CC BY
6Philological Studies 17, 2, (2019) 96-111
Изворен научен труд
УДК: (=1.37)+(=1.38):82"652" doi: 10.17072/1857-6060-2019-17-2-96-111
ПОВЕKЕJАЗИЧНОСТА ВО АНТИЧКИОТ СВЕТ НИЗ ПРИЗМАТА НА АНТИЧКАТА ЛИТЕРАТУРНА ТРАДИЦИJА
Дарин Ангеловски
Институт за македонска литература, Универзитет „Св. Кирил и Методи]", Скощ'е, Македони/а
Клучни зборови: антика, повеКе]азичност, античка литература, дво]азичност, латински ]азик, хеленски ]азик.
Резиме: Трудот се осврнува на повеКе]азичноста како културен феномен во античкиот свет според сочуваната литературна традицща создавана на хеленски и на латински ]азик. Оттука, посебно внимание е посветено на хеленско-латинскиот билингвизам, но и на сочуваните податоци за ]азиците, кои биле во говорна употреба во античкиот период, мегу кои и оние за ]азикот на античките Македонци.
MULTILINGUALISM IN ANCIENT WORLD ACCORDING TO THE ANCIENT LITERARY TRADITION
Darin Angelovski
Institute of Macedonian Literature Sts. Cyril and Methodius University in Skopje Skopje, Macedonia
Key words: antiquity, multilingualism, ancient literature, bilingualism, Latin language, ancient Greek language.
Summary: The paper addresses multilingualism as a cultural phenomenon in the ancient world according to the ancient Greek and Latin literary tradition. Hence, special attention is given to the Greek - Latin bilingualism, but also to the numerous data on the ancient spoken languages, including the language of the ancient Macedonians.
Културниот феномен на повеке]азичноста во античкиот свет денес го следиме според сочуваниот лингвистички матери] ал од епиграфските споменици, но пред се преку сочуваната литературна традицща создавана на хеленски и на латински ]азик. Тоа е така благодарение на статусот што го имале овие древни ]азици како основни комуникациски средства во разни сфери на животот, поага_|ки од економщата и трговщата, се до науката и уметноста на пишаниот збор.
Во античкиот период повеке]азичноста особено ]асно се согледува низ призмата на динамичниот разво] и ширеаето на римското општество кога латинскиот ]азик, заедно со римската власт и култура, се наметнал над останатите италски народи и нивните ]азици на Апенинскиот Полуостров, како и според допирот со хеленскиот ]азик, но и во однос на останатите говорни ]азици што биле во употреба во поширокиот европски контекст од античкиот период.
Егзогените форми на повеке]азичност, кои се ]авуваат како резултат на географското соседство на две или на повеке ]азични групи се следат уште во текот на III в. ст. е. според де_|носта на римскиот автор Квинт Енщ (Quintus Ennius, 239 - 169 г. ст. е.), ко] прв, во антиката, го употребил терминот bilinguis. Ово] одлично ерудиран римски поет, по потекло од градот Рудие во Калабрща, самиот ]а истакнувал сво]ата способност да размислува, да твори и да зборува на три ]азици - освен на оскискиот, ко] го усвоил по рагаае, уште и на латинскиот и на хеленскиот ]азик (Aul. Gell. 17. 17. 1.) 1.
Богатата етнолингвистичка слика во античкиот период, освен за Апенинскиот Полуостров, била сво_)ствена и за другите делови од Европскиот континет. Така, на пример, уште Аристотел (Arist. [Pr.] 920a 1.) известува за постоеаето на усната поезда на Агатирсите2, ко]а покажувала извесна сличност со онаа на Друидите, свештенскиот сталеж на галските племиаа за кои, пак, во белешките на Ка_)сар читаме дека го употребувале хеленското (Caes. Gal, VI, 14.), а подоцна и латинското писмо. Овие сведоштва за литературното творештво, кое според ]азикот на ко_)што било создавано, отстапувало од
1 Аул Гели) го пренесува податокот за билингвизмот на Квинт Ени), Quintus Ennius tria cordia habere sese dicebat, quod loqui Graece, et Osce et Latine sciret. Aul. Gell. 17. 17. 1.
2 Агатирсите населувале дел од територщата на карпатска Дакща, биле соседи со Скитите (Hdt. IV. 100), а според обичаите, биле блиски со Тракщците (Hdt. IV. 104).
културната норма - да се твори на хеленски и/или на латински ]азик, на на^обар начин jа потврдуваат повек^азичноста ко]а била карактеристична и за крадите гранични предели на античкиот свет. Пример за тоа претставуваат стиховите на големиот римски поет Овидщ (Publius Ovidius Naso, 43 г. ст. е -17/18 г. н. е.) испеани на гетскиот jазик:
Ах што се срамам на]азикот гетски што напишав книже Барбарски наредив кра] нашински по мера збор Поздрав даj ми! - настапив славно ко поет Мегу племе што жестоко Гетско е.
(Ov. Pont. IV. 13. 19 - 22)
Автобиографскиот матерщал содржан во Овидиевите Тажаленки (Tristia), како и содржаните податоци во бродите писма (Ov. Pont. IV. 13. 19-22.) до императорот Октавщан Август (Imperator Caesar Divi filius Augustus, 63-14 г. ст. е.), до неговите прщатели и кон Тиберщ (Tiberius Caesar Divi Augusti filius Augustus, 42 г. ст. е. - 37 г. н.е.), освен што мошне сликовито говорат за повеке]азичноста на источните предели на Римското Царство, каде што ги минал то] последните години од животот, тие укажуваат на силниот внатрешен отпор на римското достоинство кон ]азичната и културната разновидност на мултиетничката средоземна популацща.
