CC BY
6РМЫо&са1 17, 2, (2019) 1-27
Претходно соопштение
УДК: 316.77(497.7:495) 10.17072/1857-6060-2019-17-2-1-27
ИНТЕРКУЛТУРНИОТ ДШАЛОГ КАКО ОСНОВА ЗА ПОДОБРЕНИ КОМУНИКАЦИИ ВРЗ ПРИМЕРОТ НА МАКЕДОНСКО-ГРЧКИТЕ ОДНОСИ
Jасмина М^сиева-Гушева
Институт за македонска литература Универзитет „Св. Кирил и Методу" Скоп)'е, Македони/а
Клучни зборови: интеркултурен дщалог, мултикултурализам, ]угоисточна Европа, Р Македонща, Р Грцща, трансформираае на идентитетот, Бахтиновиот полифониски концепт на вистината, Сингеровата практична етика, Холов модел на културни разлики, Хофстадовите културни димензии, културни вредности, национализам, Гилертовите концепти за интеркултурно учеае.
Резиме: Различните народи на Jугоисточна Европа уште од дамнина биле упатени на заемна комуникацща и соработка во сите области на културното живее&е (музиката, фолклорот, танцот, писменоста, литературата, ликовното изразуваае, итн.). Таа, денес, се повеке се интензивира со оглед на новите (економски, технолошки, општествено-политички) состсуби и приближува&а на зем]ите од ово] регион. Но, бележи и одредени тешкотии, поврзани со изразената тенденцща систематски да се идентификуваат културата и културниот идентитет на сите зем]и одделно, па дури и да се наметнува нова или да се забранува слободната идентитетска определба на цели народи. И сето тоа се прави многу дипломатски вешто и прикриено, зад божемните современи демократски вредности. Единствена реална цел на ваквите тенденции е подобруваае на националната позицща во глобализациските процеси. Притоа, не се земаат предвид предизвиците кои ги носи новото време и фактите дека, денес, се повеке, културните ентитети на зем]ите не се совршено хомогени, стабилни и непроменливи, туку дека тие се мешани, флуидни, мегусебно поврзани и упатени на искрена мегусебна комуникацща и поддршка.
За да се надминат ваквите негативни тенденции и да се олесни и да се интензивира мегусебната комуникацща, во ово] труд, предлагаме да се наметнат формата и принципите на современиот интеркултурен дщалог мегу зем]ите од Jугоисточна Европа, кои се состсуат во: разбираае на процесот на
KoMyHmupaae Mery pa3JHHHHTe KyjTypu; yTBpgyBa&e Ha npegroBmme mTO npou3jeryBaaT og pa3JUKHTe Ha concTBeHHTe coraeg6u; cnogejiyBa&e Ha 3aegHHHKHTe KyjTypHH BpegHocTH co cocegcTBoTo; creKHyBaae h pa3BUBaae Ha 3Haeaa, BemTUHH h cTaBOBH, mTO Ke ja 3rojeMyBaaT cnocoÔHOcTa 3a HHTepKymypHO KoMyHmupaae h gejcTByBaae, mTO e bo cnpoTHBHOcT co тecнoнaцнoнaпнcтннкнтe onpegejiôu, koh Mopa bhcthhckh ga ce ucKopeHaT og oBue npocTopu.
INTERCULTURAL DIALOGUE AS A BASE FOR BETTER COMMUNICATION: THE EXAMPLE OF MACEDONIA AND GREECE
Jasmina Mojsieva-Gusheva
Institute of Macedonian Literature Ss. Cyril and Methodius University Skopje, Macedonia
Key words: intercultural dialogue, multiculturalism, Southeast Europe, R Macedonia, R Greece, transforming identity, Bahtin's polyphonic concept of truth, Singer's practical ethics, Hall's model of cultural differences, Hofstad's six cultural dimensions, cultural values, nationalism, Gilert's concept of intercultural learning.
Summary: The nations of Southeast Europe have been exchanging ideas in all areas of cultural life (music, folklore, dance, literacy, literature, artistic expression, etc.) ever since ancient time. Today this communication is even intensive because of the development in technological, economic, social, and political conditions. Yet, it also is marked by certain difficulties associated with the tendency to systematically identify the culture and cultural identity of all countries individually, or even to impose a new identity, or to forbid the free identity expression of whole nations. All of this is done very diplomatically and skillfully hidden behind alleged contemporary democratic values. But the real reason for such tendencies is the aim for a better national position in globalization processes. In doing so, the challenges of the new time are neglected, such as the fact that an increasing amount of cultural entities of countries are not perfectly homogeneous, stable and immutable; but that they are mixed, fluid, interconnected and directed to genuine common communication and support.
In order to overcome such negative tendencies and to improve communication among the countries of Southeastern Europe, in this paper, I propose to apply principles of contemporary intercultural dialogue, which are reflected in: understanding of the process of communication between different cultures; identifying challenges arising from differences of one's own perceptions; sharing common cultural values; acquiring and developing knowledge, skills and attitudes
that will increase the ability for intercultural communication and action that is the opposite of the narrow nationalistic commitments arising in this region.
BoBeg
Hue, geHec, He cMe aobojho cbcchh 3a 3HanefteTO Koe, gujajoroT KaKo gyxoBHa cpeg6a Mery jyreio, ro HMa bo pa3BojoT Ha cBeTcKaTa Kyjiypa. Be3 Hero He Mo^e ga ce go6ujaT ogroBopu Ha MHory HepacBeraeHH 3araTKu, ga ce pa3pemaT HeKou KpynHH gujeMu, HHTy ga ce orapujai hobh pa6oTH, koh ce noBp3aHH co c^aiaftaia h co norjegoT Ha flpyruTe. ^ujajoroT Mery KyjTypuTe bo geHemHo BpeMe ce npeno3HaBa KaKo mo^hoct 3a 3ano3HaBaae co flpyrnoT h 3a cieKHyBaae hobh ucKyciBa Bp3 ocHoBa Ha koh ce nociurHyBa concTBeHo npeoÔJHKyBaae h pa3Boj. Toj (gujajoroT) e oco6uHa Ha BucoKaia Kyjiypa, Koja e oTBopeHa, TBopewa, co bhcokh BpegHocTH. npeKy Hero, KaKo mro Beju pycKuoT $haoco$ h juTepaTypeH npoynyBan, Muxauj BaxTHH (Bahtin, 2000: 237- 252), ceKoja KyjTypa ceon^arao ce oTKpuBa npeKy ohhtc Ha gpyraTa KyjTypa h ce goara go egHa nogjaôoKa cMucja. 3a ^aochoto pa36upaae Ha ce6ecu, Ba^eH e norjegoT ogHagBop, 3amTo caMo Ha Toj HanuH eguHKaia (hjh KyjTypaTa J. M.-r.) Mo^e ga cu ja Bugu cBojaTa HagBopemHocT h ga ce pa36epe ce6ecu KaKo ^jHHa. HuegHa $oTOrpa$uja hjh HuegHo orjegajo bo o6ugoT 3a ^aocho cno3HaHue Ha ce6ecu He Mo^e ga noMorHe. HamuoT HagBopemeH roraeg Mo^e ga 6uge BugeH h pa36paH caMo og gpyrrne jyre, 3aToa mTo Tue ce Haoraai HagBop og Hac, bo npocTopoT, h nopagu Toa HMaaT ^joceH yBug Ha Hac. OBaa Meia^opa Mo^e ga ce npomupu og пoegннцн Ha Kyjiypu 6ugejiH h Tue Mopa ga ce rjegaai ogHagBop.
OBoj koh^ht Ha BaxTHH 3a ogHocoT Mery ce6ecu h gpyrure rpynu, HagonojHeT h co egeH gpyr, He noMajKy 3HanaeH HeroB кoнцeпт (hoah^ohhckhot кoнцeпт Ha BHcTHHaia), ro oTBopa npamaaeio 3a Ba^HocTa Ha 3aeMHoTo BjujaHue Mery KyjTypuTe. HMeHo, cnopeg BaxTHH, BucTHHaTa e 6poj og 3aegHHHKH agpecupaHH, uaKo KompagHKTopHH, joruHKo-HegocjegHH H3jaBH, ogHocHo Taa e noju^oHHHHa. A ^ktot Ha 3aegHHHKaTa agpecupaHocT, Ha coonyBafteio h Ha nocBeTyBaaeTo Ha KoHTeKcToT og peajHuoT ®hbot, ja pa3jHKyBa BHcTHHaia og HeBucTHHaia (Bahtin, 2000: 7-45). Toj ocipo ja KpuTHKyBa npeTnocTaBKaTa geKa aKo He ce corjacyBaaT gBe HHguBugyu (KyjTypu J.M.-r.), Toram Mopa egHaTa ga e bo npaBo (6ugejiH BHcTHHaia e Ha Hej3HHa cipaHa), a gpyraTa ga rpemu (6ugejiH ja Ka^yBa jaraia). Cnopeg Hero, ugejaia 3a noju^oHHHHa BucTHHa e noBp3aHa co кoнцeптoт 3a HagBopemHocia h Ha ce6ecu h Ha
другите, биде]ки нaдвореmностa на индивидуата е онаа што создава вистинска полифонща.
