CC BY
14Прегледен научен труд
УДК: 323.1(=163.3)-027.511"20"
МАКЕДОНСКИОТ ИДЕНТИТЕТ ВО УСЛОВИ НА ГЛОБАЛИЗАЦША
Валентина Миронска-Христовска
Институт за македонска литература, Универзитет „ Св. Кирил и Методу " во Скопле, Македонка
Key words: Macedonian, identity, name, Globalization, R. Macedonia.
Summary: Globalization has brought new way of living and new political and economic conditions. The most important process for Europe is the devotion to the unification of the European Union. When the new members joint the EU, they must implemented a series of reforms in a line with the European laws. Macedonia is a unique example that among needed objections has an additional one - to change its constitutional name for both external and internal use. This condition - a dispute over the name issue - was imposed by the Greek policy with veto on the accession of the Republic of Macedonia into the EU and NATO integrations. The terms of globalization that favor the right to self-determination, the right to respect for the other, the protection of identities, in fact, are specified for the Macedonian people -change the name if you wish to become part of democratic Europe. But, the question remains - is this brings security and prosperity or uncertainty that might entails the change of identity.
Клучни зборови: македонски, идентитет, име, глобализацща, Р. Македонща.
Резиме: Глобализацщата донесе нови услови на живееае како и нови политички и економски услови. На]знача]ниот процес за Европа е на не]зиното обединуваае во Европска Унща. Новите членки при пристапувааето во неа мора да исполнат низа реформи во согласност со европските закони. Но, единствено, само Македонща за не]зиниот прием во ЕУ и НАТО мора да исполни уште еден услов - да си го смени своето уставно име како за надворешна така и за внатрешна употреба. Ово] услов - спор за името - го наметна грчката политика ко]а постави вето за прием на Р. Македонща во ЕУ и НАТО. Условите на глобализацщата кои фаворизираат право на самоопределба, право на почитуваае на другиот, заштита на идентитетите, всушност за македонскиот народ го постави условот - промена на името ако сакате да станете дел од демократска Европа. Но, останува прашааето - дали ова носи сигурност и просперитет или несигурност што може да доведе до промена на идентитетот.
Глобализацщата го одбележа 21-от век со нови политички и економски преструктуирата, со електронско-технолошка револyциja, со владеете на демократща (полова, родова, кyлтyрнa итн.), со почитувате на мегународното право, со мyлтиетничностa, со почитувате и прифакате на другиот без сyетност и глорификацща, со правото за самоопределувате, со максимата „граганин на светот". Европа започна да ги отвора своите граници и го започна своето обединувате. Тенденцщата за обединувате не е нова во исторщата на Европа и покра] низата турбулентни настани и владенща на повеке империи, револуции (ослободителни, индустриски, културни), во]ни, грагански, светски (и Првата и Втората светска во]на главно се одвивале на не]зината територща), политички (Студената во]на), балканизации, фрагментации итн. Всушност, исторщата на Европа „е исторща на конфликти, поради што таа исторща повеке не би требала да биде инструмент за политички или национални поделби. Таа не може да биде монопол ниту на еврократите, ниту на христщаните, ниту на Германите, ниту на Романите, а уште помалку на оние кои сакаат од неа да ги излачат источните, претежно словенски народи, ка] кои веке две десетлетща ja нема Железната завеса, и ка] кои живее на]цврстата верба во речиси челичното единство на европскиот континент" (Prosperov, 2009:7).
Токму словенските народи се судрща со низа предизвици, односно со низа услови потребни за влезот во ЕУ. Притоа, Западна и Северна Европа постепено ги надмина стереотипите за дел од Источна, Средна и дел од Jyжнa Европа, а кон определен дел од неа сè уште гледаат со недоверба - кон Балканот, односно кон Западен Балкан -термин создаден токму за оние држави кои чекаат за влез во ЕУ и во НАТО. На оваа географска одредница постегано и го барам значетето биде]ки Балканот е на ]угот од Европа, а и местоположбата на зем]ите кои претендираат да станат нивни членки не и соодветствува на западната страна на Балканот. Исто така, како да се поставени и некои различни критериуми, па некои билатерални спорови се решаваа без голема вмешаност на мегународната заедница, односно остануваа на тоа ниво (како на пример граничниот билатерален спор мегу Хрватска и Словенща), па и двете зем]и станаа дел од овие две големи семе]ства. За разлика од нив, токму за зем]ите од Западен Балкан се поставени услови во кои се навлегува во нивните културно-историски обележ]а, па и во идентитетски прашата. Таков е примерот со Р. Македонща, пред юз]а е поставен услов воведен за првпат во светската дипломатща - поради билатерален спор, државата треба да го смени името и за надворешна и за внатрешна употреба. За да биде поголем парадоксот,
главната порака од светските лидери е да се свртиме кон иднината и да го заборавиме минатото. А токму од минатото, односно од неправилно решеното македонското прашате, кое е отворено од кра]от на 18 век, произлегуваат и денешните наши проблеми. Борбата на македонскиот народ за зачувувате на своето име и идентитет е белег на нашата исторща, а успехот се должи на македонскиот идентитетски код, ко] е заснован на чувство за патриотизам, толерантност и соживот, наспрема веке секо]дневните сè погласни обвинувата за национализам и иредентизам.
Обединета Европа
Историски гледано, повекето обиди за обединувате на Европа биле на политичка и економска основа. Првиот процес е одбележан на почетокот на 3 век, со Законот преку ко] било прогласено дека сите луге се слободни во Имперщата и дека се грагани на Рим (надвор останале само северните зем]и), со ко] било воспоставено единство на ]азикот и на правото, па се започнало со подготвувате на ново право; од старото римско право бил задржан ]азикот и формулите, и настанало едно „природно право" кое било наречено „право на народите", односно „пишан разум" (Senjobos, 2013:44-45). Но општеството започнало сè повеке да се движи во авторитативен и аристократски правец; населението сè повеке започнало да се дели на привилегирано малцинство на кое му припагало целото богатство и сета власт, и на сиромашни и угнетени (исто, 46), по што следувала пропаста на Римската Имперща. Вториот политички обид е забележан кон кра]от на 8 и почетокот на 9 век со Карло Велики ко] ги основал германската и француската монархща, односно ги обединил под сво]а власт речиси сите христщански зем]и на континентот, поточно поголемиот дел од Западна Европа, поради што то] се смета и за „татко на Европа" (исто, 92).
Третото обединувате на Европа, за разлика од претходните две, било поставено на друга основа. Тоа се случило во салоните и ложите на слободните мислители на 17 век, и не било политичко, туку хуманистичко, односно интелектуално, а според него обединуватето на нациите во Европа требало да се отелотвори во единствена Republique de letters (исто, 161). Интелектуалците биле водени од идеите за право на еднаквост и лична слобода, владеете на правда и аболицща на феудалните права, концептот дека Европа и европе]ството не треба да биде само физичко, туку дека треба да биде културно, морално, биде]ки не]зините жители не се дефинирале ни
како христщани ни како белци, туку едноставно како образовани грагани кои се свесни за своите човечки права. Од 1S век за Европа започнало да се мисли како за целина, во ко]а ja гледале и Русща со реформите на Петар Велики; владеела свеста за Европа како за неко]а книжевна република (исто, 161-164).
