CC BY
5претходно соопштение УДК 821.163.3-31.09 821.163.2-31.09
НЕКОИ имаголошки постапки во македонската и
ВО БУГАРСКАТА ЛИТЕРАТУРА НА ДШАСПОРА ОД ПЕРИОДОТ НА ТРАНЗИЦШАТА
Дарин Ангеловски
Институт за македонска литература Универзитет „ Св. Кирил и Методы] ", Скоп]е, Македони]а
Keywords: diasporic literature, identities, other/otherness, imagology, transition
Summary: The paper explores some theoretical aspects of diasporic literature from the period of transition. Created outside the author's native ethnic and lingual area, this literature is based on narratives about migrations undertaken for different existential reasons. The analysis of the novels The Snow in Casablanca (2007) by Kica B. Kolbe and The Diary of a Butterfly (2008) by Krassimir Damianov is focused on the presentations of other places, away from the respective author's homeland, and of ways of behaving which arise from an acceptance or a rejection of the cultural codes.
Клучни зборови: литература на дщаспора, идентитети, друг/другост, имагологща, транзицща
Резиме: Преку примерите на романите, Снегот на Казабланка од Кица Б. Колбе и Дневникот на една пеперутка од Красимир Дам]анов, трудот разгледува некои теориски аспекти на литературата на дщаспора од периодот на транзицща. Оваа литература, создавана надвор од матичната етничка и ]азична област на авторот, почива врз наративите за преселби коишто се преземаат од на]различни егзистенцщални причини. Анализата на споменатите романи е фокусирана на претставите за некое друго и поинакво чувство за место далеку од татковината како и на начините на однесуваае на поединците што произлегуваат од прифакааето или од отфрлааето на културните кодови.
Од временската песпектива што ]а нуди периодот од малку повеке од две децении минати во знакот на транзициските промени, на планот на културата и во сферата на духовното творештво, веке е евидентна смената на идеолошкиот монополизам и државната контрола, со иде_|но-естетичкиот плурализам и со слободата на творечките про]ави.
Денес, слободно може да се каже дека посткомyнистичките општества кон овие промени реагираа(т) на два, спротивставени начини. Од една страна беше пpисyтен отпорот кон новото и тугото; отпор засилен со изразено чувство на носталгща по вредностите од минатото време, што резултираше со затвораае во строго национални рамки, а од друга страна, евидентни беа процесите кои можат да се опишат токму како отвораае и приближуваае кон новото I тугото I другото. Во однос на специфичните процеси на самоидентификацща, што беа иницирани од промените низ кои минуваа посткомунистичките зем_|и, теоретичарите ги воочуваа разликите според значеаата содржани во продукцщата на симболичкото, во широкиот опсег помегу ретрадиционализаци]ата, „односно, свртуваае кон традиционалниот идентитет" и „зголемената желба да се воочи разлика со предтранзицискиот период, односно да се произведат вредности блиски или слични на оние во т.н. развиен свет" (Георгиевска - Jaковлевa, 2008: 128).
Во ово] не многу ]асен политички, културен и соцщално-психолошки контекст, се одвиваше и разво_|от на литературниот живот од споменатиот период. Проучувааето на литературната продукцща се одвиваше според разновидни аналитички концепции, за кои може да се говори како за разновидни проследувааа на одредени видови книжевни продукции, во точно дефиниран временски период, од кра_|от на осумдесеттите години на XX век, па наваму; разни тематизирааа на смената на парадигматските сво_|ства на книжевната продукцща од транзицискиот период или, едноставно, стануваше збор за истражувааа, кои ja следеа темата за транзицща, содржана во литературното творештво (Георгиевска - Jaковлевa, 2008: 112).
Општ впечаток е дека посочените истражувааа и нивните методологии не ги исцрпуваа(т) во целост можностите за испитуваае на динамиките и длабочините на разводите процеси во литературната продукцща од кра_|от на XX и почетокот на XXI век. Разновидните социокултурни услови во кои се одвиваше литературниот текст и живот можат да се проследуваат и од други, поинакви аспекти, какви што се, на пример, испитувааето на институционалната структура на писателските заедници, нивните професионални организации, потоа издаваштвото или начините на распространуваае и популаризираае на литературата. Тука, исто така, можат да се постават и прашааата и околу изборот на преводната литература и повторно да се отворат оние што се однесуваат на рецептивната ориентацща на литературното творештво.
