CC BY
18оригинален научен труд УДК 37. 014(497.71)"1918/1941"
СОСТОJБИТЕ ВО ОБРАЗОВНИЕТО ВО ВАРДАРСКИОТ ДЕЛ НА МАКЕДОНША 1918-1941 г.
Лидща Гурковска,
Институт за национална истори]а, Универзитет „ Св. Кирил и Memoduj ", Скоп]е, Македони]а
Keywords: education, schools, Vardar part of Macedonia
Summary: The article aims to present the educational histories in the Vardar part of Macedonia between the two world wars. The school system in the Vardar Macedonia was under the jurisdiction of the Ministry of Education of the Kingdom of Yugoslavia. The main issue presented before this Ministry was illiteracy, that is to say that the population did not speak Serbian as its official language. Education was just a thread through which the Serbian regime conducted policy assimilation and the denationalization of Macedonians in Vardar Macedonia.
Клучни зборови: образование, училишта, вардарски дел на Македонща
Резиме: Стати|ата има за цел да ги прикаже состсубите во образованието во вардарскиот дел на Македонща мегу двете светски во]ни. Училишниот систем во вардарскиот дел на Македонща бил под надлежност на Министерството за просвета на Кралството Jугославиjа, пред кое како главен проблем билe неписменоста на населението и незнаеаето на српскиот ]азик како официален ]азик. Образовниот систем бил само една нишка преку ко] српскиот режим ]а спроведувал политиката на асимилацща и на денационализацща на македонскиот народ во вардарскиот дел на Македонща.
По завршувааето на Првата светска во_|на и по одржувааето на Париската мировна конференцща, на ща била санкционирана подел-бата на Македонща, вардарскиот дел на Македонща бил окупиран и се нашол во составот на новоформираната држава, именувана како Кралство на Србите, Хрватите и Словенците, директно преку Кралството Србща, во чщ состав бил од 1913 година. Во вардарскиот дел на Македонща, српската власт вовела строг воено-полициски режим и вршела таква административно--територщална поделба, каква што одговарала на не]зините интереси. Во новата држава, вардарскиот дел на Македонща имал колониален статус, со офицщално непризнат национален идентитет, со практикуваае на насилничка политика на
прогонуваае и на етничко чистеае, следена од силна асимилацща. Вардарскиот дел на Македонща бил именyвaн како ,Дужна Србща", каде што владеел режимот на спецщални yредби, а Македонците биле именyвaни како Jyжносрбиjaнци. Тоа значи дека Македонците не смееле ]авно да се декларираат како Македонци, не смееле да зборyвaaт на ма]чиниот ]азик т.е врз нив се вршел притисок да ги заборават македонскиот ]азик, сопствената исторща и кyлтyрa (Цветковска, 2004:17-18).
Македонскиот народ бил исклyчен од општествено-политичкиот живот. То] немал право да организира свои политички партии, немал право да yчествyвa во органите на власта, ниту во администрацщата. По воспоставувааето на власта, големосрпската буржоазща, работе]ки врз посто]аната денационализацща на Македонците, имала за цел сосема да ги асимилира и да ги интегрира во составот на српската нацща.
Состо]бите во образованието, по 1918 год., во вардарскиот дел на Македонща, биле многу тешки. Воената пустош се чувствувала насекаде. Зем]ата била сосема разурната и без на]потребните матерщални средства, а од некогашниот ентериер во училиштата немало ни трага. Тоа особено го отежнувало обновувааето на школството. Училишните згради кои на]често служеле за болници или за други воени потреби биле многу оштетени, често без прозорци, врати и подови. Учениците од дома си носеле столчиаа за да седат на настава., Учебниците, што постоеле пред во_|ната, биле запалени од страна на бугарските власти. До кра^т на учебната 1918/1919 год., се формирале речиси исто онолку училишта колку што имало и пред бугарската окупацща (1915-1918 год.) и во нив започнале да учат нешто повеке ученици од пред во_|ната. Така, просечно, на 3 ООО ученици доагало едно училиште ^овановик, 1983:31).