Мегутоа, во 19 век, со Француската револуцща, со индустриската револуцща, со рушетето на империите, со жуавата на либерализмот и со рушетето на религиозните догми наспрема почетокот на владение на идеологиите, народите се поделиле на нации, од што, пак, произлегол национализмот, ко] во 20 век прераснал во нацизам, шовинизам итн. поради што првата половина од 20 век е обележана со Балканските во]ни, со грагански во]ни, со Првата и Втората светска во]на. Втората половина на 20 век беше обележана со Студената во]на. СФРJ водеше неврзана политика. Западноевропските сили, пак, го започнаа своето обединувате преку економщата, односно биле формирани Европска заедница за ]аглен и челик (1951), Европска економска заедница (195S), па Европска Унща (1993). Но додека во 90-тите години од 20 век западните зем]и пее]а за обединувате, па го започнаа процесот на здружувате, на европеизацща, на глобализацща, на просторите на СФРJ, ко]а на неко] начин функционираше како ЕУ, започна крвава братоубиствена во]на и разединувате. Настапи период на транзицща, но и период во ко] се отворща многу прашата. Мегу нив е и македонското прашате, на кое поради добрососедските односи 50-тина години во 20 век беше ставено ad acta. Всушност, тоа се отвори откако Р. Македонща ja прогласи сво]ата независност и го започна процесот за прием во ЕУ и НАТО, на што грчката политика остро се спротивстави и го наметна проблемот со името на државата Македонща. Бране]ки го името на сво]ата зем]а, а со тоа и сво]от идентитет, во на]демократското време за самоопределувате, македонскиот народ ги доби предзнаците на национализам и иредентизам, кои за македонскиот идентитетски код се несво]ствени.
Македон во антиката
Македонща е зем]а чие име опстсуува уште од антиката. Големината на не]зината територща се менувала во зависност од воено-историските и политичките настани, но името никогаш не се сменило. Факт е дека на не]зината територща живееле различни народи кои егзистирале во мултиетничка и мултикултурна средина, од антиката, преку Римската, Византиската и Отоманската Имперща, па во рамки на СФР Jyгослaвиja и во денешно време. Исто така, факт е
дека во новата ера од неа не тргнувале освоjyвaчки мисии, туку образовни, просветни и културни како ширетето на христщанството и на словенската писменост од страна на св. Кирил и Meтодиj, обединувачката иде]а како панславизмот, односно илиризмот од Х. Жефарович, иде]ата за Балканска федерацща во 19 век; идеологщата на Гоце Делчев, ко] светот го разбирал како поле за културни натпревари.
Но културата знае да предизвика и заблуда. Според Ернест Гелнер, културата е еден вид систематична заблуда индуцирана од страна на заедницата и од фактот што таа е историски акумулирана (2001:7). Па така, поширокиот дел од македонскиот народ живееше со заблудата дека потекнува само од Словените, кои се преселиле на македонската територща од зад Карпатите, а не со сознанието дека со населуватето на словенските племита на речиси цела Maкeдониja, „новодо]денците се мешаат со староседелците, асимилира]ки ги мошне брзо и создавали го со тоа идниот етнички амалгам на Склавините или македонските Словени, т.е. Maкeдонцитe" (Тодоровски, 1995:8). Од друга страна, заблуда се направи и ка] грчкиот народ дека само то] има историско право на животот и делото на Филип и Александар Maкeдонски, односно дека тие се нивни потомци. Оваа заблуда, посебно од 90-тите години на 20 век, односно од осамостсууватето на Р. Maкeдониja, за грчката политика стана и стожерен конструкт на грчкиот идентитет, па на славниот хеленски идентитет, го наметна и го вгради македонскиот, кои пак за Хелените бил варварски и туг. Со тоа грчката политика всушност си го негира своето хеленско културно наследство, го негира Демостен, ко] во говорите правел динстинкцща мегу Maкeдонцитe и Хелените, ко] говорел против Филип, како во третиот говор, „сите Хелени да ги здружат силите и да не допуштат еден 'барбарин', човек што не е Хелен, човек што не е од ист род, како што вели Исократ, да ги покорува хеленските градови", односно: „Зар може да биде нешто поново од тоа дека еден маж Maкeдонeц во]ува со Атитаните и ги расправа работите на Хелените?" (Демосте, 1995:15,23). Според Демостен, Филип на ниту еден начин не бил поврзан со Хелените, то] не бил дури ни странец со пристсуно потекло, туку бил едноставно мизерен Maкeдон со гарда ко]а била составена од тугинци Maкeдонци (исто, 4S). Со оваа заблуда во прашате се доведува и мислетето на Херодот дека основните чинители на хеленството, to hellenikon, се: „Иста крв, ист ]азик, иста вера и исти обичаи" (Оксфордска истори/а Грчке..., 1999:147-148). А токму овие чинители биле различни мегу Maкeдонцитe и Хелените, кои од ден на ден стануваат интерес за проучувате и на странските научници.
Jуцин Борза во книгата Во сенката на Олимп: поjавата на Македон, пишува за различниот етнички идентитет на Македонците од Хелените, за посебноста на македонскиот од грчкиот ]азик, за македонските обичаи, како и за исклучува&ето на Македонците како народ од панхеленските фестивали на кои било дозволено да учествуваат само Грци итн. (2004:98-108).
Цон Ше], ко] со самиот наслов како да ни ]а предочува нашата судбина биде]ки промената на националното името ке донесе и промена на идентитетот, во книгата Македонка и Грцщ'а, битката за дефинирате нова балканска наци/а, нагласил дека: „Дазикот на оригиналните Македонци, каков и да бил, постоел уште пред Македонща да стане мокна држава. Ова се случува пред времето на големите кралеви Филип II и Александар Македонски. Името 'Македон' потекнува неколку века пред нив и на]веро]атно доага од 'вистинскиот' македонски ]азик"; дека Александар никогаш не се обидел да го наметне грчкиот ]азик на неговата македонска пешадща, ниту пак да ]а интегрира сво]ата пешадща со грчки единици; дека македонските трупи одбивале да послушаат наредби издадени на грчки итн. (Ше^ 2002:31-33).