Во однос на последната концепцща, освен проучувааата на литературна продукцща од периодот на транзицща, особено внимание привлекува по]авата на онаа литература, создавана надвор од матичната етничка и ]азична област на авторот, а ща може да се подведе под заеднички именител како литература на дщаспората.
Литература на диаспора
Има]ки ]а предвид не само употребата на терминот дщаспора, щшто од почетокот на XX век се користи воопштено, за да ги означи групите, односно заедниците, што имаат исторща на дисперзща и кои живеат вон нивните наводни татковини, или неговото конотативно значеае, кое се однесува на оние колективи или поединци, што не се чувствуваат сосема прифатени, или пак се делумно отугени од доминантната култура на општеството „домакин" (Ang, 2005: 83), литературата на дщаспора може да се определи како специфичен вид на литературно творештво, втемелено на иде]ата за татковина, или на иде]ата за место на припадност од каде што поага раселувааето и ща е изградена врз оние наративи, кои се однесуваат на преселби што се преземаат од на]различни егзистенцщални причини. Тоа е онаа литература ща содржи претстави за некое друго и поинакво чувство за место далеку од татковината, за начините на однесуваае на поединците што произлегуваат од прифакааето или од отфрлааето на новите културни кодови. Искуството содржано во литературата на дщаспора произлегува од самиот живот во дщаспора, за ко] Хол вели дека не е дефиниран според чистотата, ами според препознавааето на неопходната хетерогеност и различност и според специфичните концепции на идентитетот, кои опстсууваат со и низ, но не и покраj различноста. Идентитетите на дщаспора, вели то], се оние кои континуирано се создаваат и кои одново се пресоздаваат самите себеси, преку трансформацща и различност (Hall, 1990: 235).
Да се проучува оваа литература, значи да се обрне внимание на начините на кои матичната татковина / зем]а / нацща постои и продолжува да опсто]ува во свеста raj оние што мигрирале на друго место. Не]зиното проучуваае истовремено ги активира и прашааата за идентитетите, за миграцщата, имиграцщата, дщаспората, за хибридноста итн. Во таа смисла, истражувааата можат да се однесуваат на творештвото на оние поединци, кои биле суб]екти на
драматични општествени промени, оние кои одбрале да мигрираат од економски и од соцщални причини, оние кои го промениле местото на живееше поради политички причини, или пак се наогаат во соскуба на културален егзил. Таквото преиспитуваше неминовно ги активира и проучувашата на концептите какви што се оние на носталгщата, на меморщата, на домот, но и на процесите кои ги оформуваат реализацщата, сфакашата, знаешата и дефинирашата на себството. Во тие рамки, вниманието во однос на прозното творештво, согледувано во контекст на кризите настанати како резултат на драматични општествени промени, каква што е транзицщата, во голема мера е насочено кон категорщата Другиот/Другоста, ща како тема-сенка ги придружува современите дискурси за идентитетот.
Ово_ь во основа, интердисциплинарен концепт може да се определи како категорща, ща се однесува на сето она што им се измолкнува на нашата свест и знаеше и на сето она кое опстсуува вон нашата култура и кое теоретичарите честопати го посочуваат како не-jacmeo и сето она вон-нас. Ваквото сфакаше упатува на заклучокот дека прашашата што произлегуваат од тематизирашето на концептот на Другиот/Другоста се поставени во целосна и заемна релацща со поимот идентитет, ко] доживеа длабока и специфична актуализацща со настапувашето на промените во епистемолошките и во книжевно-националните поагалишта, по падот на Берлинскиот sид.
Концептот на Другоста, исто така, може да се однесува на можноста за соцщално и културно надополнуваше и подновуваше. Промената на местото на живееше овозможува средби со други луге и други начини на живот, што претставува можност за вметнуваше на сещдневната рутина и на познатиот свет, во нова перспектива, според ща се развива иде]ата што ]а имаме за реалноста.
