CC BY
16изворен научен труд УДК: 316.356.4(497.7):930
МАКЕДОНСКИОТ ИДЕНТИТЕТ И ИСТОРИСКИТЕ ПРОУЧУВАША
Bii.ijaiia Ристовска-Jосифовска
Инситут за национална историка Универзитет „ Св. Кирил и Методыj " во Скоп/е, Македони]а
Key words: Macedonia, Macedonian identity, Macedonian historical researches
Summary: The study of identity is a complex undertaking, which requires consideration of many aspects of collective and individual development. Given the complexity and comprehensiveness of the theme, our focus is on the Macedonian identity through the lens of historic research, specifically the beginnings of Macedonian historiography and both its non-formal and institutional development.
Клучни зборови: Македоища, македонски идентитет, македонски историски проучувааа
Резиме: Истражувааата на идентитетот претставуваат комплексен потфат, ю^што претпоставува разгледувааа на многу аспекти од колективниот и од индивидуалниот развиток. Со оглед на комплексноста и сеопфатноста на темата, во оваа пригода се фокусираме на македонскиот идентитет и формите на историските проучувааа, зема]ки ги предвид почетоците на македонската историографща, не]зиниот неинституционален и институционален развиток.
Темата претставува дел од комплексот проучува&а на национал-ниот идентитет (суштина, развиток, национална свест, државно етаблираае), како и на разводите фази на историските размислува&а и научни дискусии за него. Со оглед на комплексноста на темата, во оваа пригода се фокусираме на македонскиот идентитет и на формите на историските проучувааа, зема]ки ги предвид почетоците на македонската историографща, од некои индивидуални обиди и здружени де]ствувааа врз основа на заедничка иде]а, се до државно институцио-нализирано организирано проучуваае, со осврт врз
историографските тенденции низ дискурсот на општите културно-национални и политички процеси.
Диференцира&ето на одделни етномаркери, сублимирани во спецификите на матерщалната и на духовната култура, со време стану-ваат препознатливи за ентитетот што ]а создава и то] почнува да биде распознаван како етнички или национален идентитет. Истражувааата на идентитетот1 претставуваат комплексен потфат, ко] претпоставува повекестрани и аналитички разгледува&а на многу аспекти од развитокот на колективот (каде што се формира колективниот идентитет), но и од битисувааето на поединецот (низ истражувашг на личниот идентитет). Притоа, треба да се има предвид дека посто]ат различни начини за: изразуваае, дефинираае и распознавашг на националната припадност. Оформува&ето на еден народ се должи на разни фактори, кои се развиваат во текот на времето и под определени околности. Едно од основните карактеристики за идентитетско определуваае е заедничкото потекло, како и разликувааето на себеси од другите, односно спротиставувааето со другите.
Историскиот процес на развиток на еден народ во нацща, во европски контекст се препознава како национализам, а нацщата како краен продукт. Со оглед на мноштвото дефиниции2, ние немаме намера да отвораме расправа за нивно преповторуваае, но напоменуваме дека е особено важно да се забележат разликите и сличностите во овие процеси raj балканските народи во однос на другите европски народи, raj коишто обично се одвивале, низ создаваае национални држави и институции.
Во ово] прилог ние се осврнуваме за македонскиот случа^ односно за развитокот и проучувааата на македонскиот национален идентитет. Притоа само ке ги спомнеме процесите што претходеле на формирааето на националната свест, а кои ги подразбираат пораните историски периоди, во кои се одвивало етничкото структурираае на македонскиот идентитет, низ историскиот развиток и низ националната култура3. Така, во македонската исторща на]влщателните културо-
1 За личниот и колективниот идентитет: Асман 2001, 129-138.
2 Види: Hobsbawm 1992, 14-45; Гелнър 1999, 7-15; Geary 2003, 16-19; Anderson 2006, 1-7, 37-46; Karolewski and Suszycki 2011, 37-52; Гуринова 2015, 7-16.
3 Во обид да ]а дефинира македонската национална култура, Ристовски пишува: „Па сепак, на одреден простор се формирала и се индивидуализирала една култура што ние денеска условно ]а именуваме како 'национална култура'. Таа се создавала коегзистентно и комплементарно со другите етнокултури на овие простори низ вековите. Денеска мошне често посебно се истакнува културата на античка Македонща, но таа е само одредена компонента во амалгамот што го афирмирала исторщата. И нема
лошки ^омени се должат на неколку ^упни демогpафски пpесвpти, кои го детеpминиpаат етно-кyлтypното позицион^ате на македонскиот ентитет и идентитет4, со д^ектно влщание вpз етногенетските пpоцеси на Ыакедонща. Пpед сè, тоа е постепеното населувате на словенските племита (од кpаjот на V до сpедината на VII век) на теpитоpиjата на Ыакедони]а, од каде што стаpоседелското античко население делумно се повлекувало во планинските и во пpимоpските пpедели. Како pезyлтат на тоа, теpитоpиjата и античкото име Ыакедонща остануваат како константа, а новата популацща го наметнува словенскиот ]азик и го ^ифака xpистиjанството5. По влегуватето на Ыакедонща во Османлиската Импеpиjа се случува пpоцесот на исламизацща и планска колонизацща заpади создавате веpско-етничка доминацща на муслиманското население6, како и големата домена на населението во западниот дел на Ыакедонща по неуспехот на Каpпошовото востание (1689)7. Ыегутоа, виден низ пpизмата на целата истоpиjа, етнокyлтypниот pазвиток на Ыакедонща може да се ^етстави обично пpекy неколку епохи: 1) античкиот пеpиод до доселуватето на ^овените (античка xpистиjанска кyлтypа); 2) пеpиодот по доселуватето на ^овените, кои со себе ги носат словенската паганска кyлтypа и словенскиот ]азик, чщшто pезyлтат е создаватето на словенска xpистиjанско-византиска кyлтypа, со затвpдyваmе на словенскиот ]азик и на името Ыакедонща; 3) пеpиодот по доагатето на Османлиите, со тypско-оpиенталната кyлтypа и со делумно наметнувате на исламот raj дел од Ыакедонците; 4) вpемето на националното будете и pазвитокот на националната свест (XIX век
научна по-феба да се поставува некаков ']аз' помегу античка Ыакедони]а и Cловените Ыакедонци, ниту пак да се идентификува некакво единство и истоветност. Ыакедонците се создадени низ еден пpодолжителен и континyиpан ^оцес, без сепаpации и Назови' и ernypTO не само од pелативно доцна до]дените Cловени на Балканот" (Ристовски 2001,
25).
4 Cпоpед Анета Шyкаpова, „македонскиот идентитет може да се изведе од тpи темелни ентитета: античка Mакедониjа, слав]анството и xpистиjанството" (Шyкаpова 2008, 36).