Всушност, културните разлики мегу Македонците и Хелените (Грците) биле големи. Факт е дека Хелените ]а поставиле сво]ата култура супериорно и со презир и понижуваае гледале на македонската култура, што уште повеке дошло до израз по обединувааето на хеленските градови-држави благодарение на Филип. „Исторщата на класичните грчки градови-држави е исторща на неуспешни обиди да се постигне единство: Спарта не сакала, а Атина не можела неограничено долго да го наметнува единството со сила, како што тоа подоцна ке го направат Македонща и Рим" (Оксфордска исторца..., 1999:148). Всушност, Филип II во 346 г. пр.н.е. склучил мир со Атина, воспоставил врховна власт од страна на Македонща, го направил Коринтскиот „со]уз" и тргнал во поход, т.е. и об]авил во]на на Персща (исто, 520-521). За походите и глобалните погледи на Александар Македонски не треба ни да зборуваме. Всушност, Филип и Александар Македонски, освен што имале епохални придобивки за македонското кралство и за македонскиот народ, тие направиле и придобивка за Атина, Спарта, Тесалща итн., односно ги обединиле Хелените. Затоа на ово] сегмент од античкото културно наследство нико] нема право да ги негира придобивките што му следуваат, а кои воедно му припагаат и на светското културно наследство.
По пропаста на имперщата на Александар, жителите на зем]ата Македонща го зачувале името, кое токму било штитот од
превласта што почнале да ja спроведуваат Хелените. Хеленизацщата над другите и постарите култури им дала право на Хелените да веруваат во „сво]ата културна надмок над варварите, и сметале дека таа надмок ja оправдува политичката превласт" (исто, 3S7-391).
Грчката политика го има истиот однос и кон византиското наследство. За разлика од неа, италщанската политика во ниеден момент не го истакнала ексклузивното право на целото културно наследство од Римската Имперща. Или пак од настаните: „Во 344-33S Тимолеон стигнува на Сицилща, ja укинува тиранщата и ги победува Картагинците raj Кримис; оживувате на грчка Сицилща" (Оксфордската истори/а, 521), па грчката политика да започне да го бара своето историско право над Сицилща! (Mиронскa-Христовскa, 2012:152).
Актуализацща на исторщата
За приемот во ЕУ и НАТО, Maкeдониja треба да се откаже од своето античко минато. Дали тоа е потреба само на грчката страна или на новото време, чии услови и определби се: „Целосен прекин со традицщата ... Да се прифати идеологщата на новото време значи да се сосечат сопствените цивилизациски корени" (Lakroa, 2001: 70).
А по сите правни акти, како и по теориските проучувата, се^ народ има право на самоопределувате. За пример ке го наведам мислетето на Умберто Еко, щ за 19 век истакнува дека е одбележан со два момента: првиот, со щ била славена идejaтa за постсуан напредок и, вториот, щ го одбележува почетокот на длабоката морална криза (Eko, 2001:31). А тоа се и зборовите што се^дневно ги слушаме особено последнава година, и преку кои македонскиот народ како да е ставен мегу изборот на напредокот, просперитетот и моралната, економската и идентитетската криза. Причината за ваквиот однос е наметнатиот спор околу името на Maкeдониja, од щ ни се наметна и ревизща на нашата исторща, односно за македонската страна таа треба да биде ирелевантна, а за другите страни митска. Всушност, македонската колективна меморща треба да прави мистификацща на сопствената вистинска исторща. Но тогаш како ке влезе таа во тие сeмejствa во кои членуваат зeмjи со долги традиции? Како ке опстанеме, бидejKи како што истакнува Еко: „Без помнете нема опстанок. Затоа општествата секогаш се потпирале на помнетето, тргнyвajKи од нajстaриот човек во племето щ, навечер сeдejKи под дрво, раскажувал за jyнaчкитe дела на своите предци. ^j тие легенди ги пренесувал на младите генерации; така групата го
чувала сво]от идентитет. ... Кога со неко] чин на цензура ке се избрише дел од колективното помнете, општеството доживува криза на идентитетот. Дозволете да повторам: кога поради претерана политичка коректност патуватето на Кристифор Колумбо би било избришано од историските учебници (затоа што приказната за 'откритие на Америка' би била навреда за домородците), тогаш делот од помнетето би бил отсечен како ампутиран и отуген. Помнетето мора да се почитува, дури и кога е сурово" (Eko, 2001: 37-3S). Но, притоа, Еко истакнува дека следбениците на доктрината за политичка коректност се трудат од учебниците по исторща да го елиминираат сето она што би било навредливо за раса ко]а е во малцинство (исто, 37). Сега доагаме во обратна ситуацща, и покра] секо]дневните повици за правата на малцинствата, за еднаквоста мегу народите без разлика на нивната бро]ност, сега македонските историчари треба да покажат политичката коректност наспрема помокните сили и да елиминираат низа историски факти од македонската колективна меморща. Проблемот се доусложнува биде]ки македонскиот народ во последнава деценща ги помина двата начина на актуализацщата на исторщата кои ги бележи Кристщан Гордано. Првиот се состои од деконструкцща на минатото, од систематско тргате по фактите, симболите и општествените активности кои се поврзани со времитата сметани за „варварски", „мрачни" или „дегенерирани". Деконструкцщата се случуваше во последниве десетина години кога се изврши т.н. „антиквизацща" и кога се вршеа реконструкции на об]екти кои требаше да tó потсетуваат на некое „мрачно" време, т.е. на комунизмот, период за ко] сметам дека беше далеку од дефиницщата за комунизам, ко] во форма на соцщализам имаше низа пропусти, но беше далеку од мрачно биде]ки токму то] му ja даде светлината на долговековниот македонско културно-историски континуитет. И вториот, со ко] отпочна реверзибилност на настаните, т.е. проекцща за вракате на состсубата на работите како што била некогаш, со цел да се надмине скорешното минато кое се покажало како фатална грешка (Dordano, 2001:88).
Криза на идентитетот и на легитимитетот
Секако дека во толку краток временски период восприематето на толку различни актуализации на исторщата предизвика поделеност мегу народот, апатща, наметна криза на идентитетот и страв од нови колективни трауми низ кои минувал македонскиот народ. Биде]ки повторното преживувате на трауматското искуство, сеедно дали во форма на наметливи спомени,
сништа или активности, преживеаниот го носи со себе емоционалниот интензитет на оригиналниот настан, то] постегано е носен од ужас и бес, чувства кои се квалитетно различни од обичниот страв и лутина (Херман, 2000:67). Оттука, во македонското општество не само што се наметна криза на идентитетот, туку настапи и криза на легитимитетот.