Во то] контекст, размислувашата на современиот компаративист Даниел Анри - Пажо, кои го ориентираат имаголошкиот пристап кон книжевноста, според четирите основни сфакаша на другоста1, можат да се збогатат со подновените теориски постулати и аналитички цели сво]ствени за хетерологщата (или ксенологщата). Оваа нова
1 како позитивно наблудуваше и вреднуваше на тугото до степен на потценуваше на сопственото (манща), подреденост на тугото во однос на изворната култура (фобща), дщалошко-критички однос помегу културите (филща) и обединуваше на разнородните култури во едно единство, во смисла на „пан"-единство, http://www.mactheatre.edu.mk/tekst.asp?lang=mac&tekst=57&str=7
дисциплина, Koja се движи по истите теориски патеки на имагологщата, но за разлика од неа, посветува поголем интерес на самите мотиви, рамништа и модалитети на втемелуваае на другоста, го насочува сопствениот фокус кон испитувааето на функционалноста и на социо-културните консеквенци при повлекувааето на демаркациската линща мегу истиот и другиот (Шелева, 2005: 110).
Сето тоа упатува на заклучокот дека „категорщата на Другоста стои во самата основа на интелигибилните процеси на перцепцща и интерсуб]ективно распознавав, кои самите по себе се неизбежни и вродени за животот во сеща културна заедница" (Шелева, 2005: 110).
При разгледувааето на феноменот на литературата на дщаспора, во контекст на транзициските промени, прашааата за претставите во литературниот текст, како и оние за книжевните постапки, можат да се чинат од второстепено значеае. Тоа, од една страна е така, од причина што самата литература, создавана во тугина, претставува комплексна по]ава, ща, од друга страна, дополнително е оптоварена со недоволната видливост, поради што не зазема соодветно место во претставите и на ]авноста и на академската заедница.
Во намерата да се тематизира феноменот на литературата на дщаспора од периодот на транзицща, потребно е да се определат факторите што влщаат на не]зината рецепцща какви што се: ]азикот на ко] е создадено делото, неговата достапност до публиката, како и можноста тоа да стане дел од некаква значаща митологема. Не помалу значаен е и односот на критиката и на медиумите кон делото, како и врската на авторот со публиката, односно увидот на ]авноста во прашааето дали самиот припага кон емигрантските, дщаспорични заедници или создава на територщата на сво]ата татковина. Своевиден увид во возможните одговори на овие и на редица други прашааа, можат да понудат исчитувааата и анализите на некои имаголошки постапки во прозните остварувааа: Снегот во Казабланка од Кица Барциева Колбе2 и Дневникот на една пеперутка од Красимир
2 Кица Б. Колбе (р. Башино село, близу Скоще, 1951 година) студирала на универзитетите во Скоще и во Белград. Работела на]првин како асистент, а потоа и како доцент на научниот оддел за естетика на Филозофскиот факултет во Скоще. Била долгогодишен соработник во сите проекти на Естетичката лабораторща, како и основач и еден од уредниците на списанието „Филозофска трибина". Од семени причини, во 1986 година, Кица Б. Колбе ]а напушта педагошко-академската де]ност во Скопле и се преселува во Келн, Германца. Работи како новинар во редакцщата на македонски ]азик
Дам]анов3. Разгледува]ки ги споменатите дела со специфичен автобиографски печат, вниманието го насочуваме кон толкувашето на новонастанатите соскуби во посткомунистичкиот контекст, што ги мобилизираат оние духовни потенцщали на човекот, кои во него ]а рагаат желбата за лична промена, ща се остварува преку средбата со светот. Реализацщата на ово] порив, во романите Снегот на Казабланка од Кица Б. Колбе и во Дневникот на една пеперутка од Красимир Дамданов, претставува приказна за промената на културните и на етичките кодови и своевидна потрага по други и поинакви егзистенцщални позиции, од каде што човек може да ]а продолжи сопствената приказна.
Дневникот на една пеперутка претставува авантуристички роман со автобиографски елементи, предадени во епистоларна форма.
