ПРАЗНИКОТ КСАНТИКА КАЈ АНТИЧКИТЕ МАКЕДОНЦИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

oригинален научен труд

UDK:398.33(497.17):355

ПРАЗНИКОТ КСАНТИКА KAJ АНТИЧКИТЕ МАКЕДОНЦИ

Катерина Младеновска-Ристовска

Институт за национална историка Универзитет „ Св. Кирил и Методу ", Скопле, Македонка

Key words: Ksanthika, rite of lustration, Macedonian army, dog sacrifice

Summary: Ksanthika was a celebration of the army of the ancient Macedonians which was celebrated in ancient times. It was held in the spring, in the sixth month of the calendar of the ancient Macedonians Xandikos or March, according to our modern calendar. It functioned as a solemn rite of lustration. In essence it was a kind of a magical ritual purification of the army led by the King, in a particularly festive atmosphere, where the army passed between two halves of a sacrificed dog. In the parade, during the purification, the King was accompanied by the family, the hetairoi and the Macedonian army. After this an unusual mimetic game of fighting between the two warring sides followed. The text is an attempt to reconstruct the ancient Macedonian rite for which the data in the historical sources are few and fragmentary, on the one hand, but on the other hand inspirational for analysis and assumptions about the nature and meaning of this celebration and the customs tied to it.

Клучни зборови: Ксантика, обред на лустрацща, македонска BojcKa, кучешка жртва

Резиме: Ксантика бил празник на во]ската на античките Македонци, ко] се прославувал уште од на]старо време. Се одржувал на пролет, во шестиот месец од календарот на античките Македонци Ксандик (Xandikos), или денешен март, според нашиот современ календар. Имал функцща на свечен обред на лустрацща. Во сво]ата суштина, то] претставувал своевидно ритуално магиско прочистуваае на во]ската предводена од кралот, во особено свечена атмосфера, при што таа поминувала помегу две половини од жртвувано куче. Во парадата, за време на пурификацщата (прочистувааето), кралот бил придружуван од семе]ството, хета]рите и македонската во]ска. По ова, следела

една необична миметичка игра на борба помегу две заво]увани страни. Текстот претставува обид за реконструкция на ово] древен македонски обред за ко] податоците во историските извори се малобро]ни и фрагментарни, од една страна, но од друга страна, инспиративни за анализа и за претпоставки за суштината и значеаето на ово] празник и на обичаите врзани за него.

Секо]а реконструкцща на религщата на античките Македонци е тешка и сложена задача, пред се, поради малобро]ните, скудни и фрагментарни податоци во историските извори. Слична е моменталната состо]ба и со матерщалните извори юз]а има надеж да се подобри со нови археолошки ископува&а. Задачата уште повеке ]а усложнува и фактот што античките Македонци немале сво]а писменост и се што дознаваме за нив е од делата на хеленските и римските автори, на хеленски и латински ]азик. Тие се сложени за расчитуваае, биде]ки неретко се преписи од втора или трета рака. Припагаат на различни временски периоди, многу од нив се подоцнежни од настаните кои ги опишуваат, па оттука обременети со хронолошки како и со текстуални аномалии. Но сепак, наколем проблем од се претставува т.н. т1;егрега1:ю Огаееа и т1;егрга1:ю Яошапа, односно хеленското и римското толкуваае на изворните податоци. Во изворите, ретко се срекаваат имиаата на македонските божества и херои, биде]ки хеленските и римските автори ги предаваат со нивните еквиваленти, употребува]ки сво]а соодветна терминологии а за македонските митови, култови и верувааа, кои се предмет на нивниот интерес. Сето тоа ги отежнува, во голема мера, интерпретацщата и целосната реконструкцща на религщата на античките Македонци.

Има]ки ги превид овие тешко премостливи препреки во истражувааето, во ово] текст ке се обидеме да ги одгатнеме суштината и значеаето на еден многу значаен празник ка] античките Македонци,

празникот Ксантика, како и обичаите и верувааата врзани за него.