Cпоред погореизнесените согледби, сплотеноста на културите и нивната мегусебна комуникацща е неизбежен начин на функционираае во денешното глобализирано општество. Таа е основен предуслов за соработка мегу различните расни, религиски и национални и соцщални групации, мегу кои често доага до конфликтни ситуации, предизвикани од на]различни недоразбирааа, кои често се темелат од уверувааата дека ние сме во право со тоа што ja кажуваме вистината, а другите грешат биде]ки ja пропагираат лагата. Притоа, се занемаруваат гласовите и погледите на Другиот (учесникот во конфликтот), но и на Другите (медщатори во процесот), чии погледи однадвор можат да ja согледаат целокупната состоjбa нajобjективно и да дадат своj придонес во решавааето на конфликтот. Cекaко, притоа, медиjaторите или (гласовите однадвор) мора да поседуваат етички квалитети, да се придржуваат до моралните принципи и да постапуваат од општа полза (утилитаристички). Во социобиологщата се забележува дека човекот, во принцип, е утилитаристичко битие. Cекое донесуваае одлуки уште во нajстaрото еволутивното време на човештвото (во времето на собирачите на плодови и на ловците) било поврзано со општите интереси. За да опстанат во суровите услови, тогаш лугето биле принудени да соработуваат, што е темел на едно утилитаристичко размислуваае, втемелено од философските учеаа на предвесниците на утилитаризмот Деjвид Xjум (Petrovic, 1955: 137-138) и Фенсис Хачесон (Francis Hutcheson), според кои моралното чувство е поврзано со нajголемaтa полезност за сите. Cледствено, утилитаристичкиот начин на размислуваае и на однесуваае е вроден манир на човекот и е негова неотугива карактеристика.
Cовремениот австралиски претставник на утилитарната филозофиja, Питер Cингер (професор по Биоетика на Универзитетот во Принстон), raj се занимава со анализа и со процена на интересите на живите битща, пропагира слични сфакааа на човечката природа. Поаг^ки од ставовите дека сите живи суштества имаат интереси да ja избегнуваат болката и да се хранат, но сите немаат исти можности, немаат исти способности и да доjдaт до целта (обезболуваае или храна), тоj не се залага за принципот на еднаков третман или за универзално постапуваае кон сите. На пример, според него, етички би била постапката оние што умираат од глад да бидат привилигирани пред помалку гладните и прегладнетите први да се нахранат бидеjKи
немаат капацитет да издржат долго. Истото се практикува и со потешко повредените во неко]а несрека.
Врз основа на многу примери, во сво]ата книга „Практична етика" (Singer, 2011: 274) (првооб]авена, во 1979-та година), Сингер доага до заклучокот дека еднакво разгледуваше на интересите на другите не диктира еднаков третман на сите оние со интереси, биде]ки различните интереси бараат различен третман, особено кога се однесуваат на единки со различна големина и со различни сво]ства. Сингер смета дека интересите на битието секогаш треба да се измерат според конкретните сво]ства на тоа битие. Природно, ова размислуваше не се однесува само на поединците туку и на зем]ите и на културите.
Мегу на]важните интереси на секо] човек се: да се задоволуваат основните потреби за храна и за засолниште, да се избегнуваат болките, да се развиваат своите способности, да се ужива во срдечните лични односи, да се дозволи слободно да може да се следат сопствените проекти, без мешаше на другите. Етички е да им се дозволат сите овие основни интереси на суштествата без разлика колку се тие: важни, мокни или големи. Ово] начин на размислуваше, исто така, може да се прошири и на зем]ите и на нивните култури. Сингер се разликува од другите философи поради неговата универзална порака: „луби го ближниот сво] како што се лубиш себеси", юуа ]а наследил од Христовото и од Кантовото учеше, одделува]ки го него од оние моралистички теоретичари како Томас Хобс (Hobbes: „човек на човека му е волк") или Де]вид Гаутиер (David Gauthier) , кои го врзуваат моралот со разумноста.
Според Сингер (Singer, 2017), принципот на еднаков третман и на универзално постапуваше ко], навидум, изгледа правичен, во основа е нехуман и неморален. То] покажува дека универзалноста води директно до утилитаризмот заснован врз силата на мислата и дека сопствените потреби не се секогаш поважни од потребите на другите. Оваа сво]а из]ава то] ]а об]аснува со еволутивната психологща, ко]а сугерира дека лугето природно имаат тенденцща да бидат заинтересирани за себеси. Но, тоа не значи дека себичните тенденции се природни, и тие не смеат да се земат како доказ дека себичноста е „исправна". Ваквите размислуваша го наведуваат до заклучокот дека теорщата на играта (математичката студща на стратегщата) и
1 Де]вид Гаутиер е современ канадски философ, познат по сво]ата новохобсовска соцщално-договорна етичка теорща, развиена во неговата книга „Моралот и договорот", во 1986-тата година, според ко]а моралните ограничуваша се оправдани биде]ки моралното размислуваше е само возвишена суптилна стратешка верзща на расудувашето.
експериментите во психологщата нудат надеж дека лугето ке направат краткорочни жртви за доброто на другите ако општеството ги обезбедува вистинските услови. Во суштина, Сингер2 тврди дека иако лугето природно поседуваат себични, конкурентни тенденции, тие имаат значителен капацитет за соработка, ща, исто така, е развиена за време на човековата еволуцща. Слично, уште понапредно, мислеше застапува американскиот футурист, иноватор и социолошки инженер, Жак Фреско (Fresco, 1995: 27-30), ко], истражува]ки го животот на примитивните племиша, дошол до сознание дека, во основа, човекот е: алтруистичен, сочувствителен и морален, но наметнатите општествени норми и стеги на современата цивилизацща го прават алчен и егоистичен. Доколку успееме да се ослободиме од сфакашата што доминираат во денешната цивилизацща, ко]а то] ]а нарекува -варварска, и да постигнеме поголема свесност за другите и за нивните потреби, тогаш би можеле да преминеме во похумано и поцивилизирано општествено живееше.
До истата констатацща (за неправедноста на егалитаризмот) дошле и противниците на мултикултурализмот, кои ]а критикуваат мултикултурната политика, нарекува]ки ]а неуспешна, биде]ки не успеала да создаде вклучуваше на различните култури во општеството, туку уште повеке го поделила општеството преку легитимираше на одделни сегрегирани заедници, кои егзистираат во изолацща со сво]а нагласена специфичност3. Мултикултурализмот се заснова само на препознаваше на разликите и сличностите мегу културите и на нивно изедначуваше, при што се создава ризик од апсолутен релативизам, ко], како закана, лебди и врз постмодернизмот. Мегутоа, должни сме да истакнеме дека во современата наука има спротивставени мислеша во однос на мултикултурализмот и на интеркултурализмот. Британскиот социолог, професор на Универзитетот во Сасекс, Церард Деланти, во сво]ата книга „Заедница", смета дека интеркултурализмот е способен за инкорпорираше на мултукултурализмот во себе (Gerard, 2009: 71). Современата заедница, според него, е комуникациска
2 Подоцна, во свсуата книга „Гледна точка на универзумот" (2014), то] ке го смени сво]от став прспагираjKи дека, сепак, постсуат об]ективни морални вредности, кои можат да се изведат од основните морални аксиоми и дека постсуат об]ективни причини за акцща. Заземашето на непристрасното гледиште и подеднаквото размислуваше за интересите на сите сетилни суштества се во судир со она што би го очекувале од природната селекцща, што значи дека непристрасноста во етиката е исправниот став да се продолжи понатаму.
3 Види raj Nagle Johan. Multiculturalism's Double-Bind: Creating Inclusivity Cosmopolitanism and Difference (Nagle, 2009: 169).
заедница заснована на нови видови припадност, ко]а веке не се врзува со местото (топосот) на припадност туку, ние, според неговите убедувааа, им припагаме на повеке заедници, базирани на: религща, национализам, етничка припадност, стилови на живееае, род итн. Интеркултурализмот оди еден чекор понапред од пасивното прифакаае на повеке култури кои егзистираат во едно општество (такви општества се сите современи општества, вклучително и американското и европското J.M.-Г.) и наместо да промовира дщалог и интеракцща мегу културите, интеркултурализмот, ко] се шуави како одговор на критиките на постсуните мултикултурни политики, се занимава само со критика на мултикултурализмот.
Cпротивно на него, американската професорка по Право и етика, на Универзитетот во Чикаго, Марта Нусбаум, во сво]ата книга „Култивираае на хуманоста", смета дека интеркултурализмот е различен од мултикултурализмот и истакнува дека некои професори по хуманитарни науки го претпочитаат интеркултурализмот во однос на мултикултурализмот, затоа што сметаат дека „мултикултурализмот е поврзан со апсолутниот релативизам и со политиката на идентитетот" (според Femi, 2008: 134). Ja^ секако, кога би требало да се определам мегу поддржувачите на мултикултурализмот и на интеркултурализмот, ги избирам вторите и сметам дека интеркултурализмот е втора развода фаза на мултикултурализмот. Притоа, на ум ги имам и ставовите за неправедноста на еднаквоста, забележани и од професорот по Политичка философща, на Универзитетот во Колумбща, Бра]ан Бери, ко], во сво]ата книга „Култура и еднаквост", истакнува дека „мултикултурализмот отвора исто толку многу проблеми колку и што ги решава" (Barry, 2006: 395).
Затоа сметам дека денес е неопходно да се воспостави нова парадигма во однос на конфликтните ситуации, raja би се состоела во прекинуваае и одлагаае на насилниот воен конфликт и во негова замена со дщалог и со комуникацща и чувство за потребите на другите (особено на послабите). Мегутоа, треба да се внимава, во дщалогот да не се воспостави односот на доминацща на по]акиот суб]ект и подредуваае на послабиот - како об]ект. Односот на рамноправност и заемност во новата парадигма би требало да го суспендира конфликтот. Притоа, би се надминал стариот парадигматски однос на суб]ект наспрема об]ект и би се воспоставил односот на суб]ект кон суб]ект. Тоа би значело да се покаже разбираае за Другиот и за различниот, да се напушти стилот на обвинуваае и на неаргументирано префрлаае на одговорноста кон другата страна.