За разлика од егзогените форми на дво]азичност што ги следиме според контактите мегу латинскиот ]азик како литературен ]азик и останатите европски говорни ]азици во антиката, неговиот допир со хеленскиот ]азик претставувал посуптилна форма на билингвизам во римското општество. Во науката, влщанието на хеленскиот врз латинскиот ]азик се согледува во разни периоди од разво^т на римското општество, а како основни модели се посочуваат усната комуникацща од сещдневниот живот, писменоста и литературната де]ност во рамките на ща важна улога имаат преводите, како и научниот дискурс и контактите во областа на религиозниот живот (Adrados, 2005: 211)3. Ваквото гледиште се об]аснува со статусот што го уживал хеленскиот ]азик во минатото како ]азик на науката и
3 Во науката се посветува внимание и на влщанието што го имал латинскиот ]азик врз хеленскиот ]азик. И покра] тоа што ова влщание се определува како поограничено, тоа се согледува според употребата на латински заемки и фрази во хеленскиот на]многу од областа на административниот живот, во]ската, тргови)ата и финансиите (Horrocks, 2010:127).
литературното творештво, та како таков, за разлика од ]азиците што биле во говорна употреба во античкиот период, веке бил длабоко навлезен во духовната супстанцща на римскиот народ (Гантар, 1998: 78). Тоа е и разбирливо доколку се земе предвид фактот што делата на првите римски автори претставуваат слободни препеви и преработки на делата на хеленските автори, кои навлегувале во Рим преку италскиот ]уг и исток. Ваквата соскуба го поттикнувала староримскиот отпор кон се што е хеленско или прохеленски ориентирано, при што биле преземани на]разновидни мерки. Така, на пример, против римскиот филхеленизам истапувал Сенатот со укинуваае на странските култови и со сузбиваае на неавтохтоните обичаи, додека кон хеленското влщание во областа на книжевноста и на науката е забележано особено острото истапуваае на Катон (Cato, 234 - 149 г. ст. е), ко] за]адливо ]а коментирал исторщата на Рим што на хеленски ]азик ]а напишал историографот Постумщ Албин (Aulus Postumius Albinus) (Aul. Gell. 17. 21).
Сепак, космополитскиот светоглед во антиката, за ко] денес може да се говори како за интеркултурна насоченост кон „другиот", во голема мера е обликуван според творештвото на бро]ни книжевни автори, коишто го минале сво]от живот далеку од обичаите што биле сво]ствени за културата на родното место од коешто потекнувале. Дво]азичноста претставувала мошне карактеристична по]ава и за авторите од редовите на римската аристократща, како и за политичарите од редот на сенаторите, какви што биле Фабщ Пиктор (Quintus Fabius Pictor, 270 - околу 200 г. ст. е) и Асинщ Полион (Gaius Asinius Pollio, 75 - 4 г. ст. е.). Овие видни римски грагани, иако држеле до величието на римската држава и до не]зината цивилизаторска мок, според начелата на virtus Romana, сепак, ги создавале своите историографии на хеленски ]азик како префинети и уметнички вообличени описи и претстави на настаните.
Освен во културните центри, каков што бил Рим, каде латинско-хеленската ]азична преплетеност е тесно поврзана со животниот стил и со де]носта на интелектуалната елита, про]авите на дво]азичност можат да се согледуваат и во пониските општествени слоеви ка] обичниот народ за што сведоштва наогаме во делата на римските автори Плаут (Titus Maccius Plautus, 254 - 184 г. ст. е.) и Лукилщ (Lucíllios). Првиот познат автор на комедии, обилно се служел со хеленски зборови поигрува]ки си со нивната етимологща во намерата да постигне комичен ефект (Гантар, 1998: 80), додека за умешноста на Лукилщ да ги смешува хеленскиот со латинскиот Хоратщ (Quintus Horatius Flaccus, 65 - 8 г. ст. е.) се искажал преку споредбата со
Hajy6aB0TO вино - мешавината на фалериското италско вино и хеленското вино од островот Хщ (Истото, 81).
Во Рим и во подоцнежните периоди постоеле автори, кои, по рагаае зборувале два ]азици. Таков е на пример случает со поетот Хоратщ, ко] за себе вели дека своите први стихови ги пишувал на хеленски ]азик. Кикерон (Marcus Tullius Cicero, 106 - 43 г. ст. е.) без никакво сомнение може да се смета дека во секо]дневниот живот исто така бил билингвален, суде]ки според образованието со кое се стекнал, како и според неговото искажуваае дека во младоста на]многу сакал да преведува од хеленски. За тоа, всушност, на]добро сведочи неговата сочувана преписка во ко]а то] мошне често употребува: зборови, фрази, поговорки или цитати од бро]ни хеленски автори и дела. И покра] тоа што Кикерон во своите писма не покажува никаква задршка во однос на употребата на хеленскиот ]азик (Cic. Att), неговата мисла се одликувала со особена свесност за потребата од негуваае на ма]чиниот ]азик во областа на убавите уметности, науката и философщата. То] го осудувал секое омаловажуваае на латинските ]азик и култура од страна на образованите Рим]ани, кои иако уживале во латинските преводи на хеленските дела, сепак одбивале да читаат што и да било од областа на философщата што не било напишано на хеленски ]азик. Ваквиот стремеж за зачувуваае на римските култура и ]азик од времето на Кикерон претставува одговор на специфичната по]ава на преплетуваае на двете традиции - римски автори да пишуваат на хеленски, но и хеленски автори во одделни епохи да творат на латински ]азик.
