CC BY
11Pe^HîHja
UDC 821.163.3:[329.73:008"18"(049.3)
PАЗМИСЛУВАftА ЗА ДОЛГОТPАJНИОТ ПPОЦЕС НА МАКЕДОНСКАТА ПPЕPОДБА
(Валентина Миронска-Христовска: Македонската преродба.
Скоще: Институт за македонска литерaтyрa, 2007)
Македонската преродба претстaвyвa сложен процес на културно-национално движете за национално самоосознаваае и борба за формираае на национална држава на македонскиот народ. Како резултат на историските околности и политичката поделба на Македонща по Балканските во_|ни (1912/1913), македонската преродба е продолжена и се одвива во неколку држави, сè до формирааето на македонската национална држава на АСНОМ (1944). Денешните негирааа на македонскиот идентитет и име го актуелизираат националното самодокажуваае, па следствено произлегува прашааето дали македонската преродба завршила.
Во рамките на научните истражувааа на литературно-културната исторща од книжевен аспект, во историски контекст, заслужува внимание трудот на проф. д-р Валентина Миронска-Христовска, Македонската преродба, во издание на Институтот за македонска литература (Скоще, 2007). Во него сублимирано се претставени низа истражувааа, презентирани на разни ]авни настапи и во публикации, а поврзани со прашааа од македонскиот културно-национален развиток со тежиште врз прашааата за македонскиот идентитет. Во трудот е предложен специфичен поглед на почетоците на македонската преродба како дел од мозаикот на европските и на балканските просветителски текови. Разнообразните теми во книгата проследуваат сегменти од преродбенскиот процес од 19 век, видени од денешен аспект низ судирот на епохите.
Во контекст на националниот развиток и борбата со тугите пропаганди, истакната е улогата на македонските де_щи околу Младата македонска книжевна дружина во Софща и не]зиниот орган „Лоза" (од 1892), а сериозен ангажман претставува и освртот на иде]ата за создаваае на Балканска федерацща. Според авторката, „исписот на македонската исторща претставува отворен процес биде]ки неговата
комплексност се должи на лавиринтот на политичките премрежща низ кои морала да поминyвa Македонща", што ja наметнува неопходноста и од на_|ситните факти. Такви се вестите за Илинденското востание во yрyгвajскиот печат за: текот на востанието, политиката на големите сили и балканските зем_|и, бро_|носта на востаниците и на жртвите, насилствата, прогоните, yчеството на македонската жена, етничкото маркираае. Ликот на Македонща (raja „отсекогаш била имплицитно ,друго' во рамките на Балканот") е согледан преку фолклорот и тради-цщата, но и низ делата во кои авторите непосредно се изразувале.
Дискурсот на животот и творештвото на некои преродбеници ja зафака де]носта на браката Миладиновци низ призмата на секавааата на современиците; на Кирил Пе]чиновик - просветител, проповедник, хуманист, борец против суеверието, основоположник на новата поезща и еден од првите автобиографи во македонската литература; на Григор Прличев - литерат, просветител, поборник за обнова на Охридската архиепископща, продолжувач на дамаскинарската традицща, почитувач на народното творештво, ангажиран околу прашааето за ]азикот, преведувач; но и на Ристо Крле, виден помегу неговата скромна личност и односот на општеството кон него. Преродбенското дело на Крсте П. Мисирков зазема централно место, а книгата За македонцките работи (1903), карактеризирана како „хроника на времето", ги дефинира ставовите околу културно-националната и политичката борба на македонскиот народ, тугото мешаае, ]азичното прашаае. Свое место има и Евтим Спространов, чщшто опус и семе_|ната врска на авторката со родот на Спространовци придонеле за неговото изучуваае. Околу мотивот на преселбата („одронувааето и откорнувааето") и егзистенцщалното прашаае Зошто се преселивме тука, а во контекст на денешните иселенички процеси, авторката прашува Зошто ни се случува сето ова?
Домот (дефиниран како спо^j на душата, извор на лубовта, место каде што ни се корените) и неговото напуштаае што го следело Македонецот, претвора_|ки ja неговата душа во скитник што посщано го бара своето огниште, е темата на raja постсуано се наврака. Размислувааата за напуштааето на родната зем]а се одразени и во студщата за етиката на честа (честа на човекот како индивидуа и честа на македонскиот народ), присутна во драмското творештво на Во_|дан Чернодрински. Посветеноста на темите поврзани со преселбите продолжува со мотивот на „вракааето дома" во драмата Деветтиот бран од Никола J. Вапцаров - конфликтот на личните морални принципи со општествената реалност и интересот на семе_|ството, со критика на малограганството и општествениот поредок.
Мотивот на чекааето е еден од централните мотиви во македонските битови драми. Од една страна авторката го согледува чекааето како сублимат на сещдневниот живот и индивидуален акт (се чека лубовта, рагааето, смртта, печалбарот), а од друга страна пишува за колективното чекаае како „неминовност за македонскиот народ" (се чека слободата, правдата, судбината).