на ,Дсуче веле" во Келн, но и како писателка, преведувачка од германски ]азик и сликарка. Авторка е на голем бро) прилози од областа на филсзсфиjата, на естетиката, на филмската и ликовната уметност и литературата и на македонските преводи на делата на Адорно, Кле, Хегел, Шилинг, Шопенхауер, Ха]дегер и Штепан. Првите раскази, скици за романи, ги пишува на германски, како вежба во ]азикот и во литературната форма, „оти, токму, средбата со германскиот ]азик повторно и многу силно ]а разбудува не]зината литературна интуицща". Книгата „Еге]ци" (Култура, Скопле, 1999) ]а третира темата на егзилот на Балканот врз примерот на биографщата на не]зиното семе]ство. „Снегот во Казабланка" (Три, Скоще, 2005) е не]зин прв роман, за ко], во 2006 година, ]а добива наградата Роман на годината 2006 на „Утрински весник". Романот влезе и во на]тесниот избор за наградата Балканика, во 2006 година. http://sveske.ba/en/autori/k/kюa-Ь-ко1Ье
3 Красимир Дам]анов (р. 1948 година) како студент заминува за Хавана, каде што се школува во текот на една година. Завршува градежно инженерство и извесно време работи во Националниот институт за споменици на културата. Првата збирка раскази „Зошто нема бог" ]а об]авува во текот на 1981 година. Некое време работи како уредник во издавачката кука „Бугарски писател". Со сво]ата втора книга „Гаволовиот нокт" станува член на ОДуют на бугарските писатели. Три години подоцна е исклучен од со]узот поради ]авно противпартиско искажуваше. Работи во студща за играни филмови, како главен уредник на „Колектив 64", но во текот на 1989 година е принуден да даде отказ поради „мешаше во творечките планови на колектив 64" и „наметнуваше на продуцентски принципи и матерщална одговорност", кои како обвинуваша, во тоа време, ке бидат изречени кон многумина вработени во областа на уметноста. Во 1989 година ]а издава книгата „Приказни за зло]ади деца", по што се повлекува од литературната сцена. Станува таксист и емигрира)ки во Шпанща се врака на старата професща. Живее во Мадрид и работи на реставрацща на стари згради. Романот „Дневникот на една пеперутка" го пишува на шпански ]азик, а во 2008 година об]авува и на бугарски ]азик.
http://1iternet.bg/pub1ish23/kr_damianov/index.htm1
Романот е поставен врз приказната за една космополитска лубов, чие де_|ство се расплетува во текот на шеесеттите, седумдесеттите и осумдесеттите години од минатиот век, на Балканот, во Куба, во Шпанща и во советските републики и во Америка. Писмата што авторот ги ветува до главниот женски лик на романот, Милагрос, истовремено претставуваат израз на борбата на авторот со (авто)цензурата, спроведувана во некогашните соцщалистички општества. Тоа го наведува, во едно од нив, да напише: „Како што единствениот стабилен матерщал со ко] располага човек е неговиот сопствен живот, започнав да ти ги пишувам триесет и трите писма раскажува]ки ти за морт, веднаш по своето вракаае. Освен тоа на туг ]азик, ко] макар што го прифатив како сопствен, не ми е ма]чин. Оваа седмица ги препрочитав сите. И си мислам дека ке продолжам да пишувам додека не се случи нешто" (Дамянов, 2008: 415). Страсната исповед на Дам]анов за сопствената младост, но и за младоста на неговата генерацща, содржи теми што се однесуваат колку на лубовта, на човековата слобода и на прифакааето на Другиот толку и на разните форми на насилство, конфликта и духовни превирааа што ja обележуваат животната судбина на лугето во услови на промена местото на живееае и на животната ситуацща. Тоа му овозможува на раскажувачот да ги обновува претставите за минатото себство и неговите сфакааа преку секавааето. Во една од овие белешки е содржана претставата за напуштаае на соцщалистичкото општество во raja читаме: „Прво ке одев на гости raj тетка ми и raj чичко ми, во Струмица, Македонща, каде што веке бев еднаш (многумина се обидуваа да побегнат преку соседна Jугоcлaвиja и скоро деведесет насто од нив ги вракаа од Трст). Од таа причина избрав сосема спротивна насока, на ]уг, смета]ки да го препливам До]ранското Езеро, каде што пред пет години се капевме со братучед ми за време на еден срекен одмор. Границата го разделуваше езерото надве: на ]угословенски и на грчки дел, каде што се гледаа зелени ридови, железничка пруга и црна локомотива како чуфти нагоре по патот кон тебе. Во онаа срекна година, кога со татко ми се боревме како 'мажи' под сенките на врбите и ja повредив клучната коска на морт создател, беше 1964-та, ниту jac, ниту твоите сестри, пощниот ти татко, половината Кубанци, Бугари, Романци, Украинци, половината свет немаше никаква претстава, дека еден ден ке треба да се емигрира. На]малку пак jac, си признавам, мисле]ки си дека со пагааето на Берлинскиот sид ке се на]дам во Шпани]а. Наместо тоа, весело си бев
