сега ]ас живеам со неа во Англща каде што ме сметаат за имигрант. Ве молам, обрнете внимание на тоа дека Македонците во странство никогаш не се доселеници, туку само иселеници" (Стефановски, 2005: 42-43). Ово] контрастивен пример што го дава Стефановски го отвора прашааето за супериорниот Друг наспроти инфериорниот Друг, но и за сопственото место во светот. Иселеникот никогаш во потполност не успева да се вдоми во зем]ата во raja доага да живее и понекогаш не е сосема начисто дали сосема ja напуштил сво]ата татковина. За ваквата мегусосщба на Стефановски сведочат неговите одговори во интерв]уата, некои обележува]ки го чувството дека е присутен во Македонща (или дека Македонща е присутна во неговиот дом во Кентербери) и дека британскиот општествен контекст му е далечен, додека други одговори сведочат за неговата потреба од вракаае. Сосщбата во raja се наога Стефановски, то], самиот, не ja дефинира со зборовите на Jосиф Бродски, како состо]ба наречена егзил. Отфрла_|ки ja и определбата на иселеник, ко]а му ja наметнуваат другите, тоj ja избира позициjaтa надвор од дефинирааето, можеби и
зaтоa што не може дa га_|де нajсоодветен теpмин зa сопственaтa состоjбa, пa нaместо дa ja именyвa, тоj ja опишyвa (Стефaновски, 2005: 65) гако живееае меfy две пpикaзни.
Идентитетот како инстинкт за преживуваше
Во своjaтa пpистaпнa беседa во Мaкедонскaтa aкaдемиja нa нayките и yметностите, одpжaнa нa 18 декемвpи 2004 годинa, подоцнa обjaвенa под нaслов „3a нaшaтa ^maara" во книгaтa „Пpикaзни од Дивиот Исток", Гоpaн Стефaновски го доведyвa идентитетот во однос со инстинктот зa пpеживyвaftе, кaко негов ^оизвод и негово оpyдие: „Сите живи сyштествa се pafaaт со инстинкт зa пpеживyвaftе. Пajaците, зa дa пpеживеaт, имaaт совpшен вpоден инстинкт зa тгаеае мpежи. Лyfето, зa дa пpеживеaт, имaaт совpшен вpоден инстинкт зa тгаеае пpикaзни - зa тоa кои се, што се, од кaде доafaaт и кaде одaт. 3a нaс немa ништо повaжно од овие пpикaзни. Тие се сpж нa нaшиот живот, столб нa нaшиот идентитет". Кapaктеpизиpajки го идентитетот кaко еден вид зaштитa од сypовиот свет, Стефaновски се освpнyвa и га потpебaтa од негово ме^в^е и тpaнсфоpмиpaftе, во соглaсност со пpомените и тpaнсфоpмaциите нa општествениот контекст и зa нyжностa од внимaтелност пpи тоa кaков пpaвец зaземa тaa тpaнсфоpмaциja во однос га општествегага pеaлност: „Идентитетот е ^maßra зa тоa кои сме, зошто сме и што сaкaме. 3a дa можеме дa пpеживееме во сypовиот свет, овaa пpикaзнa моpa дa е точнa, зaсновaнa га позин^е нa теpенот, нa длaбок увид, нa пpецизен тлоцpт. Погpешнaтa пpикaзнa може скaпо дa ж чини, дa нè одведе во зaблyдa, во ráp-TOra^ во смpт. Бидеjки теpенот постоjaно се менyвa и пpикaзнaтa моpa дa пpетpпyвa постоjaни yточнyвafta. Пpикaзнaтa е мaпa. Ако мaпaтa не одговapa га теpенот, ние сме изгyбени, гако во цyнглa" (Стефaновски, 2005: 13-14). Стефaновски говоpи зa „пpомените во теpенот" и потpебaтa од „постоjaни yточнyвafta" нa пpикaзнaтa - по вpемиftaтa во кои веpyвa дега неговото твоpештво кaко дpaмски aвтоp имa вpедност во сиоциокyктypниот контекст („^a беa вpемиfta когa мислев дега тоa што го ^aß^ имa некaквa зaедничкa смислa и вaжност", Стефaновски, 2005: 7) нaстaпyвa пеpиодот нa paспaдот нa Jyгослaвиja, пеpиод во коj чyвствyвaл TOj декa неговиот личен и колективен идентитет не yспеaле дa се пpилaгодaт нa пpомените нa општественaтa pеaлност: „Ми се чинеше дега сè што знaм некaко се истyмбa и се истpкaлa во галта, декa paботите веке немaaт зaедничко згачеае, декa чaсовниците се вpaKaaт нa нyлa, декa мемоpиjaтa се бpише и pевидиpa. Нещ пpaшa: 'Ajде дa ве видиме