Загатната е и темата за страдааето на библискиот ]унак Jов и неговата рефлексща во други литературни ликови на страдалници: Кафкиниот Jозеф К. (Процес), Аса Левентал од Сол Белоу (Жртва), Jаков од Исак Б. Сингер (Роб), но и Солунка Зенговска од Петре М. Андреевски (Последните селани). Од аспект, пак, на одразот на историските ликови во дела на преродбениците, анализиран е Скендербег во уметничкиот израз, народните записи и историграфскиот приказ.
Изучува]ки го одразот на исторщата во литературата, авторката ]а претставува и повоената генерацща македонски писатели, во чиишто дела преовладува темата на Втората светска во]на и периодот што следи. Посебно се наврака на македонскиот роман: на судбините и душевните превирааа на ликовите - низ романите во кои авторот го пренесува читателот во времето директно или преку реминисценциите на главните ]унаци. Jасно е насликана епохата на живееае на македонскиот народ во поделена Македонща, тагата за неостварениот идеал за обединуваае и самопреиспитувааето.
Проф. д-р Миронска-Христовска посветила посебна студща на преданщата во Зборникот на Миладиновци, со што дава сериозен придонес кон фолклористичките студии. Коректниот методолошки пристап ги зема предвид светските проучувааа, но и класификациите од запишувачите на народни умотворби и научните образложенща од македонските истражувачи. Авторката предлага класификацща на преданщата и се задржува на преданщата за места, со разработка на нивните карактеристики, жанровски специфики, мотиви, ликови.
Посебен интерес на авторката е идентитетот, низ традицщата, религщата и ]азикот, за ко] смета дека е „основата на културниот идентитет". Авторката ж води од минатото кон денешнината, во ща ги предочува современите превирааа во националната мисла, преку феномените на „срамот", „скромноста" и „самоуништувааето". Предмет на анализа во оваа книга се сегменти од македонскиот фолк-лор, како израз на личниот и на националниот идентитет во творештвото. Од специфичен аспект го анализира и македонското оро Тешкото (во кое се изразени страдааата наспроти непокорноста: плачот на душата е пискотот на зурлата, а радоста на срцето е звукот
на тапанот), а во релацща со истоимената поетска творба од Блаже Конески, во ща е насликана оваа народна игра - „огледало на македонскиот идентитет".
Авторката го актуелизира поставеното прашаае на прогонот и вракааето на своите огништа и како сведок на во]ната во 2001 година: „И повторно прогон на мисли, прогон на неспоко^ на несигурност. Мора ли се да се повторува? Мора ли да не следи судбата на преродбениците, мора ли да се повикувам на нив, мора ли 19 век да го заживувам во 21 век?". Впрочем, долготра]ниот процес на македонската преродба е поврзана со повторливоста на страдааето и оспорувааето на македонскиот народ. „О, Господе, зошто толку сакаш да си поигруваш со македонската судбина? Секогаш минатото го рефлектираш во сегашноста?" - е иде]ата што ]а води авторката низ ово] труд, граде]ки мост помегу 19 век и денешнината. Чищки ]а книгата, се добива впечаток на лавиринт од безбро]ните проблеми на македонската преродба, тесно поврзани со епохата што ]а живееме -повторно на sидот за отстрел и убедувани да се откажеме од себеси.
Книгата Македонската преродба претставува комплексен преглед на одделни чинители на преродбенскиот процес, со акцент на литературната исторща. Низ разните теми што ги опфака оваа книга, загатнати се некои аспекти од преродбата, кои гравитираат кон македонското име, ]азик, традицща и идентитет. Борбата за самодокажуваае, дури и денеска, во сво]а национална држава, неминовно го наметнува прашааето за (не)завршениот и долготраен преродбенски процес. Оттука, ово] труд не само што отвора нови размислувааа за преродбата некогаш, туку самиот по себе се претвора во пишан споменик на историскиот миг: умуваае за тоа кои сме биле, кои сме и што треба да направиме. Во рамките на сво]ата научна спецщалност и во духот на историскиот момент, проф. д-р Миронска-Христовска ]а поистоветува судбината на Македонецот со судбината на ]унакот од романот Процес од Франц Кафка (обвинет, но не знае зошто). Таа пишува: „Остварената моментност на вековните идеали: самосто^а држава под името Македонща, ща ке биде татковина на Македонците, во ща ке се зборува и пишува на македонски литературен ]азик, во ща ке се негува и чува долговековната македонска културна традицща, постепено но постлано ]а губиме. Дали е тоа последица на македонската етика - покорност; на пресудата - Македонща не може да биде држава на македонскиот народ! Престрога осуда. Зошто? Дали светската ]урисдикцща го сметала и го смета македонското прашаае за претешко, како што адвокатите го сметале тежок случает на Jозеф К.".
Книгата Македонската преродба, не претставува полн преглед на преродбенското движете и не се стреми да ги опфати сите личности, настани и процеси, туку нуди нов светоглед и нови патишта на мислата низ минатото и почетоците на македонската преродба, но со дискурс на сегашноста, проткаен со силна (само)критика. Поага^и од созна]бата дека исторщата подучува, авторката потсетува на културно-националната иде]а што ги детерминирала историските настани и консеквенции во минатото, укажува]ки на состсубите околу националното име и идентитетот во сегашноста, со строго предупредуваае за можните рефлексии во иднината.
Бил]ана Ристовска^осифовска