5 За словенското име во Mакедониjа во ^вите векови по населуватето на Cловените и за теpминот CKiaeunuja како име за Cамyиловото Цаpство: Ристовски 2008, 67-72.
6 За исламизацщата и македонско исламиз^ано население (Лиманоски 1984, 12-61; Гоpfиев 2004, 71-76). За колонизацщата на тypско население и на муслимански Албанци види: Trifunoski 1988, 34-35.
7 Во австpиско-тypските во]ни македонското население се пpиклyчyвало на антиосманската страна, а по неуспехот голем бpоj Mакедонци се повлекуваат со вотките кон Во]водина и кон Унгаpиjа. Подоцна, дел од нив се населуваат во У^аина, каде што, во об]авената документацща за Mакедонскиот полк (XVIII век), сpекаваме етно-идентификациска опpеделба MaxedoncKa na^ja: во ^афата „C какой нацией" одговоpот е „македонской нацией" ^а^овски 1983, 257-288).
до 1913 година); 5) времето по поделбата на Македонща по Балканските и по двете светски во]ни (1913-1944); 6) периодот на формирашето национална држава на еден дел од етничката територща на Македонща (1944-1991); 7) времето на самостсуна и независна држава Македонща (по 1991 година).
Во разво]ниот пат на изделувашето и на препознавашето на посебноста на македонскиот етнос (Ristovski 1999, 3-43) се ]авуваат неколку основни идентитетски детерминанти, од кои подеднакво значеше имаат: територщата, името, ]азикот, писменоста, фолклорот и традицщата. Притоа територщата и името Македонща се ]авуваат како непроменлива оска на градешето на идентитетот низ целата исторща. Во отсуство на национална држава и на конституиран општествено-економски и политички центар, обединувачка рамка за македонскиот народ станала културата, во ко]а се случувале превирашата во процесот на културно-националниот развиток. Во то] контекст може да се прифати дека создавашето на македонската нацща се одвивало на]многу според моделот на нацща - култура без држава (Старделов 1999, 57-64).
ЦёнтралНИИ ДёрЖЭВНИИ ИСТОрИЧёйки!
Кюстантинъ Попъ
ГеоргяПетровъ Панайогь Костяпнъ Антм' Добриноеъ ¡ванъ Хомецкой Тодоръ Васильевъ ¡ванъ Ангеловъ Степанъ Андръевъ Николай ¡льина ¡ванъ Хороль Михаилъ Свиридовъ ¡ванъ ¡льина Василен Леонтьевъ Христофор Миокром-
Сколько <ому отъ юдулетъ
42 34 42 25 27 23
23 27 ¿8
Когда и ст» какой нации въ Россию прибили
икакимъчикомъ
1752 1739 1754 1749 1749 1754 1749 1754 1751 1749 1749 1749 1754
24 октября 11 авг. 18маТа 1априля бфевраля ЮмаТа 1 априля 6 маю
18 септебря 1априля 1 февраля 1 февраля 26 ¡8 ля
С какой нацией
македонской нациеи
македонской нацией македонской нацией македонской нацией македонской нацией македонской нацией македонской нацией македонской нацией македонской нацией македонской нацией македонской нацией македонской нацией македонской нацией македонской нацией
Дел од еден од списоците на припадниците на полкот на Jован (Иван) Шевик во Украина, во 1756 година (Матковски 1983, 184-185)
Македонското национално идентитетско самоосознаваше и афирмираше, на]често наречено преродбенски процес, сличен со другите балкански народи, претставува пандан на европскиот национализам. Го следиме преку некои специфични разводи по]ави во процесот на идентитетското детерминираше, мегу кои словенството се ]авува како важен етногенетски белег (за дистанцираше на Македонците од Грците), а нашизмот - како начин да се направи различуваше на: себеси, нас, нашите од другите, во етничка смисла и
MaKedonu3Mom - како на]висока фоpма на национално осознавате (Rossos 2008, 87-97; Ристовски 2001a, 11-12, 108-110). Во toj пpоцес словенизмот, словеномакедонизмот и македонизмот се последователни пpоjави во ^оцесот на македонското идентитетско детеpминиpаmе, аналогно на pазвитокот на дpyгите словенски наpоди. Вид на легитимацща и веpификациjа на националните баpаmа ^етставува и националната митологща, со славете на национални ]унаци8. Во таа смисла може да пpифатиме дека во градетето на истоpиската свест на Mакедонците се ]авуваат две pазвоjни тpадиции: онаа за античката истоpиjа (посебно за Aлександаp Mакедонски) до дословенскиот пеpиод, пpенесyвана усно и пpекy pакописни и печатени текстови (во еден пеpиод и апо^ифно, надвоp од цpковните институции); како и тpадициjата што го одpазyвала словенскиот пеpиод, а била pаспpостpанyвана пpекy цpковно-манастиpските институции по писмен и по устен пат (со ликови и настани од словенскиот пеpиод: К^ил и Mетодиjа, Климент и Наум, цаp Cамоил, кpалот Mаpко, битките на Беласица и на Mаpица и итн.) (Ristovski 1999, 101-116). Една од специфичните национални ^о]ави е унщатството (движете за унща со Римокатоличката цpква) како начин да се постигне кyлтypно и национално ^изнание на посебна цpква, ]азик и наpод (Ристовски 2001a, 249-259)9, како и т.н. повекедомност во твоpештвото како фоpма за изpазyваmе на туги ]азици, во зависност од местото на живеете или од обpазованието (Cтаpделов 1999, 63-64; Гypчинов 1999, 137-147; Ристовски, 2001, 27-28).
Пpеpодбенскиот пpоцес на македонскиот наpод, виден како pазвиток на свеста за националниот каpактеp, како и неговото оpганизиpаmе за создавате национална дpжава, започнува обично од почетокот на XIX век и ^одолжува низ повеке фоpми до консти-тyиpаmето на совpемената македонска дpжава (1944)10. Како pезyлтат на општествено-политичките услови, се ]авуваат и отежнувачки окол-ности: милет-системот (пpизнавал само веpи, поpади што отсуството на
8 Во македонските ^еданща Танас Вpажиновски pазликyва теми од чет^и пеpиоди: античка Mакедониjа и Aлександаp Mакедонски; вpемето на xpистиjанизациjата, eè до паГатето на Mакедониjа под османлиска власт; настаните од вpемето кога Mакедониjа е во состав на тypската импеpиjа и боpбите за ослободувате, како и вpемето по Илинденското востание, поделбата на Mакедониjа, eè до Пpвата светска во]на (Вpажиновeки 1999, 276-284).