сега?' Со тешко срце се обидував одново да се измислам, да живеам во анонимност, да се лишувам од сопствената важност" (Стефановски, 2005: 8). Новонастанатата ситуацща го води Стефановски до сознанието од нужноста на редефинираае на сопствениот идентитет, за чувството на губиток на то] идентитет и потребата од трансформираае на то] идентитет, со што се потврдува тезата на Мадан Саруп (Sarup, 1994: 91) дека поединецот токму кога започнува да егзистира на друго место, на_|силно чувствува дека идентитетот е прашаае не на постоеае, туку на стануваье. При тие трансфигурации на идентитетот, неизбежни се фазите во кои, со губитокот на познатиот контекст, се добива чувство на губеае не само на одредени компоненти на сопствениот идентитет, особено во оние сегменти во кои се преплетуваат индивидуалниот и колективниот идентитет, туку и губиток на чувството на личниот континуитет, што Стефановски го именува како чувство на изгубеност кога контекстот пребрзо се менува во однос на нашата способност да ]а редефинираме приказната за себе, сликовито претставува]ки ]а таа приказна како мапа, а контекстот -како реална територща, додека пак чувството на индивидуата, чща мапа не одговара на територщата - на изгубеност на поединецот во цунглата. За ваквото чувство на губиток на она што го нарекува то] -„столб на идентитетот", говори и самиот поднаслов „Како ]ас ]а загубив мо]ата приказна", од есе]от „Приказна од Дивиот Исток". Тука Стефановски дава еден вид скица на сво]ата животна приказна: „Моето име е Горан Стефановски. Ова е мо]ата животна приказна во неколку куси реченици. Роден сум во Република Македонща, щашто, во тоа време, беше дел од Федеративната Република Jугославиjа. Морт татко беше театарски режисер, а ма]ка ми артистка. Моите први 40 години ги поминав во Скоще, како драмски писател и професор по драма. Се оженив со Патриша, ко]а е Англичанка. Имавме две деца и бевме многу срекни. Имавме добра приказна. Потоа, во 1991 година, започнаа ]угословенските грагански во]ни. Нашите животи добща нагло свртуваае. Патриша одлучи дека балканската иднина не мора да биде автоматска иднина на нашите деца. Тие се преселща во Англща. Jас почнав да патувам мегу Скоще, во Македонща, каде што беше моето сигурно минато и моето поголемо семе]ство, и Кентербери во Англща, каде што се наогаше мо]ата неизвесна иднина и моето малечко семе]ство. Почнав да живеам помегу две приказни. 'Jа загубивме приказната', и реков еднаш на Патриша. 'Не', ми одговори таа, 'приказната ж изгуби нас'". Парадоксалниот одговор на сопругата на Стефановски (ко] прочитан низ неговото векецитирано користеае на зборот „приказна" како синоним за „идентитет", би звучел: „Не го
изгубивме идентитетот ние, туку идентитетот Hè изгуби нас"), говори за чувството на дво]ниот губиток со ко] се соочуваат оние што ja преместуваат сво]ата егзистенцща од едно место на друго, губиток сведен на доживуваае на една соголеност на сопствената егзистенцща до нешто што би наликувало на трансцендентално Jaс, кое е поставено само наспроти светот, ослободено (или, во ово] случа], лишено) од релациите на суб]ектот со другите, и од конфигурациите кои ги гради низ тие релации. Поединецот, гранки го и остварува]ки го сворт идентитет низ односот со средината и другите, губитокот на (односно, одво]увааето од) таа средина и другите кои се дел од неа, чувствува дека го губи сво]от идентитет (т. е. доживува нешто што е нарекувано „криза на идентитетот"), а оттаму, и смислата на своето постоеае. Оттаму и потребата за редефинираае на сво]от идентитет, преку поврзуваае на она што некогаш било и она што сега е, низ надминуваае на прекинот мегу „некогаш" и „сега", и поврзуваае на ]ас-некогаш и ]ас-сега, потреба што ]а опишува Стефановски како нешто што го обзема времето на неговата сегашност: „ги поминувам деновите обидува]ки се да го прона]дам континуитетот мегу моите две приказни" (Стефановски, 2005: 64-65).