Така, на пример, уште во текот на II в. н. е., за време на владееаето на династщата на Антонините4, голем бро] образовани луге од хеленизираниот Исток, но и бро]ни до]денци од романизираниот и латинизиран Запад се занимавале со поетско творештво, философща и историографща на хеленски ]азик. Стихови на хеленски пишувал лирскиот поет Месомед (Mesomedes) од Крит, ослободеник од времето на царот Хадрщан (Publius Aelius Hadrianus Augustus, 76 - 138 г. н. е.). Хеленизираниот Рим]анин Бабрщ (Babrios), чие фамилщарно име се претпоставува дека било Валери], составил збирка на басни, додека извесен Дионисщ (Dionysius) се ]авува како автор на дидактички еп со географска содржина.
Ваквата состо]ба била карактеристична и за Балканскиот Полуостров, каде што, освен хеленскиот и латинскиот, се посведочени
4 Нерва 96 - 98 г.,Тра]ан 98 - 117 г., Хадрщан 117 - 138 г., Антонщ Ищ 138 - 161 г., Марк Аврелщ 161 - 180 г. и Комод 180 - 192 г.
и други ]азици кои биле во говорна употреба Kaj населението од античкиот период.
Осврнува_|ки се на лингвистичката соскуба на Балканот од античкиот период, Петар Хр. Илиевски во своите истражувааа ]а подвлекува сложената лингвистичка карта токму на централниот и на северниот дел на Балканскиот Полуостров, за ща вели дека покажува мошне не]асна слика поради отсуство на сочувани пишани текстови од ]азиците што биле во говорна употреба на ово] простор. Она што денес е познато за ]азиците што биле во говорна употреба на Балканот во античкиот период се темели на засиленото систематско проучуваае на хеленските и римските извори, каде што се срекаваат податоци за старобалканските народи и нивните ]азици (Илиевски, 1988: 48) какви што се Илирите и илирскиот ]азик, Тракщците и тракискиот ]азик, Даките и дакискиот, Па_|онците и па_|онскиот, Дарданците и дарданскиот, како и Македонците и античкиот македонски ]азик, кои, според анализата на сочуваните глоси, денес, се сметаат како индоевропски ]азици различни од хеленскиот ]азик (Илиевски, 1994: 73-94).
Екстралингвистичките сведоштва т.е. литературните сведоштва што одат во прилог на посебноста на античкиот македонски ]азик ги наогаме во делата на Квинт Куртщ Руф (Curt. VI, 9. 35.), raj Плутарх (Plut. Vit. Alex. 51.4; Eum. 14.5; Ant. 27; Arat. 16.), Areraj (Athen. III, 122 A.), raj Псевдокалистен (Ps.Kallisth. B 32, 14 ed. Kroll.), како и во фрагмент од Арщановата изгубена Истори]а на наследниците од Александар Велики.5 Од нив е познато дека античките Македонци, кои секогаш биле именувани со своето етничко име (Makedones), биле означени како барбари. Има_|ки го предвид ономатоме_|ското потекло на ово] поим, како барбари (barbaroi), всушност биле означувани сите оние народи што зборувале не]асно, неразбирливо, односно, сите оние чщшто ]азик им бил туг и непознат на Хелените. Фактот дека Македонците говореле на ]азик што не бил разбирлив за Хелените е потврден убаво во античките литературни извори. Римскиот историограф Квинт Куртщ Руф (Quintus Curtius Rufus, I в. н.е.) во неговиот спис Истори]а на Александар Македонски (Historia Alexandri Magni) прикажу ва_|ки го судеаето на Александровиот прщател Филота (Philotas), ]а пренесува епизодата во ща се содржани податоци за говорната употреба на античкиот македонски ]азик заедно со
5 Повеке за ]азикот на античките Македонци види raj: Петар Хр. Илиевски. „Потеклото на античкиот македонски и името на современиот македонски ]азик" (Илиевски, 1992: 99-125) и ка] Наде Проева Студии за античките Македонци (Проева, 1997: 88-89).
употребата на хеленскиот ]азик6. Имено, античката историографска традицща за Македонща во голем дел била пишувана на хеленскиот ]азик и, поконкретно, на неговиот ]онскоатички дщалект, ко] не само што бил ]азик на литературата, туку претставувал мегународен ]азик -нешто што може да се заклучи од понатамошниот тек на судеаето на Филота. На нападите на кралот, според кои во]сководецот бил претставен како закана за неговото кралство, како и поради тоа што одбивал да говори на ма]чиниот ]азик и се грозел од обичаите на Македонците, Филота, некогашниот близок прщател на Александар, во сво]ата понатамошна одбрана го посочил напуштааето на ма]чиниот ]азик во комуникацщата со другите народи (Curt. VI, 10.)7. Ваквата соскуба, ща го посочува хеленскиот ]азик како службен ]азик во државата на Александар, според мислеаето на Проева, всушност, претставува „доказ за негрчкото потекло на Македонците, биде]ки добро е познато дека грчките племиаа секогаш се служеле со сво]от дщалект (тоа е случа] со - Мегара и Бо^тща, непосредните соседи на Атика), та ако Македонците биле Грци ке пишувале на сво]от, а не на атичкиот - ]онски дщалект!" (Проева, 1997: 92).