Интеркултурниот диалог помегу Р Грциja и Р Македонка
Новиот начин на комyникaциja, наречен интeркyлтyрност, во сво]ата основна смисла, е сфатен како желба за комyникaциja мefy културите, raja подразбира доброволна комyникaциja мefy индивидyитe и се состои во директни контакти мefy лyfeто што одбрале да ги преминат сопствените егзистенцщални граници насочува]ки се кон креативна и интелектуална практика во raja почитувааето на другиот има примарно значеае. Развиени се многу вештини и тактики за практикуваае на интеркултурна комуникацща, кои успешно се применуваат при конфликтни ситуации. Едни од нив се: да се слуша без осудуваае, да се повторува она што сме го разбрале, да се потврди значеаето, да се даваат предлози и да се признае заемното разбираае за да се заслужи почит од другите. На то] начин, би се воспоставило разумно однесуваае кон другиот и постигнуваае на компромисно решение за сите настанати проблеми од ко] било тип.
Mefyroa, денешната ангажираност на политичарите за наметнуваае нов идентитет на македонскиот народ, како Северни Македонци, кои зборуваат славомакедонски ]азик (како да има и други грчкомакедонски говорници, кои зборуваат грчкомакедонски ]азик) преку, наводно, демократскиот дщалог со соседна Грцща, е остаток од старата парадигма на комуникацща, raja е полна со обвинувааа за наводен македонски иредентизам кон Грцща и ja надминува границата на добрососедското однесуваае. Во исто време, тоа е пример за неразумност, зашто зем]а со 2.114.550 жители (процена од 2009 година) и аспирантка за зачленуваае во НАТО и во ЕУ, каква што е Република Македонща, не може да биде закана за зем]а со 10.815.197 жители (според пописот од 2011 година) и членка на НАТО од 1952 година, и на Европската Унща од 1981 година, каква што е Грцща денес. Кога, кон ова, ке се додаде барааето за преименуваае на суверената држава Македонща, во Северна Македонща, без согласност на не]зиниот народ, целата процедура никако не може да се именува како демократско постапуваае во кое се почитува правото на другиот (послабиот). Ваквото однесуваае може само да се нарече остаток од стариот насилнички начин на комуникацща и решаваае на конфликтните ситуации според старата парадигма, raja се сведува на употребата на санкции од името на институционалната или на политичката мок на помокниот суб]ект.
Притоа, се заобиколува вистинската причина за ваквото недемократско однесуваае, raja има корени во, не толку далечното
минато кога на овие простори беснееле Балканските во]ни (Првата балканска во]на - во 1912 и Втората балканска во]на - во 1913 година), по кои, Maкедониja и македонскиот народ, со Букурешкиот мировен договор, се поделени мегу соседните држави: Грцща (34.356 km2 или 50,4 % - еге_|скиот дел на Maкедониja, Cрбиja (25.713 км2 или 38,4 % -вардарскиот дел на Maкедониja), Бугарща (6.789 km2 или 9,5 % -пиринскиот дел на Maкедониja) и Албанща (1.245,2 km2 или 1,75 %, областа Maлa Преспа), одлука што била потврдена и со Не_|скиот мировен договор (1919). По ово] договор, македонскиот народ останал без територща и без политичка сила и паднал под силните асимилациски политички пропаганди на соседните држави кои, во освоените територии, траат сè до денес (Опучев & Cтоjчев, 2013: 276345). И тогаш, исто како и денес, од сите пропаганди, грчката бете на]жестока и на]брутална. Taa прераснува во вистински масакар и егзодус врз македонското население за време на Граганската во_|на во Грцща (1946 - 1949) кога Maкедонците од Еге_|ска Maкедониja, кои се бореа за своето национално ослободуваше и обединуваше со другите делови на Maкедониja, беа насилно прогонети од своите вековни огнитта и раселени низ: цела Европа, Америка и Австралща. Во македонската книжевна меморща се отвори цела една тема посветена на овие настани, наречена еге]ската тема, на raja на]многу питувале писателите Tamra Георгиевски4 и Кица Барциева-Колбе5 (и два] цата се потомци на бегалците од Еге_|ска Maкедониja).
Она што го правете Грцща во изминатите децении наликувате токму на старата парадигма во raja секогат се обвинува Другиот за сопствените гретни постапки. Имено, Грцща многу лесно ja префрла сопствената одговорност за блокирашето на Maкедониja да влезе во структурите на НАTО (2008 год.) и во Европската Унща, кон сво_|от немокен и распарчен сосед, обвинува]ки го за наводен иредентизам, иако Р Maкедониja утте во 1992 година, на бараше на Грцща, додава амандман во сво_|от Устав дека нема да се мета во внатретните работи на Грцща, дека нема територщални претензии кон соседите и го менува своето државно знаме (1995). ^от апсурд лежи во тоа што, со промената во Уставот, Maкедониja се откажа од грижата за
4 Романите на Tamra Георгиевски „Црно семе" (1966), „Змиски ветар" (1996), „Време на молчеше" (1978), „Рамна зем]а" (1981), „Исчезнуваше" (1998) „Црна билка" (2006), се посветени на судбината на лугето сосила откорнати од своите вековни огнитта тирум Еге]ска Maкедониja, во времето на Граганската во]на во Грцща.
5 Во романот „^негет во Казабланка" (2006), Кица Барциева-Колбе го иронизира проблемот со името на Р Maкедониja, додека во романот „Жените Гаврилови" (2008), на женски начин ги втка]ува европската и македонската исторща.
македонското малцинство во Еге]ска Македонща - за да не се меша во внатрешните работи на Грцща, иако Грцща е таа што реално се меша во внатрешните работи на Република Македонща диктира]ки промена на име, на идентитет, на ]азик и на Устав.
Апсурдноста на грчкото однесуваае продолжува и понатаму, што се огледа во фактот што, во 1993 година, по бараае на Грцща, не й се дозволува прием на Р Македонща под уставното име во ОН и таа мораше да биде запишана под привремената референца ШРМ. Сето тоа се прави со една обвинувачка нереална нарацща за наводниот македонски иредентизам. Притоа, се употребуваат различни санкции од страна на Грцща (затвораае на границите со Македонща, во 1991 година) и константно попречуваае на влезот на Р Македонща во многу мefyнaродни институции, под уставното име на државата, спроведени од позицща на мок, иако, во мefyврeмe, името на државата, Р Македонща, е признаено од повеке од 120 зем]и членки на ОН.
Ако бараме об]аснуваае за ансурдното однесуваае на Грцща тогаш ке го наведеме размислувааето на премиерот на Грцща, Константинос Мицотакис, од 1991 до 1993, ко], во предговорот кон книгата на грчкиот политичар Тедорис Скулакис, „За името Македонща", об]аснува што лежи во суштината на проблемот: „Мене не ме интересираше прашааето за името на таа држава кое е поврзано со историската димензща и има само психолошко и емоционално значеае. Според моето гледиште беше важно да не настане нов проблем со малцинството во Западна Грцща. (...) Морт главен интерес секогаш беше таа република (Македонща) ]авно да признае дека нема никакво славомакедонско малцинство во Грцща и дека таа, со помош на мefyнaродни договори, ке се задолжи веднаш да престане со секаква иредентистичка пропаганда против Грцща. Тоа, всушност, беше централниот аспект во конфликтот помefy Грцща и Скоще. Затоа што нема сомнеж во тоа дека едно такво малцинство по 50-тата година од XX век во нашата зем]а веке не постои. Тие си заминаа. И сите грчки партии (вклучително и ортодоксната Комунистичка партща) веке многу години се единствени во мислеаето дека тие никогаш веке не смеат да се вратат" (Skylakakis, 1995: 3).
На ова се надоврзува грчката долгорочна повекевековна мистификацща на минатото, во ко]а тие тврдат дека Македонците ja крадат нивната истори]а што, исто така, е однесуваае карактеристично за старата парадигма. Неоснованото обвинуваае дека македонското минато е искривено и фалсификувано, ш одвлекува од фактот дека античката Македони]а и Хелада (античка Грци]а) биле непри]атели (мefyсeбно антагонизирани ентитети) уште во времето на антиката, за
тто посщат многубро_|ни историски, археолотки и литературни докази од 4-тиот век пр. н. е. Во то] контекст, го наведувам трудот на професорот по Cтaрa исторща, на Државниот универзитет во Пенсилванща, Jуцин Борза, „Грците и Maкедонците во времето на Александар - изворни преданща", во ко], TOj истакнува дека, во 1980 година, професорот од Xaрвaрд Ернст Бади|ан, презентирал труд во ко] ги навел „античките докази кои опишуваат како Xелените и Maкедонците се воспримале едни со други", во доцниот класичен период (Badian, 1982: 3351). Бадщан заклучил дека „ниту Xелените ниту Maкедонците не верувале дека Maкедонците биле Xелени и дека заемната антипатща roja била присутна во нивните односи се повлекла само пред заедничката закана од Римскиот Запад" (Borza, 1996: 122-39).