пливал во текот на она пубертетско лето помегу двете држави, додека сосема лесно ме скокоткаше тешката иде]а: а, што ли ке биде, ако удрам еден перфектен краул и за десет минути се на]дам од другата страна на железната завеса? Kara ли ке ме презираше Kaлиопе, баба ми по ма]чина линща, моралистката!" (Дамянов, 2008: 12).
За разлика од претставата изградена според лубопитната отворе-ност кон светот во романот на Даоданов, Снегот во Казабланка од ^ца Б. ^лбе нуди поинаква перспектива, исцртана според копнежот и потрагата по татковина на главниот лик, Дина Аспрова. Предизви-кува]ки ги на то] начин наративите на припадност, ,Долбе ги поставува прашааата за експатрщатите, лугето во егзил, прашааата за неприпадноста, наога]ки основа во поширокото искуство на отугу-вааето" (Бо]ациевска, 2008: 7). Оттука произлегува и об]аснувааето за процесот на колажираната себеидентификацща raja се остварува според симболичката комуникацща помегу самоизбраното духовно роднинство на главниот лик со носителите на европскиот (западен) културен идентитет (Пруст, Ман, Музил, Бекет, Бодлер, ^фка, авторите на платната во галерщата Уфичи (Uffizl)) од една страна, и релациите со наследеното роднинство, со прщателствата или со лубовта од младоста, со симболиката на домашното културно наследство (фрескоживописот на Kypбиново на пр.), или со личните сублиминални спомени (мирисот на простата македонска вар, или оно] од креденецот на не]зината баба итн.), од друга страна. Богатиот симболички репертоар во романот на ^лбе остава впечаток на своевидно ткиво изградено според начелата на почитувааето на различноста, но неговото богато и набиено ткаеае истовремено ja посочува нитката од raja извира невралгичната критичка и естетска противречност. Обидите да се надмине ваквата ситуацща и да се оформи некаква поучна констелацща поагаат од нас^увааата на главната хероина да го поврзе минатото себство, обликувано според принципите на „ботаничкиот стакленик на соцщализмот", со сегашното себство, развиено во „светиот простор на не]зиното духовно поколение", во текот на дванаесетте години минати во Европа како стипендист на разни фондации. Сето тоа отвора своевидна концеп-туална празнина, ко]а се пополнува со т.н. лиминални егзистенцщални приказни, кои претпоставуват посто]ани премини од едни животни состо]би во други. Таквиот приод, во исто време, ги предизвикува и референци]алната и фиктивната модалност на нарацщата, ко]а ja проблематизира можноста за веpодостоjност, односно, можноста за
критичко преиспитуваае на сопственото ]ас во состсубата на осаменост, отугеност или невкоренетост. На то] начин, претставата за себедоживувааето на Дина како „Вонбрачно дете на европските роднини по дух, родено во европска Казабланка, во градот Jуcтиниjaнa, на полуостровот Балканща" (Колбе, 2007: 16) се одмотува според фингирааето на аналогна стварност raja произлегува од радикалното преиспитуваае и конструираае на идентитетот („...биде]ки минатото е фикцща, така и jac за многумина во Европа сум фиктивна во моите на]битни биографски сво_|ства..." (Колбе, 2007: 76)). Оваа претстава во романот на Колбе, обликувана во да_|от на содржаната енигматичност, или според духовитиот израз (апофтегмите), ja активира себепотрагата на Дина, raja кулуминира во поразителната претстава за себството/припадноста/идентитетот според себеопределувааето „Сегашен држав]анин на поранешна република на непостоечка држава" не само во квалитет на лична стигма туку и како стигма на не]зините сонародници. На то] начин, потрагата по идентитетот во состо]ба на радикална поларизацща на себството, сосема свесно скршнува и се одметнува од процесите на посакуваната идентификацща и на стабилизираае на идентитетот и се насочува кон позицщата на т.н. удвоена другост, raja едновремено ги проблема-тизира причините и начините според кои Истокот се конституира во свеста на Западот и обратно.