Кон проблематиката за припадноста на античкиот македонски ]азик, домашните и странските проучувачи редовно се осврнуваат и на останатите примери што се содржани во сочуваниот корпус на античката литература и кои сведочат за неговата посебност. Мегу нив, на]бро]ни се податоците raj Плутарх (Plùtarchos, 46 - 120 г. н.е.) raj кого е забележан еден од двата примери со кои е посведочена употребата на македонскиот ]азик во комуникацщата на во_|ниците со нивните заповедници. Првиот се однесува на поздравуваваето на
6 Имено, кога Александар му се обратил на Филота пред насобраните, му рекол: „Сега тебе ке ти судат Македонците, па те прашувам, ке им зборуваш ли ним на ма)чиниот ]азик?" На тоа Филота одговорил:
„Освен Македонци, овде има многу присутни, за кои сметам дека полесно ке го разберат она што ке го кажам, ако зборувам со истиот ]азик со ко] се служиш и ти, верувам не поради нешто друго туку да го разбератповекемина тво]от говор". Квинт Куртщ Руф. Исторща на Александар Македонски. Превод: Дубинка Басотова (Куртщ Руф, 1998: 272).
На тоа кралот рекол: „Еве, гледате ли, дотаму ли дошол Филота, та да се гнаси од ма]чиниот ]азик? Имено, единствено то] презира дури и да го научи. Но нека зборува што сака, а вие спомнете си дека то] подеднакво се оттугил и од нашите обичаи и од нашиот ]азик" (Курти) Руф, 1998: 272).
7 „ Мене ми префрла што одбивам да зборувам на ма]чиниот ]азик, дека сум се грозел од обичаите на Македонците. Значи, ]ас така се заканувам на кралството, со тоа што го презирам. Уште порано, оно], родниот ]азик беше напуштен во општеаето со другите народи, па така и победниците и победените требаше да учат еден туг, странски ]азик " (Курти) Руф, 1998: 274).
во_|ската на натурализираниот Македонец, во_|сководецот Евмен (Eumenes) на македонски ]азик (Plut. Vit. Eum. 14. 5.), додека другиот е посведочен од страна Псевдо-Калистен (Ps.Kallisth. B 32, 14 ed. Kroll.) и то] се однесува на обракааето на еден обичен македонски во_|ник кон неговиот крал8. Плутарх во животописот на Александар ]а пренесува и епизодата што се одиграла за време на гозбата во Мараканд9, во текот на ща, Александар, избезумен од гнев во кавгата со Кле]т (Kleitos), ги повикал своите штитоносци на македонски ]азик што не треба да изненадува доколку се земе предвид фактот дека главнината на во_|ската била составена од обични Македонци, кои не го знаеле хеленскиот j азик.
Во прилог на посебноста на ]азикот на античките Македонци треба да се споменат и останатите примери за дво]азичност што ги наведува Курт^ Руф, ко] опишува_|ки го во_|сководецот Болон, мегу другото, вели дека „иако бил Македонец, не се срамувал преку преведувач да ги ислушува лугето што зборувале на неговиот роден ]азик" (Curt. VI. 11.4.)10. Во делата на античките автори, се разбира, поскуат и примери кои го одредуваат македонскиот ]азик како хеленски. Така на пример, Тит Ливщ (Livius, 59 г. ст. е. - 17 г.н.е) пишува за А^толците, Акарнарците и Македонците како за луге со ист ]азик (T. Liv. XXXI. 29). Ово] податок raj Ливщ се смета дека бил преземен од Тукидид (Thouk. III. 94.), авторот на делото Пелопонески во]ни во кое стои дека ]азикот на Еуршащите, кои го сочинувале на_|големиот дел од А]толците им бил неразбирлив на другите. Според толкувааето на Проева „[с]танува збор за мислеае за ]азикот на грчки племиаа искажано од гледна точка на еден учен и култивиран Атинец во однос на ]азичната норма - рнскиот дщалект, што се гледа од кра]от на пасусот каде додава дека Еуршащите ]аделе живо месо." (Проева, 1997: 94).
Понудениот преглед на сведоштвата за посебноста на античкиот македонски ]азик покажува дека сфакааата за хеленското потекло на
8 Имено, во последните денови од животот на Александар, кога целата во]ска македонски во]ници била долена пред дворецот за да го види и охрабри кралот, еден во]ник, припрост и не многу дисциплиниран човек според кажувашето на Псевдо-Калистен му пришол поблизу до лежалката и му рекол на Александар:
„ Тво]от татко Филип, владеете добро, како и ти кралу. Потоа низ солзи продолжи на македонски: Ако сега не' напуштит, ке загинеМакедонща. Ке бете добро даможеме и ние да умреме заедно со тебе, коу ]а направи слободна македонската држава. " Псевдокалистен. Животот и делата на Александар Македонски. Превод од старогрчки Весна Димовска^ашатова (Псевдокалистен, 2008: 145).
9 Град во централна Азща, на територщата на денешен Узбекистан.
10 Квинт Курти] Руф. Историка на Александар Македонски (Курти] Руф, 1998: 276).