Евидентните разлики во македонската и во грчката матер]ална култура, на]видливо се изразени преку: архитектонската форма, декорацщата и погребните содржини на седумдесетина гробови од античко време, откриени на ]угот од Грцща и во Р Maкедониja. Зема_|ки ja предвид содржината на овие гробови, Jуцин Борза заклучува дека „еклектицизмот на македонските погребни обичаи и местоположбата на гробниците од четвртиот век и од ранохеленистичкиот период повеке потсетуваат на римските обичаи во Лациум од средниот и доцен период на Републиката, отколку на тто било друго од тогатниот грчки свет. Tao, обете, местоположбата и големината на многу македонски гробници се во расчекор со грчките погреби кои се стремат да бидат скромни и групирани во гробишта" (Борза, 2004: 311).
За различноста на античка Maкедониia и на античките Maкедонци од античка Грцща и Xелените на]убедливи директни докази наогаме во политичките говори на атинските реторичари: Демостен, Исократ и А_|схин. Убедливоста на овие извори се состои во тоа што нивните говори се создадени во времето на Филип II и на Александар Ma^^a^ra, и говорат за настаните и за политичките, за општествените и за културните околности во кои се наогале античките Maкедонци, во четвртиот век пр. н. е. Tœ, на своевиден начин, нè воведуваат не само во исторщата на Атина и на другите грчки полиси туку и во истори|ата на нивните прщатели и непрщатели, мегу кои се споменуваат и Maкедонциге и македонската истори|а. Додека говорите на Исократ и А_|схин се одликуваат со поблагонаклонет однос кон Ma^^D^ia и особено кон не]зиниот крал Филип II, Демостен покажува отворено непри|ателство кон Maкедонциге.
на_|добро го согледуваме од Демостеновата „^рета Филипика" (Tретиот говор против Филипа), ко] претставува силен повик до сите Xелени да ги здружат силите и да не дозволат Филип, ко] „не само тто
не е Хелен, ниту нешто блиско до Хелените, туку е барбирин од зем]а, за raja ништо убаво не би можел да кажеш, чума е македонска, од каде човек порано ни роб не би купил" (Демостен, 1995: 78), да ги покорува хеленските градови. Не би било така страшно, вели Демостен, „што и да трпеле Хелените од Лакада]монците или од нас, трпеле од такви што биле род роден од Хелада ... но ако роб или подметнат син го уништи тоа што не му припага и го растури, о Херакле, колку пострашно и заслужно за гнев би рекле сите дека е" (Демостен, 1995: 78). Од огромна важност е и тоа што податоците што доаТаат од сочуваните говори се многу поверодостсуни од оние што ни ги даваат историски дела, зашто сеща „исторща" содржи повеке или помалку политика.
Неразумни се барааа на Грцща да не й се дозволи на Македонща, античките личности, како: Филип, Александар Велики и други античкомакедонски кралеви и симболи, како што е сонцето од Кутлеш (Вергина), да ги употребува како свое историско наследство. Аргументите на Грцща се дека сонцето со 16 крака е грчки симбол, само затоа што е откриено на денешната територща на Р Грцща, во 1977-та, не зема]ки предвид дека тоа се срекава и во матерщалното наследство, датирано од VII в. пр. н. е., пронадано на многу археолошки локалитети во Р Македонща (Исар, Марвинци -Валандово, Горна Порта - Охрид6).
Во исто време, Грцща тврди дека античките Македонци немале сво] ]азик и свое писмо. За потребата од преиспитуваае на овие тврдеаа сведочи успешното дешифрираае на средниот текст од Каменот од Розета , од страна на македонските научници, академик Томе Бошевски и професорот Аристотел Тентов, со: озвучуваае на идентификуваните слоговни знаци, осамени согласки или самогласки и лигатури, при што се користеле архаизми од дщалектите на современиот македонски ]азик .
6 Овие артефакти се изложени во посто)ната поставка на Археолошкиот музе] на Р Македонща.
7 „Во средниот текст на Каменот од Розета има многу повеке детали кои ги нема во текстот занишан со античко хеленско нисмо. Оваа констатацща го потврдува сознанието на науката уште од времето на Томас Ja^ (1822 година) дека средниот текст е оригиналот. Врз основа на што, заедно со ова истражуваше, може да се донрецизира дека Декретот на фараонот, во средниот текст на Каменот од Розета, во оригинал е нанишан на ]азикот на античките Македонци, со нисмото на живите господари, односно со офицщалните нисмо и ]азик на Кралството што тие го управувале повеке од еден век" (Бошевски, Тентов, 2005).
8 „Во анализираниот текст, ко] е пишуван оддесно налево и без растсуание мefy зборовите и одво]уваше на речениците, идентификувани се повеке од 160 зборови кои го
Како одговор на грчкиот аргумент дека денешните Македонци немаат никаква врска со античките Македонци, затоа што зборуваат славомакедонски ]азик, го поставувам прашашето дали може да заклучиме дека денешните Грци немаат врска со старите Хелени, затоа што денешниот грчки ]азик е различен со хеленскиот (старогрчкиот) ]азик. Оваа констатацща може да биде доведена под сомнение на палеолингвистите, со оглед на тоа што ]азикот е жива матерща, юуа константно се менува и трпи влщанща однадвор, па аналогно на тоа, како што се менувал античкиот македонски ]азик така се менувал и хеленскиот ]азик. Сфакашето за посебноста на македонскиот ]азик и за генезата на денешниот македонски ]азик, ко] е мешавина во юуа се срекаваат елементи од: индоевропскиот „предгрчки" пелазгиски сло_ь бригискиот сло_ь тракискиот сло_ь мизискиот, илирскиот, старословенскиот и други ]азици, со кои, низ исторщата, Македонците имале контакт, го поддржуваат: лингвистот и микенологот Петар Илиевски од МАНУ, американскиот лингвист Виктор Фридман (професор на Чикашкиот универзитет), професорот по Компаративна и историска лингвистика, Илща Чашуле11, од Универзитетот „Меквори"
задржале значешето во некои дщалекти на современиот македонски ]азик. Сличноста помету старомакедонскиот ]азик и денешниот модерен македонски ]азик е голема, ги има потполно истите согласки и самогласки. Разликата е во тоа што, во старомакедонскиот ]азик ги има буквите шч и ', што се користеле во средновековниот и во црковномакедонскиот ]азик, а денес, не се сметаат за самостощи гласови. Исто така, идентификувани се и одреден бро] граматички правила кои се препознатливи и во современиот македонски ]азик како што се: формирашето суперлатив ка] придавките со префиксот на), множина ка] именките со додавката -и, по^авата на определена и неопределена форма ка] именките и зачестената употреба на предлогот на ... Озвучувашето на звукот на основните знаци на анализираниот текст и дефинирашето на забележаните правила за пишуваше на лигатурите беа спроведени со итеративна процедура за издво]уваше и препознаваше на околу 160 зборови, и повекето од нив го задржаа своето значеше во некои дщалекти на современиот македонски ]азик ... " (Бошевски, Тентов, 2005: 7-49).
9 Илиевски, Хр. Петар. Jазиците на почвата на Македонка во античкиот и рановизантискиот период. во Jазиците на почвата на Македонща (Макропроект „Истори)а на културата на Македонща") (Илевски, 1996).
10 Види во статщата на Виктор Фридман: „Значешето на македонскиот ]азик за балканистичката лингвистика и неговата афирмацща на мегународно ниво во монографщата. Педесет години на македонската наука за ]азикот" (Фридман, 1997: 7582).
11 Лингвистот Илща Чашуле, во многубро]ните свои трудови, об]авувани во реномирани списанща, пишува дека старомакедонскиот ]азик е со уникатна лексика, ко]а е од супстратот на бригискиот ]азик, ко], во антиката, се зборувал на територщата на Р Македонща, поточно, во не]зиниот западен и во централниот дел. Во сво]от труд, „Бурушаски и уникатните (единствени) словенски изоглоси", то] напишал: „Повекето од изоглосите може да вклучат културно поза]муваше, со насока на не]асно поза]муваше, но
во Сидне], професорката по Исторща на стариот век и Исторща на античките Македонци, на Филозофскиот факултет во Скоще, Наде 12
Проева , американскиот професор по античка исторща на Државниот универзитет во Пенсилванща, Jуцин Н. Борза (Eugene Borza), Катерина Младеновска од Институтот за македонска национална исторща во Скоще, македонските историчари: Драган Ташковски, Александар Донски и многу други, говорат и пишуваат во полза на посебноста на античките Македонци и нивниот различен говор од античките Хелени.
Грчкото негираше на македонскиот идентитет е во колизща со историскиот континуитет на македонскиот народ, со битот на македонскиот народ, ко], иако без право на слободно самоопределуваше, се уште живее и де]ствува на територщата на Еге]ска Македонща. Слабата комуникацща на денешна Македонща со сво]ата диаспора во соседните зем]и (Грцща, Бугарща, Србща и Албанща) е последица од непризнавашето на македонската нацща од страна на овие соседни зем]и и од нивните аспирации кон Македонща. Сфакашето за поврзаноста на човекот и исторщата се уште е дел од дамнешната свест13 и од борбата на Македонецот за зачувувашето на сво]от идентитет. Идентитет, ко] и денеска се уште се оспорува преку непризнавашето на македонскиот ]азик, нацщата, црквата и името на државата14, а минатото се презентира во идеолошки клиширани и извртени форми, кои не се ослободени од: нетрпеливост, ксенофобща, предрасуди, мистификации и обвинуваше за македонскиот иредентизам кон Грцща.
Интерпретацщата на минатото, на то] начин, останува без критички став и дискурзивно толкуваше. Се прекинува рационалната, вистинска врска со минатото, затоа што се разделува предметот (македонскиот народ) од ]асноизразената идентитетска свест за сво]ата посебност, без оглед на непризнавашето на македонското население во: Грцща, Бугари]а, Албанща. Да се зборува за минатото, без сознание за
значителен бро) (значителни преписки во имишата на делови од телото, граматички честички) може да укажат на поблиска генетска врска". 30. дек. 2017., во ,Димала]ската лингвистика" 16, No 2, стр. 1-25.