Во историскиот разво] на секо] политички мит, ако го наблудуваме во подолг временски период, постсуат подеми и падови, моменти кога то] добива на сила и вриете и моменти кога слабее и опага, за што Жирард како пример tó упатува на митот за Спасителот во француската исторща во 19 и 20 век. Според него, промените зависат од настаните на национално политичката сцена, од неповолни настани кои имаат разнородни причини, а се манифестираат на на]различни начини: преку блокада на институции, отповикувате на влада ко]а оправдано или неоправдано го изгубила сво]от углед, финансиски крахови, внатрешни немири, надворешни закани, воени порази, односно дека сите наброени случаи се по]ава ко]а со право може да ja наречеме криза на легитимитетот (Zirarde, 2000:98). Теориските дефиниции за оваа по]ава се полни со не]асности, двосмислености и противречности, па така италщанскиот историчар Г. Фереро смета дека „Легитимитетот е невидливиот дух на државата" (исто, 100). Всушност, кога се зборува за криза на легитимитетот, оно] со кого се управува, било да е граганин било да е држав]анин, престанува да се препознава во институционалниот систем со ко] дотогаш помалку или повеке премолчено се поистоветувал. ... Лицата почнуваат да доживуваат нешто како 'друго и различно', како непрщателско или туго (исто, 101). Па токму тоа започна да му се случува на македонскиот народ. За по]аснувате ке се послужам со примерот што го дава Жирард преку Францща, бележе^и дека во последните два века од сво]ата исторща, таа запагала почесто во ситуацща на „празен од", во периоди на криза на легитимитетот, во моменти на нерамнотежа, неизвесност или судири, поради што бил упатуван на]силниот повик кон ]унакот Спасител ко] би ja заштитил нацщата. Во таква ситуацща се наогаат и младите луге кои при криза на идентитетот сво]от спас го наогаат во поистоветувате со неко] Водач. Бунтовниот адолесцент ja одбива родителската послушност и со презир го отфрла нивниот авторитет, а од друга страна, како што об]аснува Ерика Ерикстон, многу им е тешко да го прифати огромниот товар на лична одговорност, самостсуност и независност, па то] е во грозничава потрага на нови облици за покорувате на авторитетот (исто, 103). Исто е и со кризата на политичкиот легитимитет, се бара Нов татко, Заштитник. Но на то] начин поединецот го губи сво]от
идентитет препушта]ки се на водачот, откажува]ки се од првобитно ]ас и потчинува]ки се на надворешниот авторитет. Па така, за Македонща новиот Заштитник се ЕУ и НАТО. Но за да стане нивна членка, треба да се откаже од своето првобитно ]ас преку неколку договори за добрососедски односи, биде]ки тие бараат ревидираае на македонската исторща, бараат откажувааа од националното име, од не]зиното вековито име. Според Жирард, доколку то] авторитет е неспорен и достоен за восхит, тогаш то] ке биде средство за лична обнова и воздигнуваае, како пресудна можност за индивиду алниот раст и созреваае (исто, 106). Но во македонскиот случа] не знаеме дали то] ке донесе воздигнуваае или некое ново именуваае, биде]ки пред нас се исправени уште многу прашааа од нашиот културно-историски идентитет.
Византиското културно наследство
По распадот на Римската Имперща, во ко]а и започнала административно-управната поделба на територщата на Македонща на Македонща Прима и Македонща Салутарис, Македонща влегла во рамките на Византиската Имперща, ко]а се простирала во Европа, Азща, Африка, односно чии жители биле од Турцща, Грци]а, Израел, Египет, Бугарща, Срби]а, Македони]а, Албани]а, Мароко, Тунис, Алжир, дел од Италща, Шпанща и Португали]а. Во Византща образованието се одвивало врз придобивките на античката уметност; во неа владееле законите на правна држава уште од времето на Jустиниjан; во V век бил основан првиот универзитет; бил создаден стабилен финансиски систем; инженерската уметност и архитектурата ги достигнале своите врвни вредности; од неа произлегле врвните дипломати; власта не смеела да ги спо]ува државните со личните интереси; владеела рамноправност; владетелите се менувале од сите претставници на народите во Византща. По распадот на оваа економски мокна, мултикултурна и успешна имперща, ко]а опстс^увала 1123 години, учените луге започнале да ]а напуштаат и првенствено заминувале за Итали]а, каде преку своите уметнички дострели ги поставиле темелите на ренесансата (ortos.wordpress.com/2008/09/19/).
Токму за време на Византиската Имперща, во 9 век, од и во Македонща биле поставени темелите на словенската писменост, чща основа се темелела врз старомакедонскиот говор од околината на Солун; била отворена Охридската книжевна школа; а од втората половина на 9 и до средината на 11 век со Византиската Имперща
владеела македонска династща, при што Света Гора, Сер, Солун и Скоще (сите места се наогале на територщата на Македонща) станале главните центри на византискиот и на словенскиот духовен и културен живот. Поради тоа, многумина во научниот свет одбележуваат дека: „Врвот и мокта државата (се мисли на Византща) ги постигнала за време на Македонците. ... Византиската уметност станала уметност на православието и создала сво]а посебна уметничка заедница" (Enciklopedija likovnih umjetnosti, Zagreb, 1959).
Со крстоносните во]ни настанала поделбата на христщанскиот европски народ: на католички западен свет и на источен православен свет. Поделба што и до ден-денес ги предизвикува различностите мегу народите на Европа, поделба што го наметнува чувството ка] источните православни народи, особено ка] дел од балканските народи, за другост, различност. Погледот за неприпадност уште повеке доага до израз и од долговековниот културно-историски разво] на македонскиот народ во рамки на Отоманската Имперща, поради што тие територии го добща предзнакот Друга Европа. Но, сепак, треба да се истакне дека за време на Отоманската Имперща немало забрана за употреба на ма]чиниот ]азик, ниту за вероисповедта (со напомена дека постоеле самоволща и насилства од одредени поединци), во бродите скрипторски центри било создавано богатото ракописно наследство на црковнословенски ]азик со македонска редакцща, а македонскиот народ слободно го создавал и своето богато народно творештво, преку кое ги негувал сво]от ]азик, обичаите, традицщата и идентитетот.
Укинувашето на Охридската архиепископща
Кра]от на 18 и почетокот на 19 век го донеле распадот на империите и создавааето на државите. Во Отоманската Имперща, поради мноштвото национални култури, немало елити што би се бореле за не]зин опстанок. Австоунгарската Имперща немала излез на море, па се приспособувала според договорите и конференциите, додека Руската имперща, за да ]а зачува сво]ата целост, ]а промовирала иде]ата за панславизам. Наспрема оваа иде]а, во западниот свет била промовирана иде]ата за пангерманизам, за што било потребно да се воздигне неко] лик што ке имал обединувачка мок. Германските научници започнале да го пропагираат хеленизмот ка] античките Македонци и како пример го посочувале Филип Македонски, и покра] не]аснотщата, односно неможноста да ги об]аснат говорите на Демостен. Сепак, германскиот историчар Дро]зен ]а напишал биографщата на Александар Македонски, ко] требал да претставува
пример за обединува&ето на германската зем]а и германскиот народ, а во Бизмарк требало да го гледа Александар (§и1ее, 2002:120). Затоа за наметнатиот спор за името Македонща, односно за не]зиниот прием во ЕУ и НАТО, Хаген Шулце истакнал дека Грцща, со претензща да биде единствениот наследник на македонското царство на Филип II и на Александар, го прави кра]но сомнителен континуитетот мегу старата Хелада и модерната грчка држава (исто, 222).