Во потрага по загубената приказна
На самиот почеток од „За нашата приказна", Стефановски напоменува дека станува збор за извесен вид рекапитулацща, ко]а, во текот на не]зиното остваруваае низ текстот, го дава впечатокот дека не е само осврнуваае на основата околу ко]а авторот го има изградено сво]от идентитет, туку е и процес преку ко] то] треба да го оствари континуитетот мегу своите две приказни.
Исцртува]ки ]а мапата на сво]от идентитет, то] изнесува, како што вели самиот, „четири приказни" од своето детство, кои одиграле суштинска улога во тоа ко] е, зошто е и што сака Горан Стефановски. Првата е од времето кога то] има осум години и оставен е сам во Прилеп, чека]ки ги своите родители и братот да до]дат и да го земат со себе во Скоще, каде што треба да се преселат. Втората приказна е прославата на кукната слава Свети Никола во куката на неговите баба и дедо во скопско Дебар Маало. Третата приказна е кога како петгодишен присуствува на претставата „Македонска крвава свадба", во ко]а, неговата ма]ка Нада, во улогата на Цвета, е убиена на сцена. Четвртата приказна е поврзана со приказна - со онаа за Сил]ан Штркот. Сите овие приказни носат фасцинации што ги носи Горан Стефановски со себе низ животот и стануваат дел од неговата лична
приказна и од неговиот идентитет. Првата ]а отвора во него свеста за детерминираноста на човечкото суштество да биде дел од еден многу поширок контекст („Се гледам себеси ]асно во контекстот на неко] голем свет ко] допрва ми претстои и ко] како некако повторно да се врака на таа точка од ко]а сè уште не сум пошол, точка ко]а е истовремено и исходиште и утока"), втората - односот кон заедницата, третата: неговата фасцинацща со театарот („Од то] момент почна мо]ата фасцинаци]а со тоа што е стварно, а што е привид, што е кулиса, а што сцена"), со неговата хетеротописка природа, и четвртата е поврзана со трансформацщата (од човек - штрк, од штрк - човек), со преместувааето, заминувааето и со вракааето. На то] начин, тие приказни од неговото детство претставуваат огледало на неговата сегашност, што и самиот Стефановски го сугерира со констатацщата дека од сегашна перспектива се перцепира себеси од тоа време на детството „во контекстот на неко] голем свет ко] допрва ми претстои и ко] како некако повторно да се врака на таа точка од ко]а сè уште не сум пошол, точка ко]а е истовремено и исходиште и утока" (Стефановски, 2005: 9-11). Оттаму, можеме да претпоставиме дека состсубата во сегашноста во ко]а се наврака на своите приказни го детерминира нивниот избор: поврзаноста со поширокиот контекст, односот со: заедницата, театарот и (не)реалното, како и трансформацщата, заминувааето и вракааето.
Во „За нашата приказна" Стефановски се повикува и на она што Амин Малуф (Малуф, 2001: 104) го нарекува „вертикално наследство на идентитетот", кое доага од претците, од традициите на народот, од религиозната заедница: „Горд сум на нашите ритуали на живееае. Фамилща, прочка, слава, амкаае со ]а]ца, прегрнуваае, отворена емоционалност, прифакаае, помирувачка мок, игривост, телесност, тактилност, затвораае очи на песни, зурли и тапани, сарма, лубеница, пинцур и бурек, внатрешни лавиринти на заедништво и кругови на шубов, некаква посто]ана детска радост и возбуда околу мали нешта. Горд сум на светата строгост и сведеност на нашите икони и фрески. Ка] и да чепнеш палимпсести на раскошен дух, ризници на заумна уметничка артикулаци]а. Божествена патина. Горд сум на нашата сериозна исторща на паметеае, питомост и кроткост и почит за различноста, Талмуд школи во Скоще и Битола, мудрост на соживот, извесна историска резигнаци]а и зрелост, увид дека животот е сериозна по]ава, дека има смисла да се зборува само за метафизика, само за смислата сама" (Стефановски, 2005: 30-31). Забележлива е репетитивната употреба на зборот „горд", а истовремено и тоа дека сликите што се дадени претставуваат поглед однадвор, поглед на неко]
што сепак веке подолго време не живее тука - дел од оние нешта за кои Стефановски вели дека е горд, во мегувреме исчезнаа од нашето живееае.