12 Види raj Проева, Наде. Студии за античките Македонци. Historia Antiqua Macedónica, Kniga 5 (Проева, 1997); Проева, Наде. Исторща на Аргеадите. Во Historia Antiqua Macedónica, Kniga 8 (Проева, 2004).
13 Види во книгата „За македонските работи" на Крсте Петков Мисирков. Достапно на: http://www.2015.gbsk.mk/images/stories/eknigi/za-makedonckite-raboti.pdf.
14 Види ]а докторската дисертацща на Маринов Чавдар, 2013. „Македонското прашаше од 1944 до денес". Фондацща „Отворено општество - Македонща": Скоп|е.
реалната состо]ба, е сосема бесмислено, како што е и ирационално да се има визща за иднината, без извинуваше за сторените неправди и гревови врз македонскиот народ. Укажуваше за сето тоа наогаме и во светската историографща од ща ке го наведеме текстот „Трансформираше на идентитетот, создаваше на свеста: принуда и хомогеност во Северозападна Грцща", од професорката по Антропологща, на колецот „Велзли", Анастасща Каракасиду15, во ко] се дадени повеке табеларни прикази на демографската структура на христщанското население во Леринската Каза, од 1883 до 1935-тата година. Со оглед на тоа што не постоела опцща за одделна етничка идентификацща на Македонци, туку тие биле претставени како Бугари, во наведената статистика е констатирано дека на пописот во 1914-та година, Грците, во тие краеви, биле присутни само со 27,4 % во споредба со графата „Бугари" (на]веро]атно, се мисли на Македонци), кои биле 42,1 %. Истата таа година, во графата за ]азик на ко] зборувале, се из]асниле дека бугарски говореле 49,7 %, „бугарски-грчки": 9,9 %, „бугарско-грчки": 1,9 %, „албанско-грчки": 4,8 %, „куцовлашки-грчки", 29 %, турски, 2,8 % и 1,9 % „куцовлашко-албански". Во 1925-тата година, како домородни Грци се из]асниле само 3,4 %. Во 1935-тата година, во графата „национална свест со странски морал" (веро]атно се мисли на населението кое не го прифатило погрчувашето) се из]асниле 58,7 %, Словени - 56,3 %, Романци - 1,8 %, Албанци - 0,6 % и тугоговорни со грчки морал - 41,3 %16. Коментира]ки ги овие архивски податоци, и многу други, за насилното иселуваше, за депортируете на домородното македонско население и за населувашето на доселениците со грчко потекло, Каракасиду заклучува дека „една од главните цели на асимилацщата била да се создадат 'совпадливи вредности' кои ке ги поврзат словенските Македонци со националниот колективитет преку процесот на образованието" (Каракасиду, 2003: 114).
Очигледно може да се заклучи дека биле извршени многубро]ни неправди врз македонскиот народ. Иако денешните влади на Алексис Ципрас и на Зоран Заев подадоа рака за дщалог, се уште, во воздухот,
15 Каракасиду Анастасща докторирала Културна антропологща, на Универзитетот „Колумбща". Вршела антрополошки истражуваша во Северна Грцща и многу пишувала за создавашето на нацщата и за градешето држава во грчка Македонща. Не]зината етнографска книга била об]авена од Издаваштвото при Универзитетот во Чикаго (University of Chicago Press), во 1997 година.
16 Податоците што ги изнесува Анастасща Каракасиду се земени од Архивот на Анастасиос Сулиотис-Николаидис, Префект на Лерин, досие бр. 2-II, Документ бр. 51, 6 август 1935 (Литоксоу, 1992).
во двете зем_|и, лебди недовербата. Mожно решение тто би овозможило хармонизираше на односите во регионот и отвораше пат кон поголема мегусебна доверба е актот на историско извинуваше на Грцща кон Maкедонците (манир тто е досега веке практикуван во дипломатската исторща). Исто така, потребно е признаваше на идентитетските права на македонското малцинство во Грцща и во другите соседни зем]и. Без ово] акт нема да може да се препознае добрата енергща, raja се очекува да донесе политичко помируваше и обединуваше. Ниту може да се верува на на]авените визии за вистински промени. Конечно, само она минато кое, на праведен начин (со извинуваше за насилната асимилацща, прогонот и геноцидот, нанесени врз македонскиот народ од страна на денетна северна Грцща), е присутно во сегатноста, може да донесе убава иднина за сите зем]и на Балканот. Во спротивно, напорите за помируваше не ке вродат со плод, а во воздухот секогаш ке лебдат недовербата и стравот од нови конфликтни ситуации како во старите времиша.
И повторно ке нагласиме, за критичко мислеше, правилно вреднуваш и за творечки развод неопходна е промена на философщата на комуницираше, raja треба да биде поставена на здрави нозе, без насилничка реторика и без правото на поголемиот и на посилниот да наметнува бараша и ставови кои само нему му одговараат и кои се во колизща со сите мегународни правни стандарди биде_|ки се далеку од реалната состо]ба (кртеше на правата на македонското малцинство во денетна северна Грцща и забрана за регистрацща и функционираш на македонските здруженща (Виножито) и, како последица на тоа, нереалното бараше на Грцща за промена на знамето на Р Maкедониja, барашето за промена на преамбулата во Уставот на Р Maкедониja и барашето за промена на уставното име на Р Maкедониja). Впрочем, тоа е и докажано со препораката на Американката Ге] Mекдугaл (експерт на ОН за човекови права) дека „Владата (на Гщи]а) не mpебa да cпopи околу тоа дали има македонско малцинство или mypcкo малцинство, туку целосно да се фокус^а на заштитата на npавото на самоидентификаци)а, на слободата на изpaзyвaтеmo и на слободата на здpyжyвaтеmo на овие заедници. rpчката влада mpебa да се согласи со npеcyдиmе на Евponcкиom суд за човекови npава дека на овие здpyжениja mpебa да им се дозволи да го кopиcmam збopom „македонски" или „mypcrn" во своите имита и слободно да ja изpaзyвaam сво]ата етничка npипадност. На овие здpyжениja, кои во минатото беа негиpaни, мopa веднаш да им се дозволи офици]ална pегиcmpaциja. Mopa да се почитуваат понатамошните нивни npава за
заштита на малцинствата според Деклараци/ата за малцинствата и основните мегународни договори за човекови права"11. Но, сето ова што се случуваше во 2008-та и во 2009-тата година, се уште не ]а предомислува Грцща да запре со своите апсурдни барааа.
За да биде успешен ово] процес на помируваае и воспоставуваае на вистинско прщателство мегу Македонща и Грцща, ке биде потребно многу време. Затоа што во минатото овие две зем]и (Македонща и Грцща), вклучува]ки ги тука и Бугарща и Албанща, од една страна, и Македонща, од друга страна, имаа сосем мали и неадекватни комуникации мегу себе. Според американскиот антрополог и истражувач на интеркултурата, Едвард Хол, и според неговиот модел18 на културни разлики, суштинската карактеристика и дистинкцщата мегу културите претставува начинот на ко] се одвива коминикацщата мегу нив. Оваа димензща се однесува на количината на информации со кои треба да биде исполнета пораката што си ]а испракаат културите (зем]ите, J.М.-Г.) мегусебно. Или, поинаку кажано, за да биде успешна комуникацщата, пораката што се упатува треба да содржи што поголем бро] информации, затоа што многу од потребните информации не им се познати на граганите на двете зем]и (особено на Грците кои, во своите учебници по исторща, учат дека античките Македонци се Хелени). Токму поради долгогодишното мегусебно недоволно и неадекватно комуницираае на двата народи на темата за признава^ето на македонскиот идентитет, не може да се очекува остар пресврт, иако и двете зем]и спагаат во култури каде што, со помош на заедничкиот контекст, проблемите може да се решат рутински, брзо и успешно. Или колоквщално кажано, низ пример, за да се одвива добра комуникацща мегу зем]ите, кои со години интензивно комуницираат, потребни им се кратки и брзи информации. Слично е и со брачните парови кои живееле заедно долго време.
Но, за да стигнат до таква состо]ба на разбираае, прво мора да поминат низ фаза на запознаваае еден со друг. Значи, сосема спротивно, во ситуацщата со Грцща и Македонща, потребно е интензивно и обемно информираае за постигнуваае на разбираае мегу овие две зем]и кои во минатото имале ниско ниво на комуникацща. Споредено со односите во лубовта, би можеле да речеме дека за успешно разбираае е потребна интензивна комуникацща на првиот лубовен состанок. Ако се изразиме со
11 https://www.mkd.mk/41194/makedonija/hag-presuda-izvestaj-mekdugal-kredibilitet-na-o.
18 Едвард Хол е американски антрополог и истражувач на интеркултурата, автор е на книгите „Надвор од културата" (1976), „Нем jазик" (1976), „Разбира)ки ги културните разлики: германски, француски и американски" (1990).