* * *

За празникот Ксантика има многу малку податоци во историските извори, а малобро]ни се и истражувааата на оваа тема во македонската и светската историографща.

Ксантика бил празник на во]ската на античките Македонци, што се прославувал уште од на]старо време. Се одржувал на пролет, во шестиот месец од календарот на античките Македонци Ксандик

(Xandikos) или денешен март според нашиот современ календар.1 Имал функцща на свечен обред на лустрацща. Неговата суштина претставувала своевидно ритуално магиско прочистува&е на во]ската, предводена од кралот, во особено свечена атмосфера, при што таа поминувала помегу две половини од жртвувано куче. Во парадата, за време на пурификацщата (прочистува&ето), кралот бил придружуван од семе]ството, хета]рите и македонската во]ска. По ова, следела една необична миметичка игра на божемна борба помегу две заво]увани страни.

Празникот Ксантика се спомнува на неколку места во античките извори. Неговото име е забележано од страна на александрискиот лексикограф Хесихщ како една од македонските глоси. То] пишува:

„Ксандика": празник на Македонците што се слави во месецот Ксантик или Ксандик. Toj претставува прочистувате на во^ката (Hes., s.v. Sav9irá).

Краток опис на празникот срекаваме и во познатата Исторща на Александар Македонски, од римскиот историчар Квинт Куртщ Руф, за обредот извршен по смртта на Александар III Македонски, во 323-тата г. пр. н.е. То] наведува:

Според татковинскиот oбичаj, требало да се изврши смотра на вojската. Се чинело дека оправдана причина за тоа е неслогата. Македонските кралеви имале oбичаj да вршат проверка на вojската така што на краjoт од полето, каде што е построена вojската, од двете страни фрлаат утроба на раскината кучка и на тоа место сто]ат сите вооружени вojници: овде котицата, онде фалангата (Curt. X, 9, 11-12; Куртщ Руф, 1998: 437).

Според податокот на Суида, зачуван во делото Општа истори/а, на римскиот историчар Полибщ:

Македонците му принесуваат жртви на Ксантос и прават ритуално прочистувате на вojската со вооружени котаници (Polyb. XIII, 10, 17).

На]детален опис, пак, на ово] обред, изведен во 182 год. пр. н.е., срекаваме ка] римскиот историчар Тит Ливщ:

1 Македонската година започнувала со месец октомври според современиот календар, т.е. со есенската рамноденица, а завршувала следната година со денешниот септември. Во изворите се зачувани имиаата на сите дванаесет месеци од македонскиот календар: dios, apellaios, audonaios, peritios, dystros, ksandicos, artemisios, daisios, panamos, loios, gorpiaios, yperberetaios (Поопширно в.: Проева, 2014: 207-209).

Доjде времето за осветувате на воjската, ч^што обичаj се прави на следниов начин: главата и предниот дел на едно куче пресечени на половина се ставаат од десната, а задниот дел со утробата од левата страна на патот. Тогаш вооружената воjска се води помету на mоj начин поделената жртва. Наjнапред се носи целото, блескаво оружjе на македонските кралеви, почнува^и со наjсmароmо, потоа оди кралот лично со неговите деца, веднаш по нив оди кралската гарда и телохранителите, на^осле другиот, борен дел на македонската воjска jа затвора поворката. Дваjцаmа принцови jавале од едната и другата страна на таткото. Персеj имал триесет години, а Деметриj бил пет години помлад. Првиот на почетокот на зрелото доба, вториот во цветот на младоста. Таткото ке беше срекен со неговото зрело потомство единствено ако беше мудар и разумен. Кога обредот ке завршел, било обичаj воjскаmа да вежба и откако ке се подели на два дела, да започне лажна битка. Дваjцаmа принцови биле назначени за водачи во оваа миметичка борба... (Liv. 40, б).