При уписот на учениците во првата повоена година се по]авиле многу тешкотии. Прво, поради непостоеае на документи, не се знаела точната возраст на учениците ниту, пак, колку одделенща завршиле пред Првата светска во]на. Друга пречка претставувало непознавааето на српскиот ]азик ко] бил наметнат како наставен. Училишната мрежа била развиена онолку колку што и одговарало на политиката на владе]ачкиот режим на Кралството СХСЛугославща. Повеке од 40% од децата од поширокото градско подрач]е (селата) останале неопфатени во училиштата.
Наставата започнала во февруари, 1919 год., и се изведувала по курсеви. Планот за таквиот вид на настава бил изработен по примерот на скратената настава во Францща, а како база за обновуваае на
школството во вардарскиот дел на Македонща служела неговата претходна организацща, изведена во учебната 1913/1914 год.
Првиот курс почнал на 1.2.1919 год., со траеае од 4 месеци, а последниот траел од 16. 3. до 15. 6. 1920 год. Речиси во сите училишта за време на првите три скратени учебни години се работело со полудневна настава, поради немаае доволен бро] училишни простории, а и поради недостиг на наставнички кадар ^овановик, 1983:113).
Има]ки ]а предвид огромната улога што наставниот кадар може да ]а одигра во образовниот процес, а посебно во услови на денационализаторски училиштен систем, каква што задача имало образованието во вардарскиот дел на Македонща, во периодот мегу двете светски во]ни, српските власти посебно внимание посветувале при изборот на наставниот кадар, ко]што бил ангажиран во училиштата во вардарскиот дел на Македонща. Наставниот кадар за вардарскиот дел на Македонща морал да исполнува посебни услови: покра] школските квалификации и неприфакаае на комунистичкото движете, наставниот кадар морал да биде составен од „проверени борци" на национален план. Ова посебно се однесувало на главните носители и организатори на денационализаторската просветна де]ност - просветните инспектори и околиски училишни надзорници. Во наставниот кадар во вардарскиот дел на Македонща имало: посто]ани учители, привремени учители, вршители на должноста учители во основните училишта, професори, наставници и предметни учители во гимназиите.
По завршувааето на Првата светска во]на, во вардарскиот дел на Македонща, се чувствувало недостиг на учителски кадар. Така на пример, во учебната 1918-1919 година, само во Брегалничката област, во одделни училишни околии недостасувале: во Велешката училишна околща имало потреба од 12 учители; во Кавадарската училишна околща - 30; во Кочанската училишна околща - 10; во Малешевската училишна околща - 13; во Царевоселската училишна околща - 10; во Гевгелиската - 1 и во Радовишката - 2 (Картов, 1975:97)\ Недостатокот од учителски кадар се чувствувал и во останатите делови на кралството СХСЛугославща и тоа било една од причините властите да се одлучат да го вклучат, односно да го прифатат и оно] дел од егзархиските учители ко], во Првата светска во]на, останал во
1 Архив на Jугославиjа (понатаму АJ) фонд: 66 Министарство просвете Кралевине Jугославиjе, кут.6, а.е 286-1919, 266-1919, 229-1919, 220-1919.
вардарскиот дел на Македонща. Во почетокот било замислено егзархискиот учителски кадар да биде ангажиран надвор од вардарскиот дел на Македонща, односно во Србща, мегутоа биде]ки се чувствувал голем недостаток од учителски кадар во вардарскиот дел на Македонща, извесен дел од егзархиските учители биле ангажирани врз основа на членовите 37 и 38 од Законот за народните училишта. Така на пример, во Скопската област биле ангажирани 43, а во Битолската — 92 учители.2 Егзархиските учители, пред да бидат назначени во учителска служба, биле принудени да поминат низ неколкумесечни курсеви во Белград, на кои ги изучувале српскиот ]азик, српската исторща — „национална географща и исторща на српската црква". Ваквите курсеви со егзрхиските учители се одржувале се до 1924 година (Картов,1975:100).
Во училишниот систем, щшто бил наметнат од страна на властите во Кралството СХСЛугославща, на]знача]на улога имала намерата училиштата да станат на]важно средиште и основно средство во денационализацщата и во асимилацщата на македонскиот народ. А главниот товар во спроведувааето на ваквата политика требало да го понесат учителите.