речникот на Хол (Hall, 1976a: 79), културите во кои е присутен високиот степен на влщание на контекстот (какви што се нашите соседни култури) се оние во кои на единките им се потребни многу малку додатни (пишани или изговорени) информации, за комуникацщата да биде ефикасна мегу нив и по пат на успешен договор да можат да се донесат одредени решенща. Но проблемот настанува поради нивната недоволна и неадекватна комуникацща на таа тема досега, ща го создала непремостливиот ]аз на мегусебната недоверба. Токму затоа е потребна директна и непосредна комуникацща во ко]а пораката сама го носи своето значеае и го задржува кога ке се извлече од контекст. Овде, како пример, ]а наведуваме забраната на Грцща да се спомне името Македонща во обичните разговори мегу не]зиното малцинство се до 1987-та година кога грчкиот тогашен премиер, Андреас Папандреу (Andreas Papandreou), изврши поделба на Северна Грцща на административните региони (Епир, Тесалща, Западна Македонща, Централна Македонща, Источна Македонща и Тракща)19 и тогаш, за првпат, по долго време, се по]ави името Македонща. Сведоштва за овие случувааа можеме да пронадаме во биографщата на Кица Барциева Колбе, „Еге^щи"20, во многубро^и историски ТВ-емисии, посветени на проблемот на Македонците од Еге_|ска Македонща, написи во дневните весници, а во последно време и на интернет.
Во контекст на об]аснувааето на претходноизнесениот став за неопходното признаваае на македонското малцинство во соседните зем]и, повторно ке се повикам на Хол и на неговото сфакаае за просторот во различните култури, ко] се однесува на степенот до ко] лугето се чувствуваат прщатно да го делат личниот простор. Соседите на Македонща спагаат во културите со мала просторна дистанцща и се чувствуваат удобно да го делат личниот простор. Затоа, сосем е бесмислено што во: Грцща, Бугарща и Албанща, на македонските здруженща од дщаспората им се попречуваат слободното де^твуваае и работата. За ова сведочат македонските политички партии, „Виножито" во Лерин и ОМО „Илинден-Пирин" во Бугарща, и македонското друштво „Илинден", во Тирана, како и многубро]ните написи во електронските весници за актуелните случувааа на то] план,
19 https://en.wikipedia.org/wiki/Administrative_regions_of_Greece.
20 Барциева Колбе, Кица. 1995. Егеjци. Култура: Скоще.
од кои ги издво]увам весникот „Илинден"21 и весникот „Народна вол}а"22.
Ваквото однесуваше е во директна спротивност со интеркултурната политика за разво]от на односите мегу зем]ите од соседството. И за жал, како што со чудеше и со горчина забележуваат Арне Гилерт23 (Gillert, 2000: 17-32) и другите автори, во книгата „Концепти на интеркултурно учеше", Холовите димензии на категоризираае на културите се уште не соодветствуваат на сосо]бите во реалноста. Според тоа, на жителите на соседните зем]и на Македонща се уште им останува многу работи да научат и да ги променат, во врска со начинот на ко] треба да комуницираат еднисодруги. Биде]ки, како што Гилерт истакнува: „зборувааето за културата подразбира потрага по интеракцщата на културите ... ако не говориме за постоеше на повеке од една култура тогаш ние не би требало да говориме за постоеше на културата воопшто" (Gillert, 2000: 18).
Притоа, задолжително би требало да ]а разгледаме и дистанцщата на мокта, ко]а, според холандскиот соцщален психолог Грит Хофстад24, го означува „степенот според ко] помалку мокните членови, организации, институции, во неко]а зем]а, го прифакаат и го очекуваат фактот дека мокта е нерамномерно распределена" (Hofstade, 2001: 98). И повторно го поставувам прашашето дали е можно да очекуваме еднакви права за сите во зем]ите со голема дистанцща на мокта (какви што се: Грци]а, Албани]а, Бугарща и Срби]а) каде што можностите за соци]ална мобилност се сосема мали биде]ки се смета за сосема нормално мокта да е нерамномерно дистрибуирана во општеството. Овде ги спомнувам само примерите од времето на владеешето на Енвер Хоца (Enver Hoxha) во Албани]а (1944-1985), воената хунта во Грцща, на чело со Георги Пападопулос, во 1967-та година, владеешето на Слободан Милошевик во Србща (1997-2000). Во овие општества, основен проблем е нееднаквото ниво на мок мегу лугето кои се поделени на помокни (мнозинството), кои ги имаат сите права, и на помалку мокни (малцинствата или оние другите) кои не заслужуваат еднакви можности и права како другите.
21 http://www.mn.mk/aktuelno/11116-Polozbata-na-makedonskoto-malcinstvo-vo-Albanija-2.
22 http://www.makedonika.org/NarodnaVolja/about.html.
23 Холанганецот Арне Гилерт (Anre Gillert) работи на полето на создавашето на креативни средини и ги едуцира лугето да бидат иновативни, креативни, ефективни и одговорни.
24 Грит Хофстад (Greet Hofstade) е професор по Организациска антропологща и интернационален менацмент, на Универзитетот во Мастрит, во Холандща.
Раководе]ки се според шесте Хофстадови културни димензии25, соседите на Р Македонща, вклучува]ки ]а и неа, спагаат во оние групи зем]и кои се со малку поголема наклонетост кон колективистичката ориентацща каде што групните интереси имаат малку поголемо значеше од индивидуалните. Воспоставувашето на хармоничен однос со другите во колективистичките општества е една од основните и на]ценетите доблести (Nunez, 2001), заклучуваат Карлос Нунез и другите автори26, во книгата „Интеркултурни сензитивности". Затоа лугето во таквите општества ретко се впуштаат во расправи и конфронтации, кои, како начини на однесуваше, не наидуваат на одобруваше, ниту директно ги искажуваат своите несогласуваша со ставовите на останатите, воде]ки секогаш грижа да не ги навредат.
Токму затоа отворената демонстрацща на сила, претставена преку пеешето на навредливи националистички рефрени (ке им ]а одереме кожата на скощаните), од страна на грчката во]ска, и непризнавааето на националниот идентитет на македонскиот народ, се сметаат за повреда на чувствата на еден цел народ (македонскиот), што ние (Македонците) можеме да ги сфатиме биде]ки ги знаеме причините (геноцидот на македонскиот народ), но не можеме да ги одобриме. За жал, просечните грчки грагани не можат да го сфатат проблемот (затоа што во нивните училишта се предава некаква интровертна историска наука) и го одобруваат (затоа што долго време прашашето за Еге]ска Македонща се злоупотребува од нивните политичари). Затоа бараме извинуваше од грчките политичари за сторените злодела во минатото исто како што германските политичари, денес, им се извинуваат на европските народи за сторениот геноцид во времето на Втората светска во]на.
Негативното однесувашето на соседните зем]и кон Македонща и не е за чудеше биде]ки, сите тие зем]и, според моделот на професорот Хофстад, се ориентирани кон машкоста, каде што се ценат: традиционалните машки улоги, цврстата контрола, агресивната мок и матерщалниот успех. Како што забележува Фред Jанд, во книгата „Вовед во интеркултурни комуникации: идентитетите во глобалната заедница", и мажите и жените во овие култури се амбициозни и се со натпреварувачки дух (Jandt, 2006), ги користат сите средства (дури
25 Шесте културни димензии, според Хофстад, се: дистанцща на мокта, избегнуваше на неизвесноста, индивидуализам - колективизам, машкост - женскост, краткорочна или долгорочна ориентацща и интродукцща - воздржаност.
26 Авторите на книгата „Интеркултурни сензитивности" се од различии културни средини и професионални интереси и работат како: менацери, консултанти, интеркултурни тренери и предавачи на универзитетите.
pa3BHBaar h HeeTHHKO ogHecyBafte koh gpyrme) 3a ga gojgar go ycnex Koj ceKoram ce BpegHyBa n03HTHBH0. npmoa, ce 3a6opaßaaT BpegHocTHTe KaKBH mTO ce: copa6oTKaTa co gpyrme, npujaTencTBOTO, 3gpaBHOT pa3Boj Ha nHHHocra h cоцнjanнaтa copa6oTKa, koh JaHg ce Tpygu ga ru HaMeTHe npeKy: ynorme Ha npHKa3HHTe, nHHHHTe ucKycTBa h caMope^neKcujaTa, mTO urpa Ba^Ha ynora bo 3ajaKHyBafteTO h bo rpagefteTO Ha HameTO HHTepKymypHO pa36upa&e Ha cBeTOT.
Ba^KaHcKHOT нpaцнонaneн Mögen Ha ogHecyBafte 6eme 3a6ene®aH og npo^ecopoT no ncuxonoruja, Ha YHHBep3HTeTOT bo XapBapg, yomya rpuH, bo HeroBaTa KHHra „MopanHHTe nneMHfta: eмоцнн, pa3yM h ja3 27
Mery Hac h hhb . Toj ru HcraKHyBa pe3ynTaTHTe og cBoeTO eKcnepuMeHTanHO HcTpa^yBaae 3a pa3nHKaTa bo MopanHHTe пpннцнпн Mery ^HTenme Ha BanKaHOT (ATHHa) h OHue og 3anagHa EBpona (KoneHxareH). ^ogeKa 3anagoT e nocKnoH koh KOoneparHBHO ogHecyBafte 3a onmTöTö go6po, bo ATHHa, OHue mTO goHHpaar 3a onmTecTBOTO, reHepanHO, ce ocygeHH h ce Ka3HeTH og cTpaHa Ha 3aegHH^Ta, HaMecTO ga ce cMeTaaT 3a npuMepHH rparaHH. Kora 6ea npamaHH 3a hhbhoto upaqHOHanHO ogHecyBafte, arHHcKHTe yнecннцн bo Hcrpa^yBaHKHOT eKcnepuMeHT ucKa^aa HyBcTBO Ha HenpHjarHocr h Ha HegoBep6a bo ucTpa^yBaaeTO. OBa ro goBege npo^ecopoT go 3aKnyHOkot geKa nyreTö Ha BanKaHOT h nyreTö og 3anagHa EBpona copa6oTyBaaT nopagu pa3nuHHH npuHHHH unu, naK, ja pa^OHanroupaaT cBöjaTa copa6oTKa Ha nouHaKOB HaHHH. ^ogeKa aTHftaHHTe HMaar тeнgeнцнja ga ce BKnynaT bo nneMeHcKaTa copa6oTKa, Bp3 ocHOBa Ha nuHHH ogHocu, nyreTO og 3anag copa6öTyBaaT Bp3 OcHOBa Ha paцнонanнa npecMeTKa - geKa 6h 6uno KopucHö ga copa6oTyBaaT.