* * *

Тешко е целосно да се навлезе во сyштината на нразникот Ксантика, биде]ки нретходнонаведените сномнувата се речиси и единствени во наративните извори. На]нанред, очигледно е дека станува збор за магиски ритуал на нрочистувате нред битка, ко] би требало да значи мегусебно нока]увате и нростувате, што водело кон номирувате, во]ничко збратимувате, единство и слога, во нрилог на зацврстувате на моралните квалитети и ефектите на ]ачината на во]ската. Но нодоцна обича]от нридобил и обележ]а на севозможно прочистyваmе, од гревови до болести, од лоши ностанки и лоши намери, до заштита од лоши духови и пока]анща за сторени нрестани и злодела. Од лyстративен карактер, ностенено, обредот нридобивал сè новеке анотроне]ски обележ]а.

Сноред некои истражyвачи, во почетокот, обредот се вршел нред тргнувате на во]ската во неко]а битка, а потоа само еднаш годишно, напролет, кога обично ги заночнувале или планирале наредните можни воjyваmа. Има претпоставка дека нразникот секо]а година се одржyвал во различен град. Празнуватето од 182 год., што го опишyва Ливщ, веро]атно се одржало во Пела (Liv. 40, б, 1-7), а она од 171 год., што се одржало во Елиме]а, веро]атно, во А]ана (Liv. 43, 21, 5) (Hatzopoulos, 1996: 290, ф. 1).

Сноред нодатоците на Куртщ Руф, станува збор за древен „татковински обича]", а смотрата, односно лустрацщата на во]ската, ]а нредводел кралот. Освен воено-нолитичката и судската функцща,

односно обврската да ja предводи во]ската, да подготви план за битка и воена стратегща, улогата на ]авен обвинител итн., кралот ка] античките Македонци имал и религиско-магиска функцща ко]а, всушност, била и една од на]старите (Проева, 2004, 327-331). Се верувало во неговата полубожествена мок, па то] морал да ]а предводи во]ската, за да обезбеди успех на болото поле, во неговата мок се верувало дури и кога бил мртов, а неговото мртво тело било изложувано пред македонското собрание, за да даде легитимитет на одлуката за избор на наследник. То] имал обврска, пред секо] потфат и по повод верските празници, да принесува жртви во име на народот, па така и по повод ово] празник на свечено прочистуваае на во]ската, во склоп на сво]ата религиско-магиска функцща, то] ]а имал честа да стои на чело на свечената церемонща.

Ако се осврнеме на податокот на Полибщ дека „Македонците му принесуваат жртви на Ксантос", имаме основа да претпоставиме дека празникот, на]веро]атно, се одржувал во чест на македонски бог, или херо], по име Ксантос. Фактот што празникот се одржувал напролет, во шестиот месец од календарот на античките Македонци Ксандик (Xandikos), или денешен март, а во антиката месеците обично биле именувани според божествата што се празнувале во то] период од годината,2 ни дава дополнителна поткрепа за оваа претпоставка.

Во врска со идентитетот на Ксантос и неговите функции, во науката се искажани различни мислеаа. Според едни научници, станува збор за македонскиот бог на светлината, а според други, за македонскиот бог на во]ната. На пример, К. О. Милер (K. O. Müller) го идентификува Ксантос со Аполон, во функцща на бог на светлината, односно неговиот синоним Фо]бос (Müller,1844: I, 304).

Интересна е анализата на германскиот истражувач Х. Jуснер (H. Usener) ко], во своите анализи на идентитетот на Ксантос, воспоставува паралела со прочуената атичка легенда за два]цата кралеви Ксантос и Мелант („Русиот" и „Црнокосиот"). Оваа легенда ]а симболизирала борбата помегу светлината и темнината, односно летото и зимата.3 То], во македонскиот бог, кому на празникот

Диос (Dios) според врховниот македонски бог Дион ^евс), артемисиос ^rtemisios) според божицата Артемида, перитос (peritios) според празникот Перитиа, кога се славело, засега, неидентификувано македонско божество за кое во науката се дадени неколку претпоставки, итн.