Анализата на посочените примери од македонската и од бугарската литература на дщаспора од периодот на транзицща укажува на фактот дека авторите ja одржуваат врската со матичната зем]а/татковина, не само преку претставите содржани во литературниот чин туку и според ]азикот на ко] ги создаваат своите дела. Иако во биографските белешки за Колбе стои дека авторката се свртува кон литературата и ги прави своите први книжевни обиди на германски ]азик, „оти, токму средбата со германскиот ]азик повторно и многу силно ja разбудува не]зината литературна интуицща", таа сепак го издава сво_|от имаготипски роман на македонски ]азик. За разлика од неа, Даоданов го обмислува, пишува и об]авува „Дневникот..." на_|првин на шпански ]азик, за самиот, подоцна, да го преведе на бугарски ]азик и на то] начин да го обнови литературниот контакт со домашната читателска публика.
Во однос на идентитетските прашааа што произлегуваат од сли-ките претставени во двата автофикциски романи, може да се посочи разликата во претставувааето на обмислувааето, доживувааето и на реагирааето на новото/тугото/другото. Имено, за разлика од
преттранзицискиот период, кога компаративните и имаголошки истражувааа, во голем дел, се темелеа на толкувааето на претставите што Западот ги беше создавал за Истокот како за сво]а егзотична другост, во периодот на транзицща, евидентно е воспоставувааето на нови релации, според кои претставите едновремено се движат и во обратна насока придонесува_|ки, на то] начин, за подоброто разбираае и доближуваае на лугето и на народите во променливиот и веке глобализиран свет.
Литература:
Анри - Пажо, Даниел. 2002. Општа и компаративна книжевност.
Македонска книга: Скоп|е Бо]ациевска, Ма)а. 2008 „Фрагменты помегу копнежот и носталгщата: еден македонски случа)". Предговор во: Снегот на Казабланка, Микена: Битола Георгиевска - Jаковлева, Лорета. 2008. Книжевноста и културната
транзицщ'а. Институт за македонска литература: Скоп|е Дамянов, Красимир. 2008. Дневникьт на една пеперуда. Факел Експрес: София Колбе, Кица. 2007. Снегот во Казабланка. Магор: Скоп|е Шелева, Елизабета. 2005. Дом/Идентитет. Магор: Скоп|е
Латинична:
Ang, Ien. 2005. "Diaspora" in New keywords: a revised vocabulary of culture and
society, Ed. Tony Bennett and others, Blackwell Publishing. p. 82-84. Hall, Stuard. 1990. "Cultural identity and diaspora." Identity:Community, Culture, Difference. Ed. Jonathan Rutherford. London: Lawrence and Wishart. p. 222237.
Robins, Kevin. 2005. "Other" in New keywords: a revised vocabulary of culture and society Ed. Tony Bennett and others, Blackwell Publishing. p.249-251.
Електронски извори:
http://liternet.bg/publish23/kr_damianov/index.html пристапено на 15. 08. 2014.
http://sveske.ba/en/autori/k/kica-b-kolbe пристапено на 15. 08. 2014. Капушевска-Дракулевска. Лидща. „Интеркултурни средби: Аспектот на другоста во македонската драма." МасШеайе
http://www.mactheatre.edu.mk/tekst.asp?lang=mac&tekst=57&str=7 пристапено на 30.07.2014.