9 За унщатството и пpоeветните политики: Cидоpовска-Чyповска 2009, 165-178.
10
За пpосветителството, кyлтypно-националниот и литеpатypно-кyлтypниот pазвиток на Mакедониjа: Mиpонeка-Хpиeтовeка 2005, 28-33; Ристовски 2001a, 9-25: Ристовски 2001, 9-23.
^измена словенска ^ква со македонски етноним довело до тоа маке-донскиот идентитет офицщално да не биде нот^ан во османлиската дpжавна администрац^а), геостpатешката положба (оневозможувала бpзо и pано физичко одделувате), тугите национални ^опаганди (влщаеле за добpоволно или ^истно опpеделyваmе како егзаpxисти, патpиjаpшисти, односно како íyrap^ cp6^ ^ци итн.) и поделбата на Mакедониjа по Балканските во]ни (влщаела на етногенетскиот ^оцес и одложеното фоpмиpаmе на македонска национална дpжава).
Македонскиот идентитет низ неинституционално организирани историски проучуваша
Научното фyндиpаmе на ставовите околу националниот идентитет на нациите се одpазyва во пишуватето истоpии11, создавали одделни модели на pазните национални истоpиски пpезентации12. Пишуватето истоpиjа е еден од кpyциjалните елементи и во констpyкциjата на нациите и во зацвpстyваmето на националниот идентитет. Всушност, pазни национални де]ци сметале дека истоpиjата е еден од елементите во обликуватето на нацщата и затоа често настсуувале таквата истоpиjа да биде колку што е можно подолга и подлабока во минатото и од неа да го извлекуваат потpебниот легитимитет.
Cпоpед фоpмите на pазмислyваmе и пишувате истоpиjа, македонскиот модел на]многу ]а следи евpопската фактика, но има и свои специфики. Заpади вообличувате на целосната слика, важни се обидите за ^оучувате на идентитетот. Во то] контекст стануваат особено важни истоpиските ^оучувата од македонски автоpи. Во
11 За национализмом; иeтоpиeката свест и пишуватето истоpиjа: Barnes 1962, 207-208; White 1973, 38-42.
12 Интеpесен е обидот на Беpгеp и Лоpенц за типизиpаmе на националните иeтоpии на Eвpопа со помош на осум каpактеpиeтики, делумно ^оизлезени од концептот на иeтоpиeкиот идентитет. Epm^, националниот идентитет го земаат како случа] на паpадигма на истоpискиот идентитет. Cпоpед нивните согледувата, за секо]а нацща се баpа специален каpактеp или уникатен национален идентитет во однос на дpyгите; истакнувате на уникатниот идентитет вpз основа на исклучувате од дpyгите, односно етаблиpаmе на националниот идентитет со нег^ате на дpyгите нации или дpyги гpyпи во нацщата; конст^укци]а на односот пpиjател - не^щател мегу нациите, а водите и битките ги одpедyваат главните линии на ^ташите; лоциpаmе на идентитетот на наци)ата во заедничкото потекло на не]зините пpипадници и споделената истоpиjа; пpезентациjа на истоpиjата на нацщата како континуитет од почетоците до сегашноста, а наци)ата како отсекогаш ^жутна; pодови ^езентации на некои нации; пpезентациjа на наци)ата како xаpмонична целина и постс^на само како целина, а боpбата со надвоpешниот угнетувач како боpба за внатpешна слобода; ^етстава на нацщата во услуга на каузата за пpавда и улогата на pелигиjата (Berger and Lorenz 2006, 77-78).
првата етапа спагаат некои неинституционални форми, во услови на немаае сво]а држава. Тие на]добро се следат низ една серща на културно-национални здружува&а на Maкедонците во разни држави и можат да се сметаат како претходници на институциите на подоцна формираната македонска држава и на македонската научна мисла. Во таа смисла, иако културно-просветни друштва на Maкедонците во Maкедониja и во странство имало и пред 1888 година, со такво именуваае и со такви цели и задачи Словеномакедонската книжевна дружина на Горгща Пулевски во Софща (1888) може да се смета како почеток (Ристовска^осифовска 2008, 192-203). Не]зино продолжение и унапредуваае во поглед на развитокот на македонскиот етноним со отфрлаае на словенскиот префикс, претставува Mлaдaтa македонска книжовна дружина во Софща (1891-1892), составена од млади интелектуалци. Главно, од истиот круг македонски интелектуалци потоа учествуваат и во организирааето на Ученичкото друштво „Вардар" (1893-1894) и на Maкедонскиот клуб (1902) во Белград. По префрлааето на дел од нив во Русща, се формира Maкедонското научно-литературно другарство во С. Петербург. Значаща улога за континуитетот во мегувоениот период има и Maкедонскиот литературен кружок во Софща (1936-1942), како алка што ги сврзува претходниците со првите институционални форми на организираае по формирааето на државата: Дружеството на уметниците, книжевниците и научниците (1945) и Друштвото на писателите на Maкедониja (1947), па сè до на]високата научна институцща -Maкедонскaтa академща на науките и уметностите (1967).
Поконкретно за целите и за гледиштата на овие културно-национални здружувааа, како и на одделни македонски интелектуалци, може да се зборува врз основа на пишаните документи и трудови. Така, на пример, „Слав]анско-македонската општа исторща" од кра]от на 19 век, напишана од Горгща Пулевски (ко]а може да се гледа како дел од програмското де]ствувашг на Слав]анско-македонската книжевна дружина во Софща и поповна точка за расветлуваае на не]зината иде]на програма), во основата го има проучувааето на македонската исторща, ]азик и етнографи]а (Ристовскa-Jосифовскa 2008, 84-128). Во серщата на публикации треба да се спомне и публикацщата „За македонцките работи" (1903) од Крсте Mисиpков, како прва книга на современиот македонски литературен ]азик и правопис и првата научно поставена, на современиот литературен ]азик и на македонската национално-политичка мисла (Misirkov 2003). Во периодот од поделбата на Maкедониja (1913) до почетокот на Втората светска во]на (1941)
особено е важен дискypсот на македонските емигранти, па во то] контекст тpеба да се анализиpаат ]авните настапи на Mакедонците во Русща, нивните политичките ставови и интеpпpетации за истоpиjата и за совpемените настани, тpетманот на националното ^ашате и пpоекциите за национална дpжава (име, национален каpактеp, ypедyваmе, меfyнаpодни pелации), како и нивните pеакции на pешениjата на големите сили. ^ почетокот и во текот на водите, тие инсистиpаат на фоpмиpаmе на посебна дpжава и се обидуваат да пpедyпpедат за опасностите од делете на македонската етнокyлтypна теpитоpиjа. Cледната етапа започнува по потвpдyваmето на pезyлтатите од Балканските во]ни, кога почнува пеpиод во y слови на тpоjно владеете, кога Mакедонците се свpтyваат кон убедувате на pyската и на меfyнаpодната ]авност дека единствениот излез е pеализиpаmето на македонска дpжава. За сето тоа збоpyваат текстовите на поединци или пpогpамските текстови на Mакедонското научно-литеpатypно дpyгаpство во C. Петеpбypг13. Фоpмите и етапите на истоpиските пpоyчyваmа ги следат истоpиските настани, па затоа тpеба да се имаат ^едвид и делата на делите околу Mакедонскиот литеpатypен кpyжок во ^фща (1936-1942), кои го обpаботyваат ^ашатето за македонската нацща и за македонскиот литеpатypен ]азик14 Заслужуваат посебно внимание и делата и идеите на интелектуалците во ваpдаpскиот дел на Mакедониjа15, каде што и се фоpмиpа совpемената дpжава во 1944 година.