Во текстот на Стефановски, неговите секавааа на детството (оние негови четири приказни) се во хармоничен однос со вертикалното наследство на идентитетот, а кое некои теоретичари би го нарекле дел од колективниот идентитет. Секавааата од детството, оние што се во основата на неговиот индивидуален идентитет, то] ги именува како „мо]ата длабока лична или ако сакате лирска приказна", додека пак за вертикалното наследство на идентитетот ]а користи синтагмата нашата приказна: „нашата приказна - нашата вистина за тоа кои сме биле, кои сме и кои сакаме да бидеме за однапред" (Стефановски, 2005: 16). Нашата приказна се инкорпорира во личната лирска приказна, „но лирскиот принцип редовно се судира со епскиот принцип, внатрешниот живот со надворешниот, нашата вол]а се судира со вол]ата или индиферентноста на другите", како што вели Стефановски (Стефановски, 2005: 11-12), а то] епски принцип е самиот социокултурен контекст. Стефановски го портетира судирот на сво]от свет не со светот на другите, туку со тоа како другите го гледаат него и неговиот свет: на театарските фестивали низ Европа и во универзитетските кругови во Англща, се срекава со „стереотипни и малоумни прашааа", со нивни претпоставки за неговата традици]а, без да постои ка] нив вистински интерес за неа. Стефановски секогаш ]а актуелизира сво]ата позици]а на автор мегу два света, при што се обидува да ]а толкува таа позици]а наспроти претставите и стереотипите што ги има за него новата средина: „Зошто постсуано ме сведуваат на нивната претпоставка за тоа ко] сум? Зошто ми подметнуваат нивна приказна за тоа ко]а е мо]ата приказна? Зошто е тоа единствениот простор ко] ми го оставаат за дискурс?" (Стефановски, 2005: 16-17). То] е Друг за Британците, но со заминувааето да живее во Кентербери, станува Друг и за Македонците: „Сталожено се обидувам да им об]аснам на моите прщатели и роднини во Скоще дека не сум ги напуштил за навек и дека не живеам во изобилство од луксуз во ветената зем]а на Западот. Смирено се обидувам да им об]аснам на лугето во Британща дека не сум срцепарателен бегалски драмски автор со посттравматски стрес. Малку успевам да ги убедам. Се чини дека сите тие имаат прилично цврсти уверувааа за тоа ко] би морал ]ас да бидам. Си имаат свои клишеа и стереотипи" (Стефановски, 2005: 65-66). Во сво]ата состо]ба мегу две приказни, Стефановски не се наога само во позицща на обединуваае, на соединуваае на своите две приказни, туку и на
толкуваае: на Британците се обидува да им ]а толкува онаа што е дел од неговото минато и од македонската традицща, но и сегашниот миг во ко] се наога Македонща, на Македонците - сво]ата сегашност, ко]а се одвива во Британща.
Односот кон традицщата и изборот да се живее другаде
Опишува]ки ]а сво]ата душевна состэдба предизвикана од чувството на откорнатост, невкоренетост и дисконтинуитет по заминувааето да живее во Кентербери, Стефановски пишува: „Веке сум во депресща, веке си недостасувам себеси, на мравка да се качам дома да си по]дам" (Стефановски, 2005: 19). „На мравка да се качам дома да си по]дам", таа реченица за првпат ]а запишува Стефановски две децении пред тоа, а ]а изговара еден од ликовите во неговата драма „Тетовирани души" во миговите кога ]а чувствува болката по родната зем]а, и откорнатоста и невкоренетоста во Америка. Многу пред преселувааето во Велика Британща, Стефановски во своите дела ги тематизира егзилот, преместувааето, вракааето дома или пак потребата од заминуваае: потребата на Стево од „Диво месо" да замине во Европа; вракааето на Рина по долги години отсуство, одбивааето на Дам]ан да ]а прифати понудената работа во Канада и мечтата на Марта да замине, како што некогаш заминала Рина, во „Кула Вавилонска"; желбата на Jоне да замине за Британща и таму да стане петтиот Битлс во „Лонг Пле]"; и „Тетовирани души", драмски текст што започнува со доагааето на Во]дан во Америка, каде што треба да пишува магистерска теза насловена „Влщанието на миграционите процеси врз психо-физичката конституцща на нашата емиграцща во Соединетите Американски Држави".