македонскиот ]азик, всушност, претставуваат израз на несоодветниот методолошки пристап на науката за минатото од XIX век. Новиот приод на т.н. проблемска исторща, ко]а го проучува причинско-последичниот карактер на по]авите, настаните и процесите од минатото, ]а надополнува претставата за минатото освен со податоците од наративните извори и со оние што се добиени како резултат на истражувааата во рамките на археологщата и лингвистиката. Во таа насока, познато е дека современата лингвистика сво]ата научност ]а надоврзува на де]носта и достигнувааата на античките граматичари од хеленистичкиот период. При обработките и редактирааата на делата на древните автори старите граматичари и лексикографи запишувале помалку познати, за нив застарени и не]асни зборови, зборови кои биле со туго, нехеленско потекло. Во почетокот, овие зборови или глоси (glosai) заедно со нивните об]аснувааа биле запишувани по маргините на ракописите, а дури подоцна се отпочнало со нивното класифицираае според неколку критериуми какви што се авторството, предметот на ко] се однесувале или според ]азикот на ко] припагале. На то] начин, според критериумиот на ]азичната припадност се издвоени група на глоси кои потекнувале, односно, припагале на античкиот македонски ]азик. Наколем дел од нив запишал александрискиот лексикограф со македонско потекло Амерща (Amerias). Мегутоа, нешто повеке од 150-те македонски глоси со кои располага науката денес, не потекнуваат директно од списите што ги составувал Амерща. Еден дел од нив претставуваат преписи на подоцнежни автори од хеленистичкиот и византискиот период, а дел потекнуваат и од епиграфски извори. Освен лексикографот, софист и ретор Полукс од Навкратис (Ioulios Polydeukes II век. н. е.), ко] во делото Ономастикон (Onomasticon) пренел дел од глосите што ги забележал Амерща, зборови со ознаката „македонски" и/или „земени од Амерща" се присутни и во делата на подоцнежните глосографи и граматичари како на пр. ка] Атена] (II-III век н.е) и Хесихщ од Александри]а (Hesychius, V в.н.е.). Ка] Хесихи], на ово] начин се означени дури 85 глоси, а нивната многубро]ност се об]аснува со фактот што Хесихи] не запишувал секогаш од кого ги преземал глосите што ги запишувал. Затоа, нему му се припишуваат и оние глоси, кои покажувале исти фонетски особености како и оние посведочени „ка] Македонците" или оние од групата „земени од Амерща".
Освен во делата на овие автори, македонски зборови се пренесени и во делата на други покласични и византиски автори како оние на Плутарх и ка] Клемент Александриски (Titus Flavius Clemens, 150 -
215 г. н. е.), еден дел се содржaни во лексиконот га цaригрaдскиот пaтриjaрx Фотщ (Photios, 8I0/820 - 893 г.), a други во големиот средновековен лексикон Суида (Soûda) и raj aнонимниот arn^ нa Еmuмoлoшкuom лексикон (Etimologicum Magnum), ко] претстaвyвa лексичкa енциклопедиja сосгавега во Kонстaнтинопол околу 1150 год. Порaди тоa што дел од мaкедонските зборови се посведочyвaaт и га гатписи, очекyвaно е нивниот досегaшен бро] дa не се сметa зa конечен. Cепaк, врз основa нa досегa познaтиот лексички мaтериjaл, ко] кaко што видовме во нajголем дел е предaвaн во преписи од преписи, сочyвaни се скоро стотинa мaкедонски зборови - aпелaтиви и околу педесеттига имим, глaвно со религискa провиненциja. Cите тие се предaдени во едга формa, не ретко и со грешки при преписите при што е невозможно дa се утврди ниту флексиjaтa, ниту дa се реконстрyирa системот нa aнтичкиот говорен мaкедонски jaзик. Aнaлизaтa га ово] сложен и рaзновиден лексички мaтериjaл, почнyвajки од срединaтa ra XIX век, покaжa декa глосите според етимологиjaтa можaт дa се поведaт во неколку групи. Критериумите, нajчесто, се постaвyвaни во однос га посигурните пaрaлели со индоевропските jaзици, мегу кои во га^олем дел со xеленскиот jaзик. ^оред тоa, еднa од понудените клaсификaции се однесyвa нa: a) груга нa зборови со xеленски корен, кои гавлегле во мaкедонскиот jaßm преку xеленскaтa литерaтyрa; б) зборови што личaт нa xеленски, a кои, ниту фонетски, ниту морфолошки не се во склaд со xеленскиот jaзик; в) зборови кои не се xеленски (Истото, 23).
Петaр Хр. Илиевски сметa дега од целиот докyментирaн фонд, мегу мaкедонските глоси постоjaт и зборови од исчезгатите стaробaлкaнски jaзици, кои зa нaс се непознaти и зa кои не може ништо со сигурност дa се кaже. 3a оние мaкедонски глоси зa кои постоjaт подaтоци Илиевски предлaгa следнaвa клaсификaциja: a) Хеленски зaемки во истa формa, но често со променливо згачеае. Во овaa грyпa нajголемиот дел глоси се термини од aдминистрaтивниот и воениот живот, гавлезени во мaкедонскиот jaзик во рaзни периоди и га рaзни нaчини; б) Aдaптирaни xеленски зaемки кaj кои jaсно се диференцирa мaкедонскaтa од xеленскaтa фонетига; в) Глоси со индоевропски етимологии, но без соодветни xеленски пaрaлели; г) Иеjaсни глоси, без етимологии и без пaрaлели во xеленскиот jaзик (Илиевски, 1992: 99-I25).
Во мигатото при определув^ето нa пригадносга нa aнтичкиот мaкедонски jaзик га]често беa земaни предвид првите две посочени групи кои покaжyвaaт поголемо присуство нa дорски форми врз чиjaшто основa jaзикот нa aнтичките Maкедонци беше подведен кaко
дорски дщалект. Поради разновидноста на лексичкиот матери] ал Kaj некой од глосите се ]авуваат и атички (]онски) форми, кои се во директна спротивност со тезата за дорскиот карактер на античкиот македонски ]азик. Притоа беа искажувани мислеаа според кои античкиот македонски ]азик бил дефиниран како мешан ]азик од атички и илирски супстрат, нешто што е сосема спротивно на интерпретациите кои имале за цел да утврдат што поголем бро] дорски форми.