Коpисен инстpyмент за ^енесувате на политичките поpаки и за об]авувате на pазните иафажувата на националниот идентитет и pазвиток пpетставyва печатот. Така, во низата пеpиодични публикации, за нас се од особена важност ^илозите во „Лоза", како
13 Го издво]уваме pефеpатот на Наце Димов во C. Петеpбypгшкото благотвоpно словенско дpyштво (8. II 1913), во ко], мегу дpyгото, пишува за истоpиската основа на македонските баpаmа за самосто)ност (Димовъ 1913, 12-16).
14 За почетоците на ист^ажуватата на ^атаката за: пpеpодбата, наци^ата, ]азикот, идентитетот: Ник. И-въ, Пpоявление на макед. съзнание, ^а^до^ки вести", II, 66, 12. VIII 1936, 2—3; Коста Веселиновъ, Понятие за нацията, „Mакедонски вести", II, 69, 3. IX 1936, 2; idem, Възpаждането на Mакедония и Илинденското възстание, ^фия, 1939; Национално поpобени наpоди и национални малцинства, 1938; idem, Възpаждането на Mакедония и Илинденското възстание, Cофия,1939; Ангелъ Диневъ, Mакедонeкитt славяни, Cофия, 1938; Васил Ивановски, ИдеитЪ и задачитЪ на македонското пpогpеeивно движение въ Бългаpия, Cофия, 1933; idem, Защто сме ние, Mакедонците -отделна нация, ^фия, 1934; К. Ламбpевъ, Mакедонeкиятъ въпpоe и балканското единство, 1938 итн.
15 За Кочо Рацин околу истоpискиот pазвиток на македонскиот наpод, види: Андонов-Пол]ански 1973, 69.
дел од д^носта на Младата македонска книжовна дружина во Софи]а (1891-1892), написите од весникот „Балкански гласник - Revue Balkanique" (1902) како дел од де^твува^ето на Македонскиот клуб во Белград, како и списанието „Вардар" во Одеса (1905) како неофициален месечен орган на Македонското научно-литературно другарство во С. Петербург и прво научно-литературно и национално-политичко списание на современиот македонски литературен ]азик и правопис. Тоа е знача]но и по првата об]авена национална статистика, во ко]а населението во ]ужномакедонските краишта е определено како Македонци. Во 1913 година во С. Петербург почнува да се издава и една од на]знача]ните македонски периодични публикации -списанието „Македонскш голосъ (Македонски глас)"16. Во него се обjaвени разни прилози за Македонка и за Македонците: историски и етнографски прегледи, политички анализи и офинедални акти на Македонската колонка во С. Петербург, писма на читатели и на дописници од Руси]а и од други зем^и. Се разработуваат идеите за државноста и територи]алниот интегритет на Македонка, како и страници посветени на уметничкиот израз на разни македонски и руски поети и писатели (Ристовски 1978, 157-226, 367-424; Тодоровски 1997, 155-162). Де]носта, пак, и почетниот импулс за организираае на Македонскиот литературен кружок се сврзува со Редакнедата на „Македонски вести" (1936) и на „Данеда и култура" (1937-1938).
Спиеок ша од iysnia Мак'едон1а (Пазарцко, Солуицно, Гевг'елищн© и Кунушно) *)
I. Селата одваде (од десво, на запад) од Вардар:
J6 Ввето на селаго Жяммт lui» m нам» mjuu Км ij вуж'а (пи
турцн оелцва 15 солунцва
» 15
3 4 5 6 7 11лИДЖЙ1вВО..... Дблвата Мала .... Стрёдвата Нала . . Гбрно Ку®4лово . . Македонии 1ИФЛИК 30 100 25 200 25 пазарцка
я > 20 >
; 103 »
10 Пётрево ........ » 110 »
Дел од првата статистика на населението, во ко]а се идентификувани Македонците, об]авена од Крсте Мисирков во списанието „Вардар" (Одеса, 1905)
16 Тоа било испечатено во 11 бро]а, со прекин по осмиот бро] (9. VI 1913 - 20. XI 1914).
37
Карта на географска и етнографска Македонка, изработена од Димитрща Чуповски и испечатена во колор на македонски ]азик во 1913 година, во С. Петербург (Македонски албум 2014)
Македонски историски проучуваша и институции (1945 - 1991)
Потребата да се истражува сопствениот идентитет претставува дел и од националниот развиток, а истовремено резултатите го следат и го одразуваат општествено-политичкиот контекст. Според Георги Старделов: „Историската егзистенцща на една нац^а, според тоа, целосно се обликува дури во националната држава и низ создавааето на не]зините на]знача]ни национални институции: од политиката, преку науката и образованието, до културата воопшто. Низ нив потоа се создаваат интелектуалци на нац^ата, коишто ги фундираат севкупните не]зини атрибути како автохтона национална заедница. Низ тие институции на сво]ата држава еден народ ]а создава и ги одгледува: сво]ата национална свест, сво]ата национална физионом^а, сво]от национален идентитет, кои не се дадени еднаш за секогаш, туку послано се одгледуваат и продлабочуваат. Низ нив то] ]а реализира сво]ата вол]а да живее самосто]но како посебен национален суб]ект и да ]а остварува сво]ата независна и суверена национална егзистенц^а. Да располага со самиот себеси тоа е, според македонското искуство, на]важната задача што на еден народ му ]а наметнува нац^ата и неговата национална држава" (Старделов 1999, 58).