Па токму поради ваквите мистификации кои биле создавани во 19 век, поради многубро]ните фалсификати кои биле и се презентирани како факти, современите научници доагаат до констатацщата дека исторщата на европските нации е повеке конструирана отколку реконструирана, и тоа дека дури онаму повеке каде што бил сомнителен историскиот континуитет на народните нации. За разлика од нив, македонскиот народ ко] се уште се наогал под ропство, немал можност да ]а пишува сво]ата исторщата и да се спротивставува на победничките истории. Пред него била борбата за слобода, Македонща да им припадне на Македонците, за обнова на Охридската архиепископща, ко]а во средновековниот период била една од водечките автокефални цркви во Источната екумена. „Таа се карактеризирала со сво]ата голема мегубалканска соединувачка мок и трпеливост мегу народите" (Снегаров, 1995:У). Таа уживала висок углед и авторитет. Но, за жал, во времето кога започнал процесот на самоопределуваае се случило не]зиното неканонското укинуваае на 17 ма] 1767 година. Ово] политички чин оставил длабоки и клучни последици за текот на исторщата на македонскиот народ. Грчките фанариоти изде]ствувале преку Високата порта, односно преку султанот Мустафа III, издаваае на Ираде со кое се означило не]зиното укинуваае и присоединуваае на не]зините епархии кон Цариградската патрщаршща. Со ваквиот чин, на македонскиот народ му било скратено правото за национално афирмираае како и можноста за формираае на сво]а држава. Тоа бил период кога таа била единствената институцща преку ко]а се идентификувал народот. Затоа и велам дека е политички чин биде]ки доколку то] чин го сакала Високата порта од верска причина можела да го направи тоа и порано, уште со не]зиното завладуваае на нашите простори, но не]зиното укинуваае се случило токму во новото време, во времето кога започнало формирааето на држави и нации (Миронска-Христовска, 2012:24). Затоа и токму отворааето на македонското прашаае го гледам во то] чин, биде]ки оттогаш започнало негирааето на македонската народ, на неговата културно-историската традицща и на македонското име. Започнала негова асимилацща, односно
акултурацща преку воведуватето на грчкиот ]азик и забраната на црковнословенскиот ]азик во богослужбите и образованието. Подоцна, со вракатето на автокефалноста на Пекката патрщаршща и со формиратето на Бугарската егзархща во 1870 година, асимилаторските пропаганди ja засилиле битката околу присво]уватето на македонските, односно епархиите на Охридската архиепископща. Со поделбата на епархии, во зависност од тоа под чща надлежност ке потпаднела месната црква, започнало и преименуватето на населението, на егзархисти, односно патрщаршисти. Оттаму и прашатето до македонскиот човек: „Што си: Грк, Бугарин или Србин", на кое, пак, на]често следувал одговорот: „Ниту Грк, ниту Бугарин, ниту Србин, туку Македонец". Тоа бил период кога македонската национална свест ja достигнала сво]ата цврста позицща поради што единствено македонскиот народ се борел за обнова за Охридската архиепископща. Преостанатите претенденти кои и во денешно време го присво]уваат не]зиното постоете, односно не]зиното културно и духовно наследство, во то] период се бореле токму за не]зино уништувате. Во таа борба македонскиот народ бил осамен. Своевидна поддршка добил од Римокатоличката црква, под услов месното население да ja прифати католичката вероисповед. Втората половина од 19 век е одбележан со разгорувате на унщатското движете, кое на моменти имало силен замав, но поради вербата во словенството и братската помош не дошло до конкретен договор.
Во минатото, како и денеска, судбината на Македонща се решавала на разни конференции, мировни договори итн. без почитувате на желбата на македонскиот народ. Така било и со одлуката на Санстефанскиот мировен договор, со ко] Македонща требала да влезе во состав на Голема Бугарща, на што реагирале западните сили, па бил свикан Берлинскиот конгрес (1878) на ко] се одлучило Македонща да остане во рамки на Отоманската Имперща при што не и се дало правото за автономща; а денеска, без промена на името не се дозволува влез во ЕУ и НАТО. Прекршува^и се врз неа интересите на западните сили и на Русща, Македонща станала „]аболко на раздорот". Бележит е и податокот биде^и Русща не успеала да го оствари сво]от план за создавате на Голема Бугарща, па во 1902 г. грофот Капнист преку влщателниот претставник во Белград Чариков им наредил на руските дипломатски чиновници да не ги употребуваат термините „Македонща" или „централен совет за Македонща", биде^и Русща (и силите) немале намера од Македонща да прават посебна политичка единица (Поповски, 2013:61). Односно
„Да не се допушти името (терминот) Maкeдониja, туку да се употребува името трите вилаети, со набро]увате (Солунски, Битолски, Скопски)", а „наместо терминот Maкeдонци да се употребува терминот ,христщанско население на трите турски вилаети" (исто, 94).
Балканските liojiiii и пoделбaтa на Мaкедoниja
Maкeдонскиот 19 век е одбележан со културната, националната и револуционерната преродба. Maкeдонскитe интелектуалци и револуционери, нема^и сво] со]узник во борбата за автономщ а на Maкeдониj а, во последните децении од 19 век излезот од долговековното ропство започнале да го гледаат во иде]ата за Балканска федерацща на рамноправни и еднакви народи во неа. Ke споменам само дел од нив како Спиро Гулапчев, според кого Источната, односно Балканската федерацща би била составена од: Maкeдониja, Илиро-Албанща, Европска Турцща, Црна Гора, Романща, Србща, Бугарща и Грцща (1SS7: 104); потоа од Привремената влада на Maкeдониja од 1SS0 г.; од Горги Ив. Капчев; од револуционерно-демократското крило на ВMРО; од соцщалистичката група на Васил Главинов; од Соцщалистичката работничка федерацща во Солун; од Народната федеративна партща на Сандански и Влахов (Пандевски, 1990: 149-152), од Кирил Majœ^ Димо Х. Димов, Арсенщ Jовков ко] сметал дека Maкeдониja е терен на ко] се натпреваруваат балканските држави, а со не]зиното создавате би биле отстранети балканските конфликти. Лозунгот „^акедонща на Maкeдонцитe" бил прифатен и од напредните европски интелектуалци кои биле едногласни во ставот дека „нема Балканска федерацща без автономна Maкeдониja", како од Рихард фон Maх, К. Maнчов Велестинлис, Раковски, Каравелов, Левски, Ботев, MaрковиK, од Вилщам Гледстон ко] бил поддржан од британските либерали, то] сметал дека Maкeдониja треба да биде одделна единка во рамките на Балканската федерацща; од англискиот истражувач и патописец В. Mилeр, ко] цврсто го прифатил ставот на Гледстон: „^акедонща на Maкeдонцитe"; од француските соцщалисти (во 1S94 г. била формирана „Лига за Балканска конфедерацща"); од Ватрослав Jara^ Ватрослав Облак, Антон Драндар, Анатол Франс, Ромвалд Пшевалски, Антони Mjeчник итн.