3 Мелант бил владетел на Месенща, но откако бил протеран од страна на потомците на Херакле, пребегал во Атика. То] претходно ]а замолил Питща да му одреди место каде што ке се насели, а таа му советувала да се

^андика му биле принеcyвaни жртви, го препознава истиот то] Kcaнтоc ко], шоред атичката легенда, бил убиен од Mелaнт, па оттука, за идентитетот на Kcaffroc произнеcyвa мигаете дека cтaнyвa збор за македонжи бог на cветлинaтa, одноcно зад неговото име œ крие Aполон, а празникот Kcaнтикa ja стмболизира cпротивcтaвеноcтa на летото и зимата, одношо промената на годишните времита (Usener, 1913: 439-441)4. Ова обjacнyвamе донекаде cе чини прифатливо, от оглед на тоа што, мегудругото, cе cовпaГa и cо етимологщата на зборот „xanthos" (кcaнтоc), што во превод на хеленжи ]азик значи „жолт, жолтеникав", па во преноота cмиcлa „^ветол".

Други научници cметaaт дека за ваквото мигаете нема доволно аргументи и зад името Kcarn^c cе крие името на македонжиот бог-заштитник на во^ката, одноcно мaкедонcкиот Aреc, како и дека ваквите церемонии на ритуално прочистувате пред битка дури подоцна преминале во годишен циклyc на празнувате, а нивното првобитно изведувате било пред почеток на во]на, кога на во]ниците на]многу им била потребна заштита од боговите (Проева, 2014: 99-100, 210; Nilsson, 1906: 403-408).

Но, за да ги одгатнеме cyштинaтa и значетето на празникот бантика, неопходно е да направиме паралели от други вакви гаични обреди ка] га^дните бaлкaнcки етноcи како и ка] други индоевропcки народи. Интереcно е што ритуално прочистувате на во^ката, от поминувате помегу две половини на жртвувано куче, е забележано и ка] Хетите (Masson, 1950: 5-25), што укажува на добропознатите вржи

нacели во зем]ата каде што ке му понудат животинки глава и нозе. Кога дошол во Елеуотна, еден cвештеник му дал глава и нозе на жртвувано животно. Тогаш му станало ]аето дека Arara ке биде негова татковина. Во тоа време, Aтиftaните во]увале cо Тебанците, а биде]ки во]ната била нерешена, одлучиле да cе реши cо двобо] помегу тебaнcкиот и aтинcкиот крал. Aтинcкиот крал Тимет не cе оcмелил да излезе на двобо] и об]авил дека ке ja предаде власта над Aтинa на оно] ]унак ко] ке го победи тебaнcкиот крал Kcaнтоc. Mелaнт одлучил да cе бори наместо Тимет. Кога започнал двобо]от, зад Kcaнтоc cе по]авил во]ник, вооружен œ црна а]гида, вcyшноcт, Дионте, ко] дошол да им помогне на Aтиftaните. Со негова помош, Mелaнт го убил Kcaнтоc œ коще. Во знак на благодарност за победата, Aтиftaните го проглаотле Mелaнт за крал, на Дионте му подигнале cветилиште и востановиле празник Aнaтyриja, ко] бил мавен на Aтикa во октомври и станал општонароден празник на отте Jонци (Сре]овиЬ - ЦермановиЬ, 2004: 253).

4 Интереса е и анализата на грчкиот истражувач M. Б. Хaцопyлоc (M. B. Hatzopoulos) на оваа аналоги]а cо атичката легенда за Kcaнтоc и Mелaнт (в.: Hatzopoulos, 1994: 89-92).