Процесот на институционализац^а и професионализац^а на историското пишуваае значи витален придонес кон формирааето на нац^ата, коешто самото по себе претставува и се смета за неопходен чекор. И во македонскиот случай културниот и националниот разво] и создавааето на националната држава значат создавав на сопствени научни политики и организирано институционално проучуваае. Младата македонска историска наука се наога во ситуац^а своите
rjegumTa ga ru cnporacTaBu Ha BeÉe eTaônnpaHHTe rjegumTa bo 6ajKaHcKaTa u bo eBponcKaTa ncTopnorpa^nja 3a HCTopujaTa Ha MaKegoHuja. Pa3BojoT Ha HCTopnorpa^njaTa ru cjegu ^a3HTe Ha onmTecTBeHO-eKOHOMCKHOT u Ha nonnTHHKHOT pa3Boj: komyhhcthhkh / coцnjaJncтnнкn u nocтcoцnjaJncтnнкn / Tparo^HCKH nepuog, co gpyru 36opoBu: nepuogoT Ha XHBeeaeTO bo paMKHTe Ha jyrocjoBeHcKaTa ^egepaцnja u nepuogoT Ha He3aBucHa MaKegoHCKa gpxaBa.
no ^opMupaaeTo Ha coBpeMeHaTa MaKegoHCKa gpxaBa, 3anoHHyBa pa3BojoT Ha C0BpeMeH0 nнcтnтyцnoнaJHo npoyHyBaae Ha MaKegoHCKaTa HCTopnja npeKy aKageMCKu пнстптyцпп u npo^ecuoHajHu 3gpyxeHnja17. npBaTa BHC0K006pa30BHa пнстптyцпja e yHHBep3HTeTOT „Cb. Kupuj u MeToguj" bo CKonje (1946), Kage mTO ce ^opMupa u KaTegpaTa 3a hcto-puja npu HcTopncKO-^nnonomKKOT oggej Ha ®un030^CKH0T ^aKyjTeT. Co eBojeTBO Ha npBa сneцпjaппзпpaнa пнстптyцпja 3a HCTopnja e HHCTKTyTOT 3a нaцnoнaJнa ucTopuia (1948), huu rjaBHu ^ju ce ucTpa-xyBaaeTO, 3aHyByBaaeTo u HayHHaTa aHanroa Ha MaTepuianuTe u goKyMeHTure, KaKO u o6jaByBaaeTo HayHHu TpygoBu og o6jacTa Ha: нaцnoнaJнaтa, nonuraHKaTa u KyjTypHaTa ucTopEja (JypyKOBa 2003, 304; 40 roguHu 1978, 7-8)18. HajBucoKaTa HayHHa nнстnтyцnja MaKegoHCKaTa aKageMuja Ha HayKure u yMeraocraTe e 0CH0BaHa bo 1967 roguHa, a npBaTa npo^ecuoH&jHa rparaHCKa оpгaнnзaцnja e 3gpyxeHueTO Ha ucTopuHapuTe Ha Peny6juKa MaKegoHuja bo 1952 roguHa (JoTeBCKu 2007, 17-25). Co eTa6nupaaeTO Ha MogepHaTa ucTopucKa HayKa 3anoHHyBa C03gaBaae Ha HayHHO ^yHgupaHu TpygoBu og MaKegoHCKu aBTopu, a pe3yjTaraTe ce npe3eHTupaaT bo сneцnjaпnзnpaнn uju nнтepgncцnnJn-HapHu: cnucaHnja, MOHorpa^uu, з6оpнnцn og кoн^epeнцnn uth.
HHTepecoT Ha ucTopuorpa^ujaTa (0C06eH0 bo paHuoT соцnjaпnс-tuhku nepuog), ce ^OKycupa Ha npoyHyBaaeTo Ha ucTopEjaTa Ha HapogHoocjo6oguTejHaTa 6op6a u ^opMupaaeTo Ha JyrocjaBnja u Ha
17
Тepnтоpnjaтa Ha geHemHa Penyôjma MaKegoHuja 6uja nog cpncKa BjjacT (1912-1917, 1918-1941) u nog 6yrapcKa BjacT (1915-1918, 1941-1944). 3a nepuogoT npeg ^opMupaaeTo Ha coBpeMeHaTa MaKegoHcKa gp^aBa, Tpe6a ga ce yKa^e 3a ocHoBaaeTo Ha ®ujo3o^ckuot ^aKyjjTeT bo CKonje (1920). Mery npBuTe neHaTeHu ny6Jnкaцnn e ruacnuK Скопског науцног dpyiumea / Bulletin de Société Scientific de Skopje (1925-1940) mro ro u3gaBa CKoncKoTo HayHHo gpymTBo. Ce ocHoBaaT u My3eu: HaцnoнaJeн My3ej bo CKonje (1924), My3ej Ha rpagoT EuToja (1934), My3ej Ha rpagoT CKonje (1935), ^KoBeH My3ej bo CKonje (1937) uth., KaKo u ^p^aBeH apxuB bo CKonje (1929-1941). Hнcтнтyцннтe ce bo (^yH^uja Ha „goKa^yBaae" Ha cpncKoTo noTeKjo Ha MaKegoHcKoTo HacejeHue u eTaôjupaae Ha cpncKaTa BjacT bo HoBoocBoeHaTa TepuTopuja. Bo BpeMeTo Ha 6yrapcKaTa oкynaцnja (19411944), Mery gpyroTo, ce oTBopa yHuBep3uTeT bo CKonje (1943/44), co 6yrapcKu Kagap u HacTaBHa nporpaMa, bo Koja ce u3yHyBa rjaBHo 6yrapcKuoT ja3uK u ucTopuja.
18 3a HeKou onmTecTBeHu acneKTu: Stefoska 2013, 200-203.
воено-политичките аспекти на Втоpата светска во]на. Cе публикуваат тpyдови со тематика повpзана со: националното и антифашистичкото ослободително движете, боpбите со четничките и балистичките воени фоpмации, како и македонското малцинство во соседните дpжави, Гpаfанската во]на во ^цща (Mакедонските бегалци 2012, 10-11, 3236), егзодусот на македонското население од еге]скиот дел на Mакедониjа (Cимовски 1998) и ис^ахате™ на децата бегалци во Jyгославиjа и во дpyги соцщалистички зем]и. Посебно место во истpажyваmата има т.н. македонско национално ^ашате, за кое на]често се пишува како за pешено со влегуватето на новофоpмиpаната македонска дpжава во Jyгословенската Федеpациjа. Темите повpзани со: „]угословенското заедништво", истоpиjата на Комунистичката паpтиjа и изградбата на соцщалистичкото општество пpетставyваат посебна целина во истоpиогpафската ^оду^^а.