Но започната поделбата на епархиите на Охридската архиепископща од кра]от на 19 век ги предизвика Балканските во]ни кои завршща со Букурешкиот мировен договор (1913), со ко] територщата на Maкeдониja беше поделена мегу: Грцща (50,37% -Еге]ска Maкeдониja), Србща (38,34% - Вардарска Maкeдониja,
денешна Р. Македонща), Бугарща (9,54% - Пиринска Македонща) и Албанща (1,75%), одлука ко]а била потврдена и со Не]скиот договор (1919).
Во периодот од 1925 до 1929 г. во Виена излегувал весникот „Балканска федерацща", во ко] биле сондирани мислетата на европските интелектуалци, биде^и, со поделбата на Македонща, не било решено македонското прашате. Англискиот социалист Х. Н. Бре]лсфорд бележи дека Балканот никогаш не го видел срекен, а дека Македонща е понесрекна отколку што била под Турцща...; австрискиот публицист и научник Jозеф Редлих сметал дека решението на македонското прашате било неправедно; англискиот парламентарец Ц. М. Кенворти во Балканската федерацща гледал гаранцща за мир не само на Балканот туку и во светот; англискиот писател Хенри Вуд Невинсон сметал дека Македонците се на]угнетени од сите угнетени народи, па за да се реши балканското прашате, треба да исчезне мегунационалната омраза; Емануел Дивщар, претседателот на Женевскиот комитет за одбрана на жртвите од теророт на Балканот, истакнал: „Србин ли си? Бугарин ли си? Грк или Албанец? На оваа серща прашата македонскиот народ, денес како и вчера, го дава истиот одговор: ^ас сум Македонец'". Според него, Македонща по ослободуватето од турскиот ]арем била соочена со поужасни стравови, со порафинирани тортури. И според него Балканската федерацща е предуслов за мир во Европа. „Таа федерацща ке tó поштеди од следната голема во]на. Зашто, не треба да заборавиме дека македонското прашате е во самиот центар на балканското прашате" (Европа за Македонка, 1991: 115-186).
Денешната територща на Р. Македонща ко]а по не]зината поделба припаднала во рамките на Србща, односно на Кралството на СХС, по Втората светска во]на и со формиратето на Народна Jyгослaвиja, односно на СФР Jyгослaвиja, територщата му била вратена на македонскиот народ, била остварена државноста како Соцщалистичка Република Македонща, а за сметка на тоа македонското прашате било замрзнато. Притоа македонскиот народ ja доби сво]ата државност и во ниеден момент македонската политиката не го поставила прашатето за судбината на не]зините изгубени територии. Тоа не беше поставено ниту по не]зиното осамосто]увате и распадот на СФРJ. Поради тоа, во ниеден момент не може да се зборува за постоете на иредентизам. Поточно, македонскиот народ ко] остана да живее во одземените делови максимално ги почитуваат правата и прописите на тие држави, дури и без почитувате на нивните малцински права кои единствено ги имаат во Албанща.
Историскют nporo! на Мaкедoнците
По периодот од Втората светска во]на за обележувате е уште еден историски настан кои има пресудно значете за македонскиот народ. Во периодот мегу двете светски во]ни, по поделбата на Maкeдониja, започнале етнички промени, особено во еге]скиот дел од Maкeдониja каде било извршено етничко чистете. Политиката за демакедонизирате на то] дел на]жестоко започнала со Караманлис ко] во 1926 година донел Закон за промена на имитата, како на личните така и на топонимите, на верските и културните споменици, дури и на надгробните натписи. Во 1936 година, Jоaнис Meтaксaс донел забрана за употреба на македонскиот ]азик за ]авна и за домашна употреба, поради што биле осудени 4.500 Maкeдонци.
Непобитен е фактот за случуватата во Грцща за време на Граганската во]на 1946/1949. Таа не само што ja одбележа иднината на грчката држава, туку ja детерминираше и судбината на Maкeдонцитe од делот на Maкeдониja, щ по Букурешт и припадна на Грцща. Тоа е период щ условно како да tó наврака на еден момент во антиката, кога дошло до соjyзништво мегу Maкeдонцитe и Хелените. Овоj пат Maкeдонцитe застанале заедно со грчката левица, односно 15.000 Maкeдонци зеле учесто во Грчката републиканска aрмиja (ДАГ), ^ja им ги признавала националните права. Но грчката влада, потпомогната од САД и Велика Британща, го поразила ДАГ, и грчката влада повторно започнала да ja спроведува антимакедонската политика, со геноцидна политика и со егзодусот на 28.000 македонски деца. По овие настани Грцща набргу станала и членка на НАТО.
Всушност, оваа нехумана, недемократска политика ^ja на прогонетите и убиените насилно им ги одзела имотите како да е позадината на поставеното вето од страна на Грцща за Maкeдониja, во Букурешт (2008) за нejзин прием во НАТО, кое се злоупотреби и за приемот во ЕУ. Па во контекст на оваа политика, за да ги опишам тие настани нajдобро е накратко да ги искористам романите на македонскиот писател Ташко Георгиевски щ бил директен сведок, односно бил мегу децата бегалци. Тоа може да се направи и само со една негова реченица: „Ако не можеш да му ja молкнеш устата, ако не можеш песната да му ja набркаш, ако не си успеал туги зборови да напикаш во неа, ако не си успеал ни со зандани да му ja зашиеш, се досетуваш дека има и други методи за бришете, во буквална смисла, со бришете на самиот Човек! Не ти останува ништо друго, туку да го
протераш сосе неговата уста во неврат, усвит" (Георгиевски, в. „Време", 2008).
Македонскиот народ од то] дел на Македонща (Еге]ска Македонща) речиси седум децении длабоко во себе ги носи и ги пренесува траумите од то] период. Траумите од насилството, теророт, геноцидот, прогонот го всадиле чувството на тага по изгубениот дом како и по изгубениот идентитет. Тоа чувство за другост беше наметнато поради политиките за добрососедство уште од времето на СФР Jyгослaвиja. Во неговите десетина романа, обопштени под името Црното семе, опишани се насилствата и теророт кои започнале од 1918 година до 1949 година. Всушност, то] преку лични судбини ja раскажува колективната траума. Во Луге и волци старецот Тано е сведок на убиството на сво]ата десетгодишна керка и на опустошуватето на македонските домови, кога грчката антимакедонска политика „ги размешала и коските на умрените, ги разрушила и нивните вечни домови... па мртвите се разбегале, ги искршиле крстовите, надгробните плочи и избегале". Страдатата на лугето биле од различни аспекти, како на пример ка] Ацигого кое било предизвикано и од загубата на семе]ството, на едниот син во во]ната како партизан, но и од загубата на вториот, ко] останал жив, но ко] станал соработник на непрщателот поради што не сакал да го види. Истребуватето и откорнуватето од родниот кра] се одвивале со разни методи, дури и со кубете на косата влакно по влакно, „за да не остане ни едно коренче, ни едно македонско коренче". Целта да се избришете македонското име ги надминувала основните хумани начела. Малиот Вани, ко] останал без родители, а при бомбардиратето бил повреден, ке му била пружена помош во болницата доколку Ацигого им рекол „дека се викаш Jaнис, можеби и ке те задржеа, но ]ас им реков Вани се вика, ете вака, македонски..." (Sudoeu, 267). Па затоа како неговите зборови сè уште да одекнуваат: „Во]ната сè уште трае. Во]ната никогаш не завршува кога пукотот запира. Таа продолжува. Овие црни sидови сè уште се викаат во]на, оти проклетата, таа ги остави. Sидови, sидови, sидови! ... Во]ната ги соsидa, ги загради со нив, сите tó загради. Тоа е ова молчете на овие луге што tó срекаваат ... " (исто, 314).