Споменатата теза со ща античкиот македонски ]азик се определува како дорски дщалект беше напуштена кон кра]от на шеесетите години од минатиот век, кратко време по дешифрирааето на микенското линеарно Бе-писмо (1952 г.) и беше заменета со други понови тези кои ги повлекуваат паралелите мегу македонскиот и архаичниот а]олски или микенски грчки. Некои лингвисти отишле дотаму што излегле со претпоставката дека античките Македонци биле Индоеврощани, Протохелени и дека нивниот ]азик бил на]стариот и на]чист грчки дщалект (Pudic, 1996: 5-25).
Има]ки ги предвид радикализираните балкански етноцентризми кои земаа замав со откривааето на кралската некропола во Вергина (1977 г.), грчката кампааа против посебноста на македонскиот ]азик, а со тоа и на името на државата, особено се интензивирзше по осамосто]увааето на Р Македонща (1992 г.). Но, и покра] овие политички состсуби, мислеаата за потеклото на античкиот македонскиот ]азик може да бидат потврдени или отфрлени единствено врз основа на проучувааето на сочуваните глоси, посведочениот ономастички матерщал, и нивната споредба со познатите и документирани палеобалкански ]азици. Од сочуваните ]азици, македонските глоси освен со хеленскиот, всушност, на]голема сродност покажуваат со фригискиот ]азик од ко] се сочувани близу 250 натписи. Ваквата сличност и не е изненадувачка кога се имаат предвид матерщалните извори според кои е потврдено дека пред II индоевропска миграцща, т.н. дорска или еге]ска миграцща, во Хелада живееле Аха]ци, носителите на микенската култура, а низ целата територща на Македонща се посведочени Бригите (Strab. VII, 327, fr. 8; Her. IV. 45; VII, 185; Plut. Brut. 45), кои заедно со Па]онците (Hom. Iliad. II. 848) претставувале важен елемент во процесот на етногенезата на античките Македонци (Проева, 1997: 24).
Сличностите на македонскиот ]азик со фригискиот ги потврдуваат и поновите истражувааа на ономастичкиот матерщал, ко] се покажа од непроценлива важност за лингвистичките проучувааа. Овие истражувааа покажаа дека дел од имиаата кои беа посведочени на
територщата на Македонща, а кои поради предубедувааата во минатото дека на Балканот живееле само Хелени, Илири и Тракщци, поради тоа што не можеле да бидат вклопени во правилата на хеленскиот ]азик, а со тоа и во хеленската ономастика, беа толкувани во правец на панилирската или пантракиската теза, во зависност од тоа дали ономастичкиот матерщал бил посведочен источно или западно од реката Вардар (Axios). Денес овие имиаа освен во Македонща се срекаваат само уште во Мала Азща и се дефинираат како бригиско-
едонски. 11
Сепак, малиот бро] сочувани македонски зборови (glosai) кои ни се познати само во една форма, претставуваат недоволен лексички матерщал според ко] може да се проследи флексщата и да се реконструира говорната структура на македонскиот ]азик. И покра] тоа што за потребите на своето творештво македонските поети и историчари исто како и македонскиот кралски двор во државните работи и дипломатщата, го користеле хеленскиот ]азик, односно неговиот ]онскоатички дщалект, историските сведоштва одат во прилог на тезата дека македонскиот ]азик бил во говорна употреба ка] народот во текот на целиот антички период, што добро се гледа и од сочуваните податоци во литературни извори. Ваквата состо]ба е посведочена и со епитафот посветен на двомесечното дево]че Nike од III век н. е. прона]ден во Thessalonike (Солун), ко] и покра] тоа што е испишан на хеленски ]азик, ]а определува ]азичната припадност на дево]чето како македонска (fone makedonike). Ово] податок, наспроти некои искажали мислеаа за опстсуувааето на македонскиот ]азик во антиката, недвосмислено упатува на заклучокот дека ово] ]азик, всушност, не исчезнал во римскиот период, туку се зборувал мегу народот, ко] до кра]от на античкиот период бил нарекуван македонски. Потврдата за опсто]увааето на Македонците до VI/VII век ]а наогаме и во византиските извори каде Словените се означувани со името Скити. Така „Константин VII запишал дека темата Strymon ]а користат, ]а држат, ]а поседуваат ...'Скити, наместо Македонци, (откако) нив (Скитите) Jyстиниjан Риномет ги вселил во планините на Струма и проодите на клисурите.'(Меловски, Проева, 1997: 19-37).
Презентираните сведоштва за повеке]азичноста во античкиот свет низ призмата на античката литература освен што ги истакнаа прашааата за односот мегу хеленскиот и латинскиот ]азик како основни и општоприфатени комуникациски средства тие го насочща
11 Повеке за ова види Елеонора Петрова. Бригите на централниот Балкан во II и I милениум пред н.е. Музе] на Македон]а, Археолошки, Етнолошки и историски. Скоп|е. 1996.
вниманието и кон сочуваните податоци за ]азиците што биле во говорна употреба во поширокиот европски контекст од античкиот период. Во таа рамка, освен кон феноменот на хеленско-римската дво]азичност, посебно внимание беше посветено и на достапните податоци за постоеаето на античкиот македонски ]азик како еден од ]азиците ко] бил во говорна употреба во античкиот период. Оттука, разгледувааето на повеке]азичноста во античкиот свет низ призмата на античката литература го посочи ово] културен феномен како резултат диjалектичен модел на интеркултурна комуникацща што бил сво]ствен за античкиот свет.