Во контекст на општеството и градетето на македонскиот идентитет во пеpиодот од 1944 до 1991 година19, македонскиот наpод го rapara пpавото на самоопpеделyваmе, коешто е деклаpиpано во основите на Jyгословенската Федеpациjа. Но истовpемено се pазвива во дyxот на „дозволената" pамка за национално афиpмиpаmе, има]ки ]а пpедвид тенденцщата за гpадеmе на „]угословенско" единство и патpиотизам како на]висок интеpес на ]угословенската политика. Во вpска со „доктpините" за оpганизиpаmе и за опстанувате на соцщалис-тичкото општество, се инс^т^а на слоганот „бpатство и единство" и вол]ата наpодите да живеат заедно и да го градат новото соцщалистичко општество. Основаната цел е да се одpжи системот, дpжавната целина и внатpешниот pаспоpед на мокта со општествено-политичка и кyлтypна доминацща на Белград како цет^. Cпоpед тоа, пpепоpачаниот модел на искажувате на националниот идентитет, како и фокусот на истоpиските интеpпpетации, е поставен на „бpатството и единството" на наpодите на Федеpациjата, односно пpотежиpаmето модел на сyпеpпониpан ]угословенски патpиотизам над патpиотизмот на пpипадниците на одделните нации20.
Истpажyваmето на националните истоpии во Jyгословенската Федеpациjа беше маpгинализиpано во оние сегменти што не беа на
19 За иeтоpиогpафиjата и за учебниците: Ристовски, 2001a, 26-56; Поповска 2015, 36-43.
20
Во 60-тите и почетокот на 70-тите години, во вpемето на либеpализмот, се покpенyваат низа национални аспекти. Во тоа вpеме е основана MAffy и е пpоглаeена автокефалноста на Mакедонeката пpавоeлавна цpква (1967). Mеfyтоа, пpотагониeтите на баpаmата за поголема самосто]ност во CФPJ дошле во суд^ со офицщалната политика. Посебно тpеба да се истакне суд^от што го имал ^сте Цpвенковeки со Лазаp Колишевски, поpади што во 1974 година бил pазpешен од сите функции.
линща со гeнepалната политика. Ыа пpимep, античката иcтоpиjа на Mакeдониjа œ бeшe пpeпоpачлива за иcтpажyва&e, а нeмашe ни оддeлeн пpeдмeт на Kатeдpата за иcтоpиjа, туку ce изyчyвашe во pамкитe на пpeдмeтот Cтаp вeк и cпоpeд yчeбници за античка Гpциjа. Цeлта бeшe да нe ce отвоpаат идeнтитeтcкитe пpоблeми на ^ци^а, во чиишто граници, по подeлбата со Бyкypeшкиот договоp (1913), живee макeдонcко малцинство и 51% од матедонската eramra тepитоpиjа21. Заpади „добpоcоceдcки односи" со ^цща, офицщалната научна политика ce води кон пpeмолчyваae на античката ищ^ща и кон истакнува^ на cловeнcкиот eлeмeнт во макeдонcката eтногeнeза. MeГyтоа, и покpаj тоа што изучувааата на националната иcтоpиjа ce огpаничeни и тpeтиpани со голeма пpeтпазливоcт (во смисла на cамоцeнзypа од автоpитe), ceпак ова e пepиод кога, за пpвпат во иcтоpиjата, макeдонcкиот наpод можe слободно да го изpазyва и да го pазвива сво]от националeн идeнтитeт и низ лeгални институции да го ^оучува и да пишува за cвоeто минато.
Историските проучуваша во caMOCTojHaTa македонска држава по 1991 година
Во пepиодот нeпоcpeдно пpeд22 и оcобeно по дpжавното осамостсуувашг на Peпyблика Mакeдониjа, започнуваат нови ^о^си во насока на кpшeae на вpcкитe со пpeтxодниот cиcтeм, како и npe^-пи^ва^ и peдeфиниpаae на нeкои иcтоpиcки толкувааа. Oтфpла-aeTO на контpолата и воcтановyваaeто на слободата на изpазyваae отвоpа многу ^аша&а. Pyшeaeто на соцщалистичкиот cиcтeм и почeтокот на т.н. тpанзициcки пepиод носат низа нови тeндeнции. Идejата за плypалиcтичко општecтво и за самостсуна дpжава ce заpодyва во заcилeното cтyдeнтcко движeae и во напpeдната макeдонcка интeлeктyална eлита со: peфоpмиcтички и национални баpаaа, оpганизиpаaeто на Mакeдонcкиот фоpyм (Ристовски 2015, 316-341) и на Движeaeто за ceмакeдонcка акцща MAAK (1990), авангаpдната улога на peдакциjата на вecникот „Mлад боpeц" во ^омов^а^™ на слободата на инфоpмации и идeи итн.
Во таа смисла и оpганизиpанитe студии на иcтоpиjата ce инген-зивиpаат во годиниге од оcамоcтоjyваaeто пpeкy низа ]авни и нови
21 За пpавото на cамоопpeдeлyваfte и Mакeдонцитe во Гpциjа: Gaber 2009, 43-48.
22
Во поважниге иcтоpиcки настани од национално-политички астект e оpганизиpаfteто на Cpeдбата на дeцата бeгалци од eгejcкиот дeл на Mакeдониjа во Cкопje (3 jyrn 1988), по што cлeдeа низа манифecтации на националнитe eмоции и ce отвоpиjа многу ^ашая^ повpзани со иcтоpиjата.
^иватни високообpазовни и истpажyвачки институции и здpyжениjа. Во вpска со македонскиот идентитет, започнува вpеме на зацвpстена самодовеpба во сопственото национално сознание, слободно изpазy-вате на сопствениот став и можности за ro^prnra на оние научни ис-тpажyваmа што биле маpгинализиpани дотогаш. Во таа смисла особено е впечатлива тенденцщата да се истpажи поблиското минато и живее-тето во Jyгословенската Федеpациjа низ: кpитички дискypс на jyra-словенската политика, от^ивате на, дотогаш, забpанетите теми и об]авувате инфоpмации и лични истоpии на оние што ]а почувствувале казната на pежимот за нело]алноста. Всушност, почнуваат да се отвоpаат многу т.н. бели петна во интеpпpетациjата на настаните во националната истоpиjа. Cе дискyтиpа за: многу ^емолчани факти и интеpпpетации за ]угословенското општество и улогата на некои личности и на Тито, поделбата на Mакедониjа, пpогонот на политичките неистомислениците (посебно оние што се залагале за самосто]на Mакедониjа), односот кон pелигиjата и Mакедонската пpавославна цpква итн.