3aK^ynoK
MHory pa6öTH 3agon®HTenHO Tpe6a ga ce npoMeHar Kaj cocegme Ha MaKegoHuja 3a ga MO^ar Tue ga комyннцнpaaт HopManHO Meryce6HO h ga ce noBp3aT bo egHa egHHcrBeHa зaegннцa (EY). HajnpBHH npegnaraM ga ce npu^aTH h 3agon®HTenHO ga ce npHMeHH HHTepKynTypanH3MOT28 Ha BanKaHOT Koj e cocTaBeH gen h Ha nonHTHKHTe Ha MHory geMOKpaTcKH 3eMju. HeroBöTö ochobho yBepyBafte geKa „OTKpHBafteTO h npH3HaBafteTO Ha gpyrHTe 3HaHH OTKpHBafte Ha ogHocme noMery Hac h gpyrme, He Tpe6a ga npeTcTaByBa npenpeKa 3a copa6oTKa h 3a Meryce6HO npH3HaBafte
27 flocTanHO Ha: Youtube https://www.youtube.com/ Joshua Green: "Moral Tribes: Reason, and the Gap Between Us and Them" | Talks at Google.
28 HHTepKyjrrypara3M0T np0M0BHpa aujaror h ннтерaкцнja Mery KyjiTypHTe.
Emotion, 21
и почитуваае" (C. Lévi-Strauss). Како што интеркултурализмот беше воведен во училишната наставата во Канада и во САД, во 60-тите години, и во зем]ите на Западна Европа, во 70-тите години од 20-тиот век, за подобро да се запознаат културите на националните или на етничките малцинства и доселениците од различни земщ, во споменатите земщ, и на то] начин се етаблираа начелата на почит кон: различностите, демократщата и плурализмот, исто така би требало интеркултурализмот да се воведе во образовниот процес, во земщте на Балканот. Со тоа, подобро би се запознале, би се афирмирале и би се признале различните национални култури на балканските земщ (на пример: грчката и македонската, бугарската и македонската, албанската и македонската, албанската и грчката, црногорската и српската, српската и хрватската, по примерот на македонската и хрватската или македонската и словенечката култура, кои успешно соработуваат и егзистираат една покра] друга веке седумдесетина години). И би се спречиле: ксенофобщата, расизмот, дискриминацщата, национализмот, кои сè уште постсуат во повекето балкански замщ, иако некои од нив се членки на ЕУ.
При ово] процес, неминовно треба да се земе предвид дека позицщата од ко]а поагаат многуброщите следбеници на интеркултурализмот е дека културите не се „природни видови" со цврсти непроменливи форми на: однесуваае, вреднуваае и верувааа што ги прифакаат сите членови на пошироката заедницата, но и дека поскуат граници на промените кои се одредени со културните разлики и идентитетот, што треба да се земат предвид од страна на сите заговорници за модернизацща и демократизацща, кои не може и не треба да се остварат со бришеае на разликите мегу народите и културите и со признавааето на правата само на едниот народ (на пр., мегу македонскиот народ и признаваьето на правото на новокомпонираните грчки Македонци, кои се божемни единствени наследници на античките Македонци, додека македонскиот народ во Р Македонща останува без никакви права на античкото македонско културно наследство). Ниеден договор, вклучува]ки го тука и Преспанскиот договор, не е в ред да поддржува ваква недемократска распределба.
За неодржливоста на ваквото постапува&е (непризнавааето на правата на македонското малцинство во соседните држави) како и на целиот процес на промена на името на една суверена држава (Р Македонща), потврда наогаме и во современата социолошка теориска литература, ща се занимава со проблемите на различните групации и на вреднувааето на нивните различности. Соци]алните психолози,
Вшдам Сван29 и Цефри Ползер30, мислат дека: „како што демографската разновидност има тенденцща да ги поткопа перформансите на групата кога конгруенцщата е ниска така и разновидноста ги подобрува перформансите кога конгруенцщата е висока" (Swann, Polzer, Seyle, & Ko, 2004: 9-27). Во нашиот пример, тоа значи дека разновидноста на населението што живее во: Еге_|ска Македонща, Пиринска Македонща и во Корча, има потенцщал да ги помогне напредокот и разво^т на: Р Грцща, Р Бугарща и на Република Албанща, ако и само ако лугето живеат во поголема хармонща. Што значи дека, во мешаните културни средини (каков што е целиот Балкан), во интерес на сите етнички заедници, вклучува]ки го тука и мнозинското население, е да се почитуваат правата и интересите на малцинствата. Cè додека политичарите и народот од соседните зем]и на Р Македонща не сфатат дека треба да ги почитуваат правата и интересите на малцинското население, сè дотогаш не може да зборуваме за одржлив процес на помируваае.
Процесот на преговараае за идентитетот на македонскиот народ, ко] му беше наметнат на македонскиот народ, започнува со „работен консензус" (според терминологщата на Ервин Гофман)31 (Goffman, 1959, 1961) или договор за улогите што секо] човек (народ) ке ги преземе во интеракцщата. Потоа, треба да се надмине тензщата ко]а постои мегу двата народа, ко]а, според убедувааата на професорките Сван и Ели, се постигнува преку двата натпреварувачки процеси во соцщалната интеракцща именувани како: потврда за однесувааето и автоверификацща. „Потврдата за однесувааето се ]авува кога едното лице (перципирачот) го охрабрува другото лице (целта) да се однесува на начин што ги потврдува очекувааата на перципирачот. Ваквиот начин на однесуваае го потврдуваат многу современи психолози32. Автоверификацщата се случува кога „целта" (Р Македонща) го убедува „примателот" (Р Грцща) да се однесува на начин што ги потврдува цврсто поставените автопогледи или идентитети на целта" (Swann, 1983; 1996). И како што понатаму об]аснуваат повекето
29 Вшцам Сван (Wiliam Swann) е професор на Универзитетот во Тексас, во Остин.
30 Цефри Ползер (Jeffrey Polzer) е професор по Менацмент на човечки ресурси, на бизнис-школата на Универзитетот во Хардвард.
31 Ервин Гофман (Erving Goffman) е влщателен канадски и американски професор по Соцщална психологща, на повеке универзитети, во периодот од 1958-та до сво]ата смрт, во 1982-та година.
32 Види raj: (Rosenthal & Jacobson, 1968; Snyder & Klein, 2005: 53-67; Snyder, Tanke, & Berscheid, 1977: 656-666).
современи автори33, „лугето имаат тенденцща да развщат очекувааа кои се совпагаат со автопогледите на лицата кои се цели во процесот".
При то] процес понекогаш се ]авуваат и одредени пречки кои неминовно треба да се отстранат. Професорката по Комуникации, на Универзитетот во Аризона, Бургон (Judee Burgoon)34, об]аснува]ки зошто треба да се отстранат пречките, вели: „сеща ненаде]на и непредвидена промена во статусот или улогата на едно лице" (групацща) „или воведувашето на ново лице во групата, може да предизвика несогласуваша мегу автопогледите на лугето и очекувааата од другите кои ке ги повредат очекуваша на првите" (Burgoon, 1978: 129-142). „Кога се случуваат вакви несоодветни барааа", продолжува професорката Бургон, „тогаш се нарушува нормалниот проток на соцщална интеракцща и наместо партнерите да се фокусираат кон рутинските задачи, тие, во интеракцща, ке бидат принудени свесно да го пренасочат своето внимание кон новата задача за прифакаае на промената на идентитетот". Честите прекини и вметнатите тешкотии може да бидат штетни за квалитетот на соцщалните интеракции и, во кра_|на линща, да влщаат врз квалитетот на односот, задоволството и продуктивноста на целиот процес" (Burgoon, 1978: 129-142). При процесот на помируваше на Р Македонща и на Р Грцща, преку имплементацщата на Преспанскиот договор, исто така, се случща непланирани пречки кога албанските политички партии неочекувано настапща со барашето на Тиранската платформа35 (албанското бараае за вметнуваше на новиот Закон за ]азиците во планираните уставни измени кои требаше да се однесуваат само на Договорот од Преспа). За успешно завршуваше на ово] преговарачки процес, многу е важно целиот процес на помируваше на Р Македонща со соседите да не се обременува додатно, со други барааа (се надевам дека тоа не се прави намерно во Р Македонща, J.M.-Г.).
Доколку се земат предвид сите изнесени гледишта, односно доколку се постигне процесот на комуникациска акултурацща и
33 Види юу: (Major, Cozzarelli, Testa, & McFarlin, 1988: 346-359); McNulty & Swann, 1994: 1012-1023; Swann, Milton, & Polzer, 2000: 238-250; Swann & Ely, 1984: 1287-1302).
34 Жуде Бургон (Judee K. Burgoon) е професорка по Комуникации, фамилщарни студии и човечки развод на Универзитетот во Аризона.