Точно тие sидови подигнати од политичките елити сè уште го делат и спротивставуваат народот. А светската ]авност и тогаш и сега не ja знае вистината, односно како да бега од неа. Таа го слуша само едногласието, ja слуша само грчката страна, додека за прогонот и теророт на ил]адници македонски деца, старци, жени, дево]ки и на оние што не знаеле зошто се обвинети, а кои Т. Георгиевски го опишал
во Црвениот кот, Змиски ветар, Црно семе и Време на молчете, како да не сака да слушне. Во Црвениот кот, ко] е посветен „на моето племе растурено по светот", е опишан прогонот на група борци за слобода и нивното измачувате при транспортот со брод од Пелопонез до Ташкент (1949), скриени мегу каци со ]аглен, на дното од бродот без воздух, вода и храна. Во новиот свет некои се приспособувале, а некои, како Борис, живееле со мислата за родното огниште, за своето македонско име, за вракатето кое имало цена: требало да напише дека е Грк и дека не бил комунист. Борис ги прифатил тие услови, се вратил, но не бил прифатен од оние кои останале по во]ната, то] за нив бил друг, зошто „кога ке се врати во сплетот жили или жилички мртви и живи, кога ке се обиде да го открие коренот на своите прадедовци, се уплашува. Нешто го раз]адува коренот, неко]а опака, непозната болест. Ке умре и не ке дознае ко]а жиличка е самиот то], мртва и заробена мегу другите, или самиот то] е мртов а жилата му е жива?" (исто, 452), биде]ки: „... Грците никогаш нема да tó признаат!" (исто, 451).
Вракатето на местото на кое човек ja доживеал траумата не е лесно. Тоа се места каде на ден Богородица, грчката во]ска ги собирала сите дево]ки од селото и, сред село, врз нивните голи тела блудничела пред очите на родителите, старците и децата. Ко] ке дал отпор бил убиван. Честа им била одземена на ]авен, брутален начин со цел: „Така пед^а, така, оплодете ги со чисто елинско семе, за да не речат утре дека се нешто друго, ма]чината им" (Змиски ветар, 31). Тоа се места каде „што не ги гореа селата, ги гореа душите на лугето. Негде не ги оставаа ни без едното ни без другото. Особено чистите македонски села, во кои Грците не успеа]а ни корен да фатат ни семе да фрлат. Кралот наредил да се рамнат со зем]а" (исто, 22).
Спасот за тие луге бил во oслободeниот дел од Maкeдониja. Но македонската исторща како да е испишана само од парадокси. Тогаш, во име на добрососедство мегу СФРJ и Грцща, дел од пребеганите Maкeдонцитe морало да бидат раселени, особено децата. И тогаш, а и денес повторно во име на добрососедство мегу Maкeдониja и Грцща треба да се откажеме од нив. Историските околности во македонскиот код како да го вградиле откажуватето, а не присво]уватето, особено она што е туго. Ние треба да се откажеме од историската вистина и историската голгота што ja поминал дел од македонскиот народ, да се откажеме од она што го преживеале лугето во Црно семе, кои биле комунисти, а и од оние што не знаеле за што се обвинети, за што се казнети, кои биле протерани на еден пуст грчки остров каде со прсти и нокти требало да го искорнат троскотот од каметата; каде ноке во сон ги тепале со стапови; каде преживувале со
солена храна и загадена вода; каде биле сексуално малтретирани; каде во врека со мачка биле спуштани во морето, па поиздржливите на не]зините гребаници и касаници и го прекасувале гркланот, оти целта на грчките во]ници била сите села кра] северната граница да се запалат, а лугето да бидат протерани или ставени под нож.
Околу 20.000 деца на возраст од 5 до 15 години го минале егзодусот, ги губеле маните, непознати ги земале по патот на спасот, возовите тргнале, а маните стоеле пред нив со кренати раце и прамени од коса, со „болка и жубов и веро]атно длобоко каете што чедата си ги откинуваат од срцата" (Време на молчепе, 314). Вагоните секо]дневно ги носеле што подалеку од родната зем]а, ги одродувале од своите родители, брака и сестри, ги раселувале во Во]водина (Рамна зем/а), односно низ Европа. Целта на прогонот била да се протераат Македонците што подалеку од родната зем]а, да се откажат од држав]анството, да се откажат од своето постоете. И токму со последиците од то] прогон, Македонща се судрува денеска, ja води мегународната борба за зачувувате на македонското име, на македонскиот идентитет. Па се прашувам дали симболиката на насловите на последните романи на Георгиевски не коинцидираат со нашата денешна состсуба Црна билка и Исчезнувапе, ко] воедно е и автобиографскиот испис на Т. Георгиевски, во ко] пишува за почетокот на новиот живот, за пронаогатето на неговото семе]ство, за смртта на сестра му, за заветот пред старците дека за нивната голгота, исторща, бит - потврдата на националноста „ке се на]де неко] да ги запише и опише, за да не се заборават", биде^и стравувале дека поделеноста на македонскиот народ прави да се изгубат обичаите, го чувствувале своето исчезнувате.