Една од впечатливите тенденции е ^одлабоченото научно истpажyваmе на потеклото и на етничката пpипадност на античките Mакедонци (Пpоева 1997, 80-114), а античката истоpиjа на Mакедониjа се изучува на сите нивоа на обpазованието (Mladenovska-Ristovska 2013, 249-250; Pистовска-Jосифовска 2010, 273-282). Причините за засиленото истакнувате на антиката се повекестpани и комплексни. Основната ^инина се состои во фактот што истоpиските ликови од антиката се дел од колективната мемоpиj а на македонскиот наpод23, но влщателна пpичина за зголемениот иш^ес е и дотогаш маpгинализи-pаното познавате и ^оучувате. Знача]но влщание има и политичкиот амбиент на континyиpаниот меfyнаpоден ^тисок вpз Mакедониjа, аpтикyлиpан низ баpаmата за пpомена на: името24, уставот, ]азикот и цpквата, а во насока на pелативизиpаmе и ^еосмислувате на македонскиот идентитет. Во то] контекст зголемениот ин^ес за македонската античка истоpиjа и посебно за Aлександаp добиваат и фоpма на манифестацща на отпоp.
Истовpемено се ]авуваат и дpyги тенденции, како што се наг^ате™ на истpажyваmата што потекнуваат од пеpиодот ^ед 1991
23 Cпоpед Танас Вpажиновски: „Ка] македонскиот наpод постои длабока тpадициjа во ко]а то] е пpетставен како Mакедонец, а Mакедонците како негови потомци. Таквата 'фадицща во македонското наpодно твоpеmтво, а и не само во него, има длабоки коpени, кои се влечат од дамнешното минато, па ^еку османлиското pопство, ^еку пpеpодбата, пpодолжyваат да се негуваат и во нашата совpеменост" (Вpажиновeки 2008, 231).
24
За македонско-грчките односи види: Rossos 2008, 268-272.
година, како и некритичното користе&е на странски автори. Во однос на историските проучува&а на идентитетот се засилува и неговото проблематизира&е, преку поставува&е на дилемата на етничкото потекло и со потенцира&ето на исклучиво еден дел од етногенетските историски насло]ки: антички или словенски, па дури до недвосмислена негацща на македонскиот идентитет. Треба да се има предвид и жуавата на некои теории за „чисто словенското" потекло на Македонците или за нивното „директно потекло" од античките Македонци, чиешто актуализираае денеска се чини како анахрон тенденциозен обид да се наметне прашааето за карактерот на македонскиот идентитет25.
Во ово] период се забележува и силното влщание на политичките партии и нивната „историска вистина" и историски херои. Во таа смисла влщателен историски настан е и воениот конфликт од 2001 година и т.н. Охридски рамковен договор (Перспективите 2001, 1-26), ко] ]а сопре во]ната, а започна нов процес26 За тенденциите што го обележуваат периодот по 2001 година, засега можеме само да констатираме некои жуави, според факти и сопствени видувааа, но од позицща на сведоци. Мегутоа, сеедно какви жуави се ]авуваат низ времето и во контекст на целокупната политика на Балканот кон Македонците и македонскиот идентитет на државата и нацщата, денеска постои можност за научно проучуваае и пишувашг национална исторща.
Литература:
Anderson, Benedict. 2006. Imagined Communities, Reflections of the Origin and
Spread of Nationalism. London, New York.
25 Од политички мотивирани причини, во поново време се по]авува терминот „антиквизацща", под ко] се подведуваат сите де^твща што се поврзани со истакнувааето или проучувааето на македонската античка исторща (студии, спомен обележ)а и слично). Ово] термин започнува да функционира политички како синоним за политичкото владеете на една партща.
26 Потпишан и покра] укажувааата на интелектуалците околу избрзаноста и контровер-зите околу ово] документ (Vankovska 2007, 41-63; Rossos 2008, 280-281), вклучително и проблемите во преводот од англиски на македонски ]азик, како и нетипичноста на правната терминологща (Димова 2001, 27-28), то] им послужи на албанските политички лидери за барааа статус на албанското малцинство како конститутивен народ заедно со македонскиот. Со него е направен обид за редефинираае на идентитетот на македонската држава, со цел да се создаде заедница на заедници. Треба да се спомене и „Македонската енциклопедща" (2009), ко]а беше нападната по повод одредницата за Албанците во Македонща, биде]ки пишувааето за нивното доселуваае е спротивно од главната иде]а албанското население да се претстави како автохтоно на овие простори.
Андонов-Пол]ански, Христо. 1973. Кочо Рацин како историограф. In: Гласник. XVII. 3. Скоще, 63-74.
Асман, Ян. 2001. Културната памет. Писменост, памет и политическа идентичност в ранните високоразвити култури. Превод от немски език Ана Димова. София.
Barnes, Harry Elmer. 1962. A History of Historical Writing. Second Revised Edition. New York.
Berger, Stefan, Lorenz, Chris. 2006. National Narratives and Their 'Other': Ethnicity, Class, Religion and the Gendering of National Histories. In: Storia della Storiografia. 50. Pisa-Roma, 59-98.
Vankovska, Biljana. 2007. The Role of the Ohrid Framework Agreement and the Peace Process in Macedonia. In: Regional Cooperation, Peace Enforcement, and the Role of the Treaties in the Balkans. Stefano Bianchini et al (eds.). Ravenna. Longo Editore Ravenna, 41-63.
Вражиновски, Танас. 1999. Народните претстави за Македони]а и Македонците во историските предани/а. In: Македони/а: Прашаъа од истори]ата и културата. Скоп|е, 273-286.
Вражиновски, Танас. 2006. Александар Македонски во 'Слав]анско-македонската општа истори/а' од Горща М. Пулевски. In: Предаваъа на Мегународниот семинар за македонски ]азик, литература и култура. XXXIX. Скоще, 205-218.
Вражиновски, Танас. 2008. Преданието — мемори/а на народната истори/а. In: Интерпретации. Европски истражувачки проект за поетика и херменевтика. Мемори]а и интерпретаци]а. Катица Кулавкова (ed.). Скоще.
Gaber, Viktor. 2009. Recognition and Denial. Greece and Macedonians after Versailles. Skopje.
Geary, Patrick. J. 2003. The Myth of Nations. The Medieval Origins of Europe. Princeton and Oxford.
Гелнър, Ърнест. 1999. Нации и национализъм. Превод от английски Ивелина Ватова, Албена Знеполска, София.
Гуринова, О. Н. 2015. Македонский вопрос в международых отношениях 19131920 гг. Харков, 7-16.
Danforth, Loring M. 2010. Ancient Macedonia, Alexander the Great and the Star or Sun of Vergina: National Symbols and the Conflict between Greece and the Republic of Macedonia. In: A Companion to Ancient Macedonia. Joseph Roisman and Ian Worthington (eds.). Blackwell Publishing Ltd, 572-598.