На ваквата улога на учителството во вардарскиот дел на Македонща, Министерството за просвета на Кралството СХСЛугославща укажувало во повеке свои дописи, циркуларни писма и други документи, испартени до властите на територщата на вардарскиот дел на Македонща. Во еден документ од 31.8.1930 година, од Министерството за просвета, се вели:„ За да се постигне саканата цел во тие краеви (во вардарскиот дел на Македонща), потребно е пред се да се има одбрано чиновништво за сите видови работа, без никакви предрасуди, коешто ке им биде ло]ално на кралот и на државата. Првите места мегу чиновништвото ги заземаат народните учители" (Картов, 1975:99-100). Ваквите ставови на Министерсвото за просвета се должеле и на фактот што учителите биле сещдневно во непосреден допир со народот и ги познавале неговите добри и лоши страни. Доверува]ки го воспитувааето на своите деца на учителите, тие биле во можност да ]а придобщат довербата на народот, а со тоа да влщаат на неговиот економски, политички и образовен развод Затоа големосрпскиот режим, во вардарскиот дел на Македонща, насто]увал да има целосна контрола на учителскиот кадар и неговите активности да ги насочува во функцща на сво]ата асимилаторска просветна политика.
2 АJ, ф.66, кут. 20 и 21.
Улогата што требало да ]а одигра наставниот кадар во спроведуваае на денационализаторската мисща во вардарскиот дел на Македонща, не се сведувала само на работата мегу учениците во училиштето туку и на неговата вонучилишна де]ност. Тука спагале воншколски форми на просветни активности: описменуваае преку аналфабетски курсеви, амбулантни училишта, одржуваае на популарни предавала за народот, отвораае на библиотеки и читални, издаваае и ширеае на популарни книги за народот, формираае на културно-просветни друштва и др. ^овановик, 1983:97). Улогата на наставниот кадар, што требало да ]а одигра во вардарскиот дел на Македонща на полето на воншколската активност, се гледа во еден документ од Министерството за внатрешни работи од 1922 година (документот е без дата), испратен до Министерството за просвета на Кралството СХС, каде што, мегу другото, пишува „Работата на нашите учители во Jужна Србща надвор од училиштето има исто значеае како и работата во самото училиште. Учителот е таму еден национален апостол и пионер на нашата национална државна мисла, покра] тоа што е воспитувач на децата. То] е значи народен учител, како што му зборува и самото име, а во исто време и пропагатор на редот и мирот и на државната иде]а".3
Со цел денационализацщата и асимилаци]ата на македонскиот народ да течат побрзо, било наредено целокупните просветни активности во вардарскиот дел на Македонща да се изведуваат на српски ]азик. Биле преземени строги мерки од страна на просветните инспектори против сите оние учители коишто дозволувале нивните ученици во текот на наставата, па и надвор од училиштето да го употребуваат ма]чиниот-македонски ]азик. Така на пример, училишниот надзорник за градот Битола, Горге Тасик, во сво]от извешта] до Министерството за просвета од 30.6.1927 година, ]а обвинува учителката од Битола, Jерина Марковик и бара не]зино преместуваае од вардарскиот дел на Македонща, биде]ки истата дозволила, за време на часовите, да се служат со македонскиот ]азик и истите не ги научила да зборуваат на српски книжевен ]азик.4
Неписменоста била особено застапена ка] селското население, каде што поголемиот бро] на децата не оделе на училиште, биде]ки во многу села такви не постоеле. Министерството за просвета, како
3 Државен Архив на Македонща (ДАРМ), ф. Министерство за просвета на Кралството Jугославиjа, кут.5.
4 Зборник „Документа за борбата на македонскиот народ за самостсуност и за национална држава", Скоще, 1981, том.11, 135-136.
на]висок управно-извршен орган, ко] раководел со просветата во вардарскиот дел на Македонща и во останатите делови на Кралството Jугославиjа, се грижело за отворааето на училишта, разместуваае на учителскиот кадар, како и за спроведуваае на програмата по ща тие училишта требало да работат.5
Во просветен поглед, состо]бата во вардарскиот дел на Македонща, непосредно пред априлската во]на во 1941 година, била