35 Со Тиранската платформа се бара воведуваше на албанскиот како втор официален ]азик на целата територща на Р Македонща, иако само во не]зините северозападни области, според пописот од 2002-та година, живеат 25,17 % Албанци кои, и пред оваа платформа, го имаат право да се школуваат на албански ]азик и имаат медиуми и културни установи на албански ]азик.
„интеркултурна адаптацща како заеднички напор на странците и средините кои треба активно да учествуваат и да ги воспримаат промените" (Kim, 1995: 192), тогаш успешно ке можеме да се интегрираме во Европската Унща. Притоа, не би смееле да го потцениме предупредувааето на творецот на модерните социолошки науки - Емил Диркем36, дека лугето во модерните времиаа се повеке поврзани со своите различности отколку со своите сличности.
Литература / References
Барциева Колбе, Кица. (1995). Еге]'ци. Скопле: Култура.
[Bardzieva Kolbe, Kitsa. (1995). Egejtsi [Aegean]. Skopje: Cultura. (In Macedonian.)]
Борза, Jуцин Н. (2004). Во сенката на Олимп: nojaeama на Македон. Скоп|е: Патрща.
[Borza, Judzjin N. (2004). Vo senkata na Olimp: pojavata na Makedon [In the shadow of Olympus: the emergence of Macedon]. Skopje: Patrija. (In Macedonian.)]
Бошевски, Томе, Тентов, Арисототел. (2005). По трагите на писмото и ]азикот на античките македонци. Во Прилози, Одделение за математичко технички науки XXVI, 2. Скоп|е: МАНУ. [Bosjevski, Tome, Tentov, Aristotel. (2005). Po tragite na pismoto i jazikot na antiskite makedontsi [Tracing the Script and the Language of the Ancient Macedonians]. In Prilozi. Odelenie za matematicjko texnicjki nauki [Contributions. Section for Mathematical and Technical Sciences] XXVI, 2. Skopje: МАНУ. (In Macedonian.)] Демостен. (1995). Говори. Превод од старогрчки Даница Чадиковска. Скоп|е: Култура.
[Demosthenes. (1995). Govori [Speaks]. Transl. Danitsa Cjadikovska. Skopje:
Kultura. (In Macedonian.]) Илиевски, Х. П. (1996). Jазиците на почвата на Македонща во античкиот и рановизантискиот париод. Во Jазиците на почвата на Македонца. (Макропроект „Исторща на културата на Македонща". Кн. 3.) Скоп|е: МАНУ.
[Ilievski, H. P. (1996). Jazitsite na pocjvata na Makedonija vo anticjkiot i ranovizantiskiot period [Languages on the soil of Macedonia in the ancient and early Byzantine period]. In Jazitsite na pocjvata na Makedonija [The Languages of the soil of Macedonia]. Skopje: MANU. (In Macedonian.)] Каракасиду, Анастасща. (2003). Трансформирапе на идентитетот, создавапе на свеста: Принуда и хомогеност во Северозападна Грци)'а. Во
36 Францускиот Евреин, Емил Диркем (Emile Durkheim), бил структурален функционалист и поборник за солидаризмот.
Македонското прашапе: култура, ucmopuja, политика. Прир. Виктор Рудометоф. Скоп|е: Евробалкан Пресс.
[Karaksidy, Anastasia. (2003). Transforming na identitetot, sozdavane na sveta: Prinuda i homogenost vo Severozapadna Grtsja [Transforming Identity. Creating Awareness: Forced and Homogeneous in Northwestern Greece]. In Makedonskoto prasane: kultura, istoria, politika [In the Macedonian question: Culture, history, politics]. Rudometov, Viktor (Ed.). Skopje: Evrobalkan Press. (In Macedonian.)]
Проева, Наде. (2004). Историка на Аргеадите. Во Historia Antiqua Macedonica. Кн. 8. Скоп|е.
[Proeva, Nade. (2004). Istorija na Argeadite [History of Arghades]. In Historia Antiqua Macedonica. Vol. 8. (In Macedonian.)]
Проева, Наде. (1997). Студии за античките Македонци. Historia Antiqua Macedonica. Кн. 5. Скоп|е.
[Proeva, Nade. (1997). Studi za anticjkite Makedondzi [Studies for ancient Macedonians]. In Historia Antiqua Macedonica. Vol. 5. (In Macedonian.)]
Стсучев, В., Стсучев А. (2013). Букурешкиот мировен договор и поделбата на Македони]'а во 1913. Скоп|е: ИНИ.
[Stojcjev, V., Stojcjev, A. (2013). Bukuresjkiot miroven dogovor i podelbata na Makedonija vo 1913 [The Bucharest Peace Agreement and the Partition of Macedonia in 1913]. Skopje: INI. (In Macedonian.)]
Badian, Ernst. (1982). Greeks and Macedonians. In Macedonia and Greece in Late Classical and Early Hellenistic Times. No 10. Washington: National Gallery of Art. 33-51.
Bahtin, Mihail. (2000). Problemi poetike Dostojevskog [Problems of Dostoevsky's Poetics]. Beograd: Zepter book world. (In Serbian.)
Borza, Eugene N. (1996). Greeks and Macedonians in the Age of Alexander: The Source Traditions. In Transitions to Empire: Essays in Greco-Roman History. Essays in Greco-Roman History. Wallace, R. W., Harris, E. M. (Eds.). Norman and London: University of Oklahoma Press. 360-146.
Burgoon, Judee K. (1978). A communication model of personal space violation: Explication and an initial test. In Human Communication Research, No 4.
Casule, I. (2017). Burushaski and unique Slavic isoglosses. In Himalayan linguistics. Vol. 16, No 2.
Femi, James Kolapo. (2008). Immigrant Academics and Cultural Challenges in a Global Environment. Amherst, New York, USA: Cambria Press.
Fresco, Jacques. (1995). The Venus Project: The Redesign of Culture. Venus, Florida: Global Cyber-Visions.
Gerard, Delanty. (2009). Community. London: Routledge.
Gillert, Arne. (2000). Concepts of Intercultural Learning. In Intercultural Learning. T-kit. Strasbourg. Council of Europe and European Commission.
Goffman, Erving. (1959). The presentation of self in everyday life. Garden City; NY: Doubleday - Anchor.
Goffman, Erving. (1961). Encounters. Indianapolis: Bobbs-Merrill.
Hall, Edward T. (1976а). Beyond culture. Garden City, NY: Actor press, Doubleday.
Hall, Edward T. (1976b). Nemi jezik [Silent language]. Beograd: BIGZ.
Hall, Edward T., Hall, Mildred R. (1990). Understanding Cultural Differences: German, French and Americans. Yarmouth: Intercultural Press.
Hofstade, Geert. (2001). Culturess Consequences: Comparing Values, Behaviors, Institutions and Organizations across Nations. Tuousand Oaks. CA: Sage Publications, Inc.
Petrovic, Gajo. (1955). Engleska empiristicka filozofija: Odabrani tekstovi filozofa [English Empirical Philosophy. Selected text of the philosophers]. Zagreb: Matica Hrvatska.
Jandt, F. E. (2006). An Introduction to Intercultural Communication: Identities in a Global Community. Tousand Oaks, Sage Publication, Inc.
Kim, Y. Y. (1995). Cross-Cultural adaption: An integrative theory. In Wiseman, R.L. (Ed.). Intercultural Communication Theory, Thousand Oaks, CA: Sage.
Major, B., Cozzarelli, C., Testa, M., McFarlin, D. B. (1988). Self-verification versus expectancy confirmation in social interaction: The impact of self-focus. In Personality and Social Psychology Bulletin, 14.
McNulty, S. E., Swann, W. B., Jr. (1994). Identity negotiation in roommate relationships: The self as architect and consequence of social reality. In Journal of Personality and Social Psychology, 67.
Nunez, C. Nunez Mahdi, R., Popma, L. (2007). Intercultural Sensitivity: From Denal to Intercultural Competence. Assen: Royal Van Gorcum.
Rosenthal, R., Jacobson, L. (1968). Pygmalion in the classroom: Teacher expectations and pupils' intellectual development. New York: Holt, Rinehart, Winston.
Singer, Peter. (2011). Practical Ethics. UK: Cambridge University Press.
Singer, Peter. (2017). Talk youtube. My Life in Philosophy: The Point of View of the Universe and Its Implications for Ethics, Animal Liberation and Effective Altruism. Graz, Austria: Universität Graz. 7 June 2017. Retrieved 27 October 2018.
Skylakakis, Theodoros. (1995). Sto omonia tis Makedonias. Evroekdotiki: Athens. URL: https://www.politeianet.gr/.. ./9789602410691 -skulakakis-... (accessed April 2, 2019).
Snyder, M., Tanke, E. D., Berscheid, E. (1977). Social perception and interpersonal behavior: On the self-fulfilling nature of social stereotypes. In Journal of Personality and Social Psychology, 35.
Snyder, M., Klein, O. (2005). Construing and constructing others: On the reality and the generality of the behavioral confirmation scenario. In Interaction Studies, 6.
Swann, W. B., Jr., Ely, R. J. (1984). A battle of wills: Self-verification versus behavioral confirmation. In Journal of Personality and Social Psychology, 46.
Swann, W. B., Jr., Milton, L. P., Polzer, J. T. (2000). Should we create a niche or fall in line? Identity negotiation and small group effectiveness. In Journal of Personality and Social Psychology, 79.
Swann, W. B., Jr., Polzer, J. T., Seyle, D. C., Ko, S. J. (2004). Finding value in diversity: Verification of personal and social self-views in diverse groups. In Academy of Management Review, 29.