и мегусебните културни влщанща на Македонща и Мала Aзиjа. Сличен обича] ностоел и во Спарта. Имено, Паусанща занишал дека од Хелените само снартанските ефеби му жртвувале мало куче на богот Ениалщ, во храмот Фо]ба]он, биде]ки го сметале за свето животно на „на]храбриот бог". То] не чул за други Хелени кои ги сметаат малите кученца за соодветни за жртвени животни, со исклучок на Колофонците, кои нринесуваат црно кученце на Енодиja. Притоа, и ка] снартанските и ка] колофонските ефеби, жртвонринесуватето се изведувало ноке (Paus. III, 9). Исто така, лустрацща нрактикувале и Рим]аните како свечено нрочистувате на гревовите со жртва и нреиснитувате на совеста. Ка] нив е нознат латинскиот термин lustrum (луструм), ко] означувал време од нет години, а откако ке изминел ово] период, цензорот приредувал свечена жртва за простувате на гревовите и нока]увате за сиот римски народ. Оттука, ка] Рим]аните нроизлегол и терминот петолетие, ко] означувал точно одреден хронолошки период од една до друга лустрацща. Освен тоа, Рим]аните го прославувале и нразникот Луперкалща ко] се одржувал секо]а година во месец февруари и претставувал свечена нурификаци]а на градот, во ко]а, мегу другите жртвени животни, било нринесувано и куче (Plut. Qu. Rom, 280b-c, 290d). На кра]от од овие нримери, би го навеле и сномнуватето на расчеречувате на животно на два дела, во митовите на источните народи, што нретставувало симболично искажувате на нобедата на нролетта над зимата, на оттука, аналогно, и свечено прославувате на симболична победа над непрщателот. Овие нримери ги нотврдуваат заемните културни влщанща кои се случувале во текот на многубро]ните миграциски нроцеси како и заедничкиот соживот на соседните етноси на Балканот и ношироко.

При сите овие обреди, идентично на нразникот Ксантика, станува збор за кучешки жртви (sacrificia canina). Како на]старо нринитомено животно, кучето имало носебна улога во животот на лугето уште од времето на налеолитот. Негови нредци биле волкот и чакалот, а се нретноставува дека нроцесот на неговото нринитомувате заночнал уште кон кра]от на носледната ледена доба.5 Како хтонско

5 На]рани остатоци на куче се нрона]дени во горноналеолитските слоеви на нештерата Пелегавра, во Ирак, од нред околу 12.000 години. Aрхеолошките наоди од времето на неолитот се многубро]ни. Остатоци од нринитомни кучита се нрона]дени на археолошките локалитети на Блискиот и Средниот Исток, во северозанадна Еврона (Aнглиjа и Данска), Русща и Jанониjа, но и во Северна и Jyжна Aмерика. Исто така, во археолошкото наогалиште со мезолитска населба Власац, на десниот брег на реката Дунав, во

животно, тоа претставувало мошне гаожен стмбол во cветcкaтa митологща. Ка] старите народи, ошбено биле изразени неговите демоноти функции, поврзани cо невидливото царство на божествата, но и на подземниот cвет, cмрттa, ра]от и пеколот. Познати cе египетскиот Aнyбиc, хеленcкиот Кербер итн.6 Како пстхопомп, одноcно придружник на душите во подземниот cвет, кучето го познава ово], но и подземниот cвет. Дури и во веруватата raj нашиот народ, денеc, додека волкот е cyштеcтво на гаволот, кучето е гауга на Гошода. Кучето го рacпознaвa доброто од лошото и е заштитник од текакви неcреки, а во народните пеоти, кога во дворот има куче, дури и чумата на cмее да влезе во куката. Кучето како блaгоcловено животно œ cреKaвa и во претcтaвите на cредновековните фреcки, олтарни двери, огради на црковни и мaнacтирcки храмови, низ Maкедониja и cоcедните зем]и. Со тоа, кучето е овековечено како вечен прщател на човекот, ко] го штити од откакво зло.7

Ка] античките Maкедонци, кучето е, очигледно, во вржа от мaкедонcкиот бог на во]ната, но и водич на душите во подземниот cвет на умрените. Во]ничкиот карактер на мaкедонcкaтa божица Ma,8 на Балканот поcведоченa caмо raj Maкедонците, е изразен cо куче-придружник. Биде]ки друг атрибут на божицата Ma е отларната круна, а од друга cтрaнa, „xanhtos" (кcaнтоc) етимолошки значи „^ветол",

Гердан, откриени cе оcтaтоци од канид (вид куче), œ нреодни оозбини номегу волк и куче, што го потврдува нринитомуватето in situ од локалната популацща волци (Сре]овиЬ - Летица, 1978).

6 Едно од на]комнлетните дела за неозт во митологщата е книгата на Фреда Кречмар (Kretschmar, 1938).