Толкува]ки ги мотивите за живееаето другаде на Це]мс Цо]с, Едвард Саид вели дека то] „избрал да биде во егзил за да и даде сила на сво]ата уметничка вокаци]а. На несвесно ефективен начин - како што Ричард Елман покажува во неговата биографща - Цо]с се решава на кавга со сво]ата зем]а Ирска и ]а одржува жива за да постигне стриктна спротивност на она што било блиско. Елман вели дека 'секогаш кога неговиот однос со неговата родна зем]а бил во опасност од тоа да се подобри, Цо]с наогал нов инцидент за да ]а зацврсти нетрпеливоста на то] однос и одново да ]а потврди исправноста на своето доброволно отсуство'" (Саид, 2001: 182). Живееаето на Стефановски во Кентербери би можело да се нарече доброволен егзил, како што е тоа живееаето на Цо]с во Трст, Париз и Цирих. Но, причините за нивното заминуваае се различни - ка] Цо]с тоа е, ако му
веруваме на Ричард Елман како што му верува Саид, за да ja одржува силна сво]ата уметничка вокацща, raj Стефановски - потребата да биде со семе]ството, кое на почетокот од водите во некогашна Jугослaвиja решава да замине за Велика Британща. Во „Егзилот на Це]мс Цо]с" Елен Сиксу (Cixous, 1976: 437-438) не смета дека Цо]с заминува во доброволен егзил поради потхрануваае на сво]ата инспирацща и креативност и дека затоа го храни сво]от антагонизам против Ирска. Сиксу прави длабока анализа на сите несогласувааа што ги има Цо]с со сво]ата татковина, raja, то] ja нарекува „свиаа raja го прождерува сво]от пород" (Joyce, 1977: 203), и со не]зината традицща, толкува]ки многу места од неговите дела преку ово] анимозитет. Стефановски, пак, до кра]от на сво]от живот остана наклонет кон македонската традицща: таа во себе ги содржи оние приказни за кои то], заедно со оние клучни мигови од постоеаето, велеше дека се срж на нашиот живот, столб на нашиот идентитет. Неговата потреба за редефинираае на сопствениот идентитет по заминувааето во Велика Британща, она што то] го нарекуваше „одново да се измислам себеси" (Стефановски, 2005: 8) всушност укажува на неговата насушна потреба од континуитет, од „лепеае" на „скршеното место", кое временски се наога во деведесеттите и се совпага со почетокот на водите на територщата на некогашна Jугослaвиja и неговото заминуваае во Кентербери. Позицщата на Стефановски по заминувааето од Македонща во себе го содржеше она што Саид го именува како „негуваае на совесна суб]ективност" (Said, 2001: 184), па оттаму и неговата тра]на определба за поврзуваае на културите е една од главните карактеристики и на неговите есеи и на неговите драмски текстови што го тематизираат егзилот.
Литература / References
Малуф, Амин. (2001). Погубни идентитети. Скоп|е: Матица македонска. [Malouf, Amin. (2001). Pogubni identiteti [Deadly identities]. Skopje: Matitsa
makedonska. (In Macedonian.)] Стефановски, Горан. (2005). Приказни од Дивиот Исток. Скоп|е: Табернакул. [Stefanovski, Goran. (2005). Prikazni od Diviot Istok [Wild East Stories]. Skopje:
Tabernakul. (In Macedonian.)] Cixous, Helene. (1976). The Exile of James Joyce. London: John Calder. Joyce, James. (1977). The Portrait of the Artist as a Young Man. New York and London: Penguin.
Klaic, Dragan. (2009). Post-Yugoslav Theater Exile: Transitory, Partial and Digital. In The Exile and Return of Writers from East-Central Europe. Neubauer, John,
Torok, Borbala Zsuzsanna (Eds.). New York and Berlin: Walter de Gruyter. 497-521.
Said, Edward. (2001). Reflections on Exile. London: Granta Books.
Sarup, Madan. (1994). Home and Identity. In Travelers' Tales. Robertson, George
(Ed.). London: Routledge. 93-105. Seyhan, Azade. (2001). Writing outside the Nation. Princeton and Oxford: Princeton University Press.