Вистината е таа, болката, траумата и комплексот всадени од минатото, се и наша сегашност. Бремето од 19 и 20 век, од неправилното решавате на македонското прашате во мегународната политика, од неправилниот третман на децата бегалци од Еге]ска Македонща, од непризнаватето на Македонската православна црква од другите цркви, денес, во 21 век, во време на глобализацща, втурнати сме во борбата за македонскиот идентитет, за македонското име. По сето поминато, не ли заслужува Македонща да припага на Европа без да си го смени името? За ваквата состсуба во ко]а се наогаме, во име на вистината и во име на македонскиот идентитет, ке истакнам дека не е виновна само грчката исторща и политика, туку дека дел од неа ja носиме и ние самите, биде^и поради то] македонски код на премолчувате и страв, во име на добрососедство и мир, македонската политика во ниеден момент не направи национална
стратегща за македонската вистина. Биде^и факт е дека до 90-тите години на 20 век во Грцща беше забрането да се спомене името Maкeдониja. Протераните и избеганите Maкeдонци од Еге]ска Maкeдониja не смее]а да ги посетат своите родни места, а за разлика од тоа, млади луге од Грцща доагаа на студии во Maкeдониja. Но со почетокот на распадот на СФРJ од 1990 година, воскреснаа духовите од минатото. Грцща започна со блокади на македонските гранични премини, беше воведен визен режим, односно непризнавате на македонските пасоши, грчката политика ко]а името Maкeдониja го забрануваше, а кое опстсуа низ векови благодарение на македонскиот народ, сега бара да има ексклузивно право на него, како и на националниот идентитет Maкeдонeц. Парадоксот на денешната грчка политика е уште поголем биде^и во конструиратето на идентитетската одредница на грчкиот народ му дава право да биде и Грк и Хелен и Византиец и Maкeдонeц, со што на сво]от национален идентитет му дава мултиетнички карактер, што е спротивно на грчкиот државен став дека во државата Грцща живеат само Грци, додека други народи, етнички групи - нема!
Наспрема тоа, Maкeдонeцот ги почитува културните придобивки од минатото, од империите во чщ состав влегувала неговата територща, и ги прифака влщанщата од другите во конструктот на македонскиот идентитет. Што уште треба да направи македонскиот народ за да биде прифатен и признаен? То] единствено го бара правото на самоопределувате, и правото да го зачува своето име. Зарем сето тоа не го нуди глобалното мултиетничко општество, нели го нуди почитуватето на другиот, на другите нации и нивните идентитети?
Заклучни ^гледби
На кра], по горенаведените историски факти, повторно ке се навратам на актуализацща на исторщата, односно на мислетата за потребата од „измислени" приказни и традиции. Всушност, „'Актуализираната исторща' не е ,оригинална (вистинита, верна)' на реконструкцщата на минатото; таа, напротив, секогаш содржи нешто 'измислено'" (Dordano, 2001:77). Според Цордано, ваквото нешто е посебно очевидно во „митовите за постанокот" на една група, односно во настаните за кои се верува дека ja создале заедницата. А сите нации кои постанале како исход на политички договори, модерните национални држави сво]от легитимитет барем делумно го изведуваат од слични „митови за постанок" кои се содаваат во одредени моменти
и во специфични околности, благодерние на „актуализацщата на исторщата", па во ово] контекст како позитивен пример е наведено формира&ето на националната држава Шва^арща (77-78).
Но што се случува на Балканот, од постсуаното наврака&е кон минатото, кон негова актуализацща, ние не добиваме обединува&е, туку напротив - разединува&е, затоа што секо] го истакнува правото на неко] мит, при што му го одзема правото на другиот. Па затоа ке завршам само со зборовите на креаторот на иде]ата за Европска Унща, Роберт Шуман ко] бележе]ки за граганската должност истакнал: „се додека една нацща не ]а усоврши сво]ата структура, своето внатрешно единство, се додека не]зиното постоеае или не]зината независност се изложен на закана, се додека не]зините соседи се однесуваат како соперници и противници, токму национализмот, славеаето на патриотското чувство, го претставува на]чистиот израз на граганската должност" (2003:24-25). То] верувал дека наднационалното ке се потпира врз националните темели, не ке постои никакво одрекуваае од минатото, туку ке до]де до нов процут на националните енергии, преку нивното заедничко впрегнуваае во служба на наднационалната заедница.
Литература:
Борза, Jуцин. 2004. Во сенката на Олимп: поjавата на Македон, Скоще: Патрща.
Гелнер, Ернест. 2001. Разум и култура, Скоще: Слово.
Георгиевски, Ташко. 1984. Луге и волци, !5идови, Црвениот коп, Скоще: Мисла.
Георгиевски, Ташко. 1984. Змиски ветар, Црно семе, Време на молчепе, Скоще: Мисла.
Георгиевски, Ташко. 1984. Рамна земjа, Скоще: Мисла.
Георгиевски, Ташко. 2008. Исчезнувапе, Скоще: Матица македонска.
Георгиевски, Ташко. 2008. Црна билка, Скоще: Матица македонска.
в. „Време", бр. 1425, 19. 07. 2008.
Гулапчев, Спиро. 1887. По етнограф1ята на Македотя, Габрово.
Димевски, Славко; Поповски, Владо; Шкарик, Светомир; Апостолски, Миха]ло. 1985. Македонската лига и уставот за државно уредувапе на Македонка 1880, Скоще: Мисла.
Демостен. 1995. Говори, превод од старогрчки Даница Чадиковска, Скоще: Култура.
Bordano, Kristijan. 2001. Ogledi o interkulturnoj komunikaciji.
Beograd.
Zirarde, Raul. 2000. Politicki mitovi i mitologija. Beograd: Plato. Европа за Македонка (La Macédoine vue par l'Europe). 1991. Скоще: Министерство за информации на Р. Македонща.
Кар, Едвард Халет. 2001. Што е исторцата?, Скоще: Слово. Lakroa, Misel. 2001. New Age, Ideologija novog doba, CLIO. Миронска-Христовска, Валентина. 2012. Литературни студии за македонскиот идентитет/Literary Studies of Macedonian Identity. Скоще: ИМЛ.
Миронска-Христовска, Валентина. 2013. Преродбата и македонското национално прашате. Скоще: ИМЛ.
Оксфордска историка Грчке и хелинистичког света. 1999. Београд: CLIO.
Поповски, Владо. 2013. Руската и советската надворешна политика и македонското прашате. Скоще: Макаве].
Prosperov Novak, Sloboda. 2009. Pricaj mi o Europi. Zagreb: Naklada LJEVAK d.o.o.
Senjobos, Sarl. 2013. Uporedna istorija evropskih naroda. Beograd: DERETA.
Тодоровски, Гане. 1995. Македонка културно наследство, „Македонща - вековита и непореклива", Скоще: Мисла.
Umberto, Eko. 2001. Razgovor o kraju vremena. Beograd: Narodna knjiga / Alfa.
Херман, Луис Цудит. 2000. Траума и закрепнувате. Скоще:
Темлуп.
Хобсбаум, Е. Ц., 2015. Нациите и национализмот од 1780. Скоще: Арс студио.
Ше], Цон. 2002. Македонка и Грци/а, битката за дефинирате на нова балканска наци/а, Скоще: Макаве].
Sulce, Hagen. 2002. Drzava i nacija u evropskoj istoriji, Beograd: Filip Visnjic.
Sulce, Hagen. 2002. Drzava i nacija u evropskoj istoriji, Beograd: Filip Visnjic.
Шуман, Роберт. 2003. За Европа. Скоще: Круг. ortos.wordpress.com/2008/09/19/текстот_од_сценариото_на_фи лмот_падо/. фильма „Гибель империи. Византийский урок" с научными комментариями.