7 Овие, како и многу други верувата, новрзани cо отмболиката на кучето, неcомнено укажуваат дека нразникот бантика оcтaвил cвои траги и во нодоцнежната македонка традицща, cè до денешно време, но нретонено низ христ^а^ите верувата и народните обичаи како што œ народните нразници Тодорова caботa, Летник, Ыладенци, Благовештение, Цветници, Лазаровден (Лазарова caботa), Прочка и Велигден. При внимателното нроучувате на овие народни обичаи, cе воочуваат мноштво претхриcтиjaнcки елементи, на не cлyчajно, често cе cлyчyвaaт и одделни реакции на cвештени лица за разни отстапувата од хриcтиjaнcките догми.

8 Култот на божицата Ma, во Maкедониja, е ноcведочен cо археолошки и епигрaфcки извори. Ocвен во Maкедониja, оваа божица cе cреKaвa и во мaлоaзиcките облacти, додека во Хелада, вооншто не е поcведоченa. Нетемнено е дека ово] култ бил широко рacнроcтрaнет во Maкедониja, но за cето ова cе неонходни нонатамошни истражувааа, œ оглед на тоа што не]зиниот лик, во изворите, е нрикриен œ т.н. interpretatio Graeca (в.: Проева, 2014: 88-93).

искажано е мислеае дека Ксантос е машки пандан на божицата Ма, чи] соларен карактер, со текот на времето, бил потиснат од воениот (Проева, 2014: 99-100). Ова мислеае заслужува внимание и поттикнува на понатамошно истражуваае, биде]ки фрла нова светлина во истражувааето на празникот Ксандика и на божеството Ксандос.

Ако се навратиме на погоренаведените фрагменти за празникот Ксандика, ка] античките автори, ке видиме дека то] се состоел од две одделни ритуални фази. Во првата фаза се изведувало поминувааето на во]ската, предводена од кралот, мегу двете половини на жртвуваното куче, додека во втората, се изведувала лажна битка на две заво]увани страни, откако во]ската ке се поделела на два дела. Вакви слични божемни ритуални битки се срекаваат и на други места. Спартанските ефеби, за кои стана збор погоре, по жртвопринесувааето на куче на богот Ениалщ, приредувале битка помегу диви свиаи. Се верувало дека, чща дива свиаа ке победи во борбата, таа група имала поголеми шанси да победи во претсто]ната битка ка] Платаниста.9 Потоа двете поделени групи се бореле мегусебно (Paus. III, 10). Исто така, ка] либиските племиаа Махлии и Авсеи, кои живееле околу езерото Тритонида, на празникот во чест на божицата, ко]а Хелените ]а идентификувале со Атена, дево]ките се разделувале во две групи и се бореле мегу себе со камеаа и со стапови според обича]от на нивните предци (ИЛ. IV, 180; Херодот, 1998: 312).

Оваа миметичка игра, исто како и жртвопринесувааето на кучето, имала лустрациска функцща, чща главна цел била психолошка подготовка за претсто]ната битка. Таа требало, мегудругото, да го предвиди и исходот од претсто]ната битка и да биде предзнак за иднината. Потврда за ова наогаме и во Плутарховата биографща на Александар III Македонски, ко] раскажува за една ваква идентична миметичка воена игра ко]а се одвивала непосредно пред битката ка] Гавгамела, во 331 г. пр. н.е.:

Додека патувале, еден од хетаjрите во шега му кажал на Александар дека лугето што оделе по неговата воjска се поделиле на два одреда, па си избрале и водачи, од кои едниот го добил името Александар, а другиот Дареj. Овие почнале да се задеваат, па на^рвин фрлале грутки земjа, потоа се степале со тупаници, а на^осле толку се налутиле, што зеле камета и стапови; се собрале толку многу луге што не можел нико]' да ги запре. Кога го чул ова, Александар заповедал да излезат на мегдан само водачите. Лично го

9 Платаниста било место така наречено според густите платанови дрв]а кои растеле околу него.