Литература
Гантар, Каетан. (1998). Некой проблеми на дво/азичноста во Античкиот Рим.
Прилози МАНУ. 23, No 1-2. 78. Ка]сар, Га] Jулиj. (2000). Белешки за Галската во/на. Превод од латински
Лубинка Басотова, Валери] Софрониевски. Скоп|е: Три. Кикерон, Марк Тулщ. (2014). Избрани писма. Превод од латински, белешки и
коментари Светлана Кочовска. Скоп|е: Три. Курти| Руф, Квинт. (1998). Исторщ'а на Александар Македонски. Превод од
латински Лубинка Басотова. Скоп|е: Патрща. Илиевски, Петар Хр. (1988). Балканолошки лингвистички студии, со посебен осврт кон историскиот развоj на македонскиот ]азик. Институт за македонски ]азик „Крсте Мисирков". Скопле. Илиевски, Петар Хр. (1994). Местото на античкиот македонски ]азик мегу
другите индо-европски]азици. Во Жива антика No 1-2. 73-94. Илиевски, Петар Хр. (1992). Потеклото на античкиот македонски и името на современиот македонски ]азик. Прилози XVII, No 2, МАНУ. Одделение за лингвистика и литературна наука. Скоп|е. 99-125. Меловски, Христо, Проева, Наде. (1987). Македонците во делото De thematibus на Константин VII Порфирогенит. Во Жива антика, 37, No 12. 19-37.
Петрова, Елеонора. (1996). Бригите на централниот Балкан во II и I милениум пред н.е. Музе] на Македоща, Археолошки, Етнолошки и историски. Скоп|е.
Плутарх. (2008). Напоредни животописи (ликови од истори'ата на древна Македони]'а). Уредник, стручна редакцща и белешки Наде Проева. Превод од старогрчки Воислав Саракински. Во Historia Antiqua Macedonica 7. Скоп|е.
Проева, Наде. (1997). Студии за античките Македонци. Во Historia antiqua
Macedonica 5. Скоще. 89-99. Псевдокалистен. (2008). Животот и делата на Александар Македонски. Превод од старогрчки Весна Димовска^ааатова. Скоп|е: Слово.
Xep0g0T0Ba. (1998). Hcmopuja. npeBog, npegroBop h 6ejiemKH flaH^a ^agHKOBCKa. Cxonje: 3yMnpec.
Adrados, Francisco Rodriguez. (2005). A History of the Greek Language. From Its Origins to the Present. Leiden - Boston: Brill.
Aristotle. (2011). Problems. Book 1-19. Edited and Translated by Robert Mayhew. Loeb Classical Library, Harvard University Press.
Athenaeus. (1887). Deipnosophistae. Kaibel. Lipsiae: B.G. Teubneri.
Athenaeus. (1927). The Deipnosophists. With an English Translation by Charles Burton Gulick. Harvard University Press.
Caesar, C. Julius. (1914). C. Iuli Commentarii Rerum in Gallia Gestarum VII A. Hirti Commentarius VII. T. Rice Holmes. Oxonii. Scriptorum Classicorum Bibliotheca Oxoniensis. E Typographeo Clarendoniano.
Cicero's letters to Atticus. (1965). Edited by D.R. Shaackleton Bailey. Vol. I. 68-59 B.C. 1-45 (books I and II). Cambridge, Cambridge University Press.
Gellius, Aulus. (1824). Nocte Atticae. Jacobi Gronovii. London.
Gellius, Aulus. (1927). The Attic Nights of Aulus Gellius. With An English Translation John C. Rolfe. Harvard University Press.
Curtius Rufus, Quintus. (1908). Historiarum Alexandri Magni Macedonis libri qui supersunt. Edmund Hedicke. Lipsiae: B.G. Teubneri.
Herodoti Historiae. recognovit brevique adnotatione critica instruxit Carolus Hude, Ph.D. Editio Tertia. Oxonii, MCMXXVII.
Horrocks, Geoffrey. Greek. (2010). A History of the Language and its Speakers. 2nd ed. Chichester: Willey-Blackwell.
Livy. (1912.) History of Rome. English Translation by. Rev. Canon Roberts. New York, New York. E. P. Dutton and Co.
Ovidius, Naso P. (1939). Ex Ponto. Arthur Leslie Wheeler. Cambridge, MA.: Harvard University Press.
Plutarchi. Vitae parallelae. iterum recognovit Carolus Sintenis. Bibliotheca Teubneriana. Lipsiae: B. G. Teubneri, MDCCCLXXXIX - MDCCCXCII.
Pudic, I. (1966). "Staromakedonski jezik". Godisnjak. ANUBIH IV, Centar za balkanoloska ispitivanja, 2. Sarajevo. 5-25.
Pseudo-Callisthenes (1926, reprint 1958). Historia Alexandri Magni. W. Kroll (Ed.). Berlin.
Strabo. (1877). Geographica. ed. A. Meineke, Leipzig: Teubner.
Thucydidis. Historiae, I-VIII. recensuit Carolus Hude, Bibliotheca Teubneriana.
Lipsiae: B.G. Teubneri, MCMI.
References
Adrados, Francisco Rodriguez. (2005). A History of the Greek Language. From Its
Origins to the Present. Leiden - Boston: Brill. Aristotle. (2011). Problems. Book 1-19. Edited and Translated by Robert Mayhew.