Danforth, Loring M., Boeschoten, Riki Van. 2012. Children of the Greek Civil War. Refugees and the Politics of Memory. Chicago and London.
Димова, Лидща. 2001. Коментар за преводот на рамковниот договор. In: Перспективите на Рамковниот договор. Можно видуваае за платформа за акцща на НВО секторот во Македонща". Славица Инцевска (уред.). Институт отворено општество. Скоще, 27-28.
Димовъ, Н. Д. 1913. Глава I. Историческш очеркъ Македоши и македонскихъ славянъ. Глава II. Причины возникновения четническаго движетя въ Македоти. Глава III. Политическш обзоръ Македонии и македонцевъ. Докладъ, прочитанный въ С.-Петербургскомъ Славянсгкомъ благотворительномъ Обществ0 8 февраля 1913 года. С.-Петербургъ.
Горгиев, Драги. 2004. Исламизацщата во македонско-албанскиот граничен nojac во XV и XVI век. In: Исторща. ХХХХ. 1-2. Скоще, 71-76.
Гурчинов, Милан. 1999. Балканскиот културен плурализам и дво]ната припадност на македонските писатели од XIX век. In: Македони/а: Прашаъа од истори]ата и културата. Скоще, 137-147.
Jотевски, Васил. 2007. 55 години на Со]узот на историчарите на Република Македонща. In: Историка, историографи]а и настава по истори/а. Бил]ана Ристовска^осифовска (ed.). Скоще, 17-25.
Jурук0ва, Нада. 2003. Културно-просветни по]ави и процеси во Македони]а (1944-1953). Скоще.
Karolewski, Ireneusz Pawel, Suszycki, Andrzej Marcin 2011. The Nation and Nationalism in Europe. An Introduction. Edinburgh.
Конески, Блаже. 1986. Македонскиот XIX век. Jазични и книжевно-историски прилози. Скоще.
Лиманоски, Нщази. 1984. Исламизаци/ата и етничките промени во Македонща. In: Македонци муслимани. Скоще, 12-61.
Македонска енциклопеди/а. 2009. I-II. Скоще.
Македонски албум. Документи од и за Македонското научно-литературно другарство и Македонската колони/а во С.-Петербург. 2014. Macedonian Album. Documents from and about the Macedonian Scientific and Literary Society and the Macedonian Colony in St. Petersburg. Блаже Ристовски, Бшцана Ристовска^осифовска (eds.). Скоще. Skopje. + CD.
Македонските бегалци во Полска. 2008. Проблеми на воспитанието и образованието на децата и на младината. Документи 1948-1975. Macedonscy uchodzcy w Polsce. Zagadnienia wychowania i ksztalcenia dzieci i mlodziezy. Dokumenty 1948-1975. д-р Петре Наковски (ed.). I. Скоще.
Матковски, Александар. 1983. Македонскиот полк во Украина. Скоще.
Миронска-Христовска, Валентина. 2005. Просветителството во Македонща. Скоще.
Misirkov, Krste P. 2003. On Macedonian Matters. On the Occasion of the Hundredth Anniversary of the Publication of the Book, Blaze Ristovski (ed.). Alan McConnell (translator), Graham W. Reid (English translation ed.). Skopje.
Mladenovska-Ristovska, Katerina. 2013. The Alexander Romance in the Macedonian Tradition. In: Macedonia: Land, Region, Borderland. Jolanta Sujecka (ed.). Warsaw. 237-253.
Перспективите на Рамковниот договор. Можно видуваае за платформа за акцща на НВО секторот во Македонща. 2001. Славица Инцевска (уред.). Институт отворено општество. Скоще.
Поповска, Драгица. 2015. Споменикот, меморщ'ата и идентитетот. Скоще.
Проева, Наде. 1997. Студии за античките Македонци. Скоще.
Пулевски, Горгща М. 2003. Слав]анско-македонска општа историка. Ред: Блаже Ристовски, Бил]ана Ристовска-Jосифовска. Скоще.
Ристовска^осифовска, Бил]ана. 2008. Горща М. Пулевски како револуционер и културно-национален деец. Скоп|е.
Ристовска^осифовска, Бшцана. 2010. Македонската Александрида од XIX век — специфичен израз на националниот идентитет. In: Македонскиот идентитет низ исторщ'ата. Скоще, 273-282.
Ристовски, Блаже. 1978. Димитри/а Чуповски (1878-1940) и Македонското научно-литературно другарство во Петроград. II. Скоще.
Ристовски, Блаже. 2001. Созна]би за ]азикот, литературата и наци/ата. Скоще.
Ристовски, Блаже. 2001a. Столети/а на македонската свест. Истражжуваъа за културно-националниот развиток. Скоще.
Ристовски, Блаже. 2008. Првобитното име на Самуиловото Царство било Склавинщ'а? In: Македонскиот идентитет низ исторщ'ата. Скоще, 67-72.
Ристовски, Блаже. 2015. Македонската кауза. 10. Скоще.
Ristovski, Blaze. 1999. Macedonia and the Macedonian People. Vienna-Skopje.
Rossos, Andrew. 2008. Macedonia and Macedonians. A History. Stanford.
Сидоровска-Чуповска, Силвана. 2009. Просветно-културните прилики во Македони]а во 19 век. Скоще.
Симовски, Тодор. Христов. 1998. Населените места во Еге]ска Македони/а. I. Скоще.
Старделов, Георги 1999. Нациите на Балканскиот историски контекст некогаш и денес (Македонско искуство). In: Македони/а: Прашаъа од истори/ата и културата. Скоп|е, 57-64.
Stefoska, Irena. 2013. Nation, Education and Historiographic Narratives: The Case of the Socialist Republic of Macedonia (1945-1990). In: The Ambiguous Nation. Case Studies from Souteastern Europein the 20th Century. Ulf Brunnbauer and Hannes Grandits (eds.), München, 195-229.
Тодоровски, Гане. 1997. Поглед кон литературните прилози во списанието „Македонский голос" 1913/14 г. — орган на приврзаниците на независна Македони]а во Петроград. In: Македонското научно-литературно другарство и неговиот континуитет до основаъето на Македонската академи/а на науките иуметностите. Скоще, 155-162.
Trifunoski, Jovan. 1988. Albansko stanovnistvo uMakedoniji, Beograd.
Hobsbawm, Eric. J. 1992. Nations and Nationalism since 1780. Programem, Myth, Reality. Cambridge.
Шукарова, Анета. 2008. Мемори]ата и идентитетот. In: Мекедонскиот идентитет низ исторщата. Скоще, 35-42.
White, Hayden. 1973. The Historical Imagination in Nineteenth-Century Europe. Baltimore & London.
40 години Институт за национална истори/а 1948-1988. 1978. Скоще.