вооружал OHOj што го носел неговото име, а Филота му дал оружjе на божемниот Дареj. Сета воjска застанала да го види двобоjот, зашто ценеле дека неговиот исход ке биде и прадзнак за иднината. По жестока битка победил човекот што го нарекле Александар... (Plut. 31; Плутарх, 208: 138-139).

Во 0B0j фрагмент не се спомнува принесува&е кучешка жртва и поминува&е на во]ската помегу не]зините две половини, туку само ритуалот на борба помегу две заво]увани страни. Има можност авторот да не го спомнал тоа, но истовремено го отвора и праша&ето, дали можеби овие два ритуала, во некои случаи, се одржувале независно еден од друг.

***

Од погореизнесеното можеме да заклучиме дека празникот Ксандика несомнено бил еден од на]знача]ните празници raj античките Македонци. Очигледно е дека тоа бил магиски ритуал на прочистува&е, односно пурификацща на во]ската, ко] со текот на времето добил поширока смисла и симболизирал севозможно прочистуваае на заедницата. Но, поради малобро]ните и фрагментарни податоци во изворите, одговорите на многу прашааа поврзани со ово] празник остануваат на нивото на претпоставките. Останува отворено и прашааето за идентитетот на Ксантос, македонски бог или херо], божество на светлината или на во]ната, или пак, според нашата претпоставка, божество кое, со текот на времето, добивало преобликувани функции како што е случает и со многу други божества во светската митологща.

Извори:

Curti Rufi Q. 1893. Historiarum AlexandriMagniMacedonis, ed. Th. Vogel, Lipsiae.

Herodoti Historiae. 1927. Recognovit brevique adnotatione critica instruxit Carolus C. Hude. Ed. Tertia. Oxonii.

Hesychii Alexandrini Lexicon. 1867. Sumptibus Hermanni Dufftii. Libraria Maukiana.

Pausaniae Graeciae Descriptio. 1903. ed. F. Spiro Lipsiae.

Plutarch. Moralia. 1936. with an English Translation by Frank Cole Babbitt. Cambridge. Harvard University Press. London.

Polyibii Historiae. 1961-1963. ed. H. Drexler, Zurich.

Titi Livi Ab urbe condita libri. 1910-1925. Bibliotheca Teubneriana, ed. M. Müller, Lipsiae (Leipzig).

Куртщ Руф, Квинт. 1998. Исторщ'а на Александар Македонски, „Патрща", Скоще.

Плутарх. 2008. Напоредни животописи. Ликови од истори]ата на древна Македони]а. „Евро Балкан". Скоще.

Херодот. Исторща. 1998. „Зумпрес". Скоще.

Литература:

Hatzopoulos, M. 1994. Cultes et rites de passage en Macédoine. МЕЛЕТНМАТА 19. Athenes.

Hatzopoulos, M. 1996. Macedonian institutions under the kings. A Historical and Epigraphic Study. МЕЛЕТНМАТА 22. Athens.

Kretschmar, F. 1938. Hundestammvater und Kerberos, 2 vol., Stuttgart. Masson, O. 1950. A propos d'un rituel hittite pour la lustration d'une armée: le rite depurification par le passage entre les deux parties d'une victime. Revue de l'histoire des religions 137-138.

Muller, K. O. 1844. Die Dorier. Breslau.

Nilsson, M. P. 1906. Griechische Feste von religiöser Bedeutung mit Ausschluss der Attischen. B. G.Teubner. Leipzig.

Usener, H. 1913. Kleine Schriften. IV Band. Arbeiten zur Religionsgeschichte, B. G. Teubner. Leipzig-Berlin.

Проева, Н. 2014. Религи]ата на античките Македонци. Historia Antiqua Macedonica 11, Скоще.

Сре]овиЬ, Д. - З. Летица. 1978. Власац I, Београд. Сре]овиЬ, Д. - ЦермановиЬ А. 2004. Речник грчке и римске митолощ'е. Шесто издаае. Београд.

СКРАТЕНИЦИ: Curt. - Curtius Hdt. - Herodotus Hes. - Hesychius Liv. - Livius Paus. - Pausania Plut. - Plutarchus Pol. - Polybius