Loeb Classical Library, Harvard University Press. Athenaeus. (1887). Deipnosophistae. Kaibel. Lipsiae: B.G. Teubneri.
Athenaeus. (1927). The Deipnosophists. With an English Translation by Charles Burton Gulick. Harvard University Press.
Caesar, C. Julius. (1914). C. Iuli Commentarii Rerum in Gallia Gestarum VII A. Hirti Commentarius VII. T. Rice Holmes. Oxonii. Scriptorum Classicorum Bibliotheca Oxoniensis. E Typographeo Clarendoniano.
Cicero's letters to Atticus. (1965). Ed. by D.R. Shaackleton Bailey. Vol. I. 68-59 B.C. 1-45 (books I and II). Cambridge, Cambridge University Press.
Curtius Rufus, Quintus. (1908). Historiarum Alexandri Magni Macedonis libri qui supersunt. Edmund Hedicke. Lipsiae: B.G. Teubneri.
Gantar, Kaetan. (1998). Nekoi problemi na dvojazicjnosta vo Anticjkiot Rim [Some Problems of Bilingualism in Ancient Rome]. In Prilozi MANU [Contributions of Macedonian Academy of Scientific and Arts], 23, No 1-2. 78.
Gellius, Aulus. (1824). Nocte Atticae. Jacobi Gronovii (ed.). London.
Gellius, Aulus. (1927). The Attic Nights of Aulus Gellius. With An English Translation John C. Rolfe. Harvard University Press.
Herodotova. (1998). Istorija. Transl. Danidzja Cjdikovska. Skopje: Zumpres.
Herodoti. Historiae. Recognovit brevique adnotatione critica instruxit Carolus Hude, Ph.D. Editio Tertia. Oxonii, MCMXXVII.
Horrocks, Geoffrey. (2010). Greek. A History of the Language and its Speakers. 2nd ed. Chichester: WiUey-BlackwelL
Ilievski, Petar Hr. (1988). Balkanolosjki lingvisticjki studii, so poseben osvrt kon istoriskiot razvoj na makedonskiot jazik [Balkan linguistic studies, with special emphasis on the historical development of the Macedonian language]. Skopje: Institut za makedonski jazik "Krste Misirkov". (In Macedonian.)
Ilievski, Petar Hr. (1994). Mestoto na anticjkiot makedonski jazik megu drugite indoevropski jazici [The place of the ancient Macedonian language among other Indo-European languages]. In Zjva Antika [Lively Antiquity] No 1-2. 73-94. (In Macedonian.)
Ilievski, Petar Hr. (1992). Potekloto na anticjkiot makedonski jazik i imeto na sovremeniot makedonski jazik [The origin of the ancient Macedonian and the name of the modern Macedonian language]. In Prilozi MANU XVII, 2. 99-125.
Kajsar, Gaj Julij. (2000). Belesjki za Galskata vojna [[Notes on the Gallic War]. Transl. Ljubinka Basotova, Valerij Sofronievski. Skopje: Tri.
Kikeron, Mark Tulij. (2014). Izbrani pisma [Selected letters]. Transl. Svetlana Kocjovska. Skopje: Tri.
Kurtij Ruf, Kvint. (1998). Istorija na Aleksandar Makedonski [History of Alexander the Great]. Transl. Ljubinka Basotova. Skopje: Patrija.
Livy. (1912.) History of Rome. English Translation by Rev. Canon Roberts. New York, New York. E. P. Dutton and Co.
Melovski, Hristo, Proeva, Nade. (1987). Makedoncite vo deloto De Thematibus na Konstantin VII Porfirogenit [Macedonians in the work De Thematibus of Constantine VII Porphyrogenite]. In Zjva Antika [Lively Antiquity] 37, No 1-2. 19-37.
Ovidius, Naso P. (1939). Ex Ponto. Arthur Leslie Wheeler. Cambridge, MA.: Harvard University Press.
Petrova, Eleonora. (1996). Brigite na centralniot Balkan vo II i II millennium pred n.e. [Brigades of the central Balkans in the II and I millennium BC]. Skopje: Muzej na Makedonija, Arheolosjki, Etnolosjki i Istoriski.
Plutarh. (2008). Naporedni zjivotopisi (likovi od istorijata na drevna Makedonija) [Comparative biographies (characters from the history of ancient Macedonia)]. Nade Proeva (ed.), Vojislav Sarakinski (transl.). In Historia Antiqua Macedonica 7. Skopje.
Plutarchi. Vitae parallelae. Iterum recognovit Carolus Sintenis. Bibliotheca Teubneriana. Lipsiae: B. G. Teubneri, MDCCCLXXXIX - MDCCCXCII.
Pudic, I. (1966). Staromakedonski jezik [Old Macedonian language]. In Godisnjak [Yearbook] ANUBIH IV, Centar za balkanoloska ispitivanja, 2. 5-25.
Proeva, Nade. (1997). Studii za antickite Makedonci [Studies on Ancient Macedonians]. In Historia antiqua Macedonica 5. 89-99.
Pseudo-Callisthenes. 1926 (1958). Historia AlexandriMagni. W. Kroll (Ed.). Berlin.
Psevdokalisten. (2008). Zjivotot i delata na Aleksandar Makedonski [The Life and Works of Alexander the Great]. Transl. Vesna Dimovska-Janjatova. Skopje: Slovo.
Strabo. (1877). Geographica. A. Meineke (ed.). Leipzig: Teubner.
Thucydidis. Historiae, I-VIII. Recensuit Carolus Hude, Bibliotheca Teubneriana.
Lipsiae: B.G. Teubneri, MCMI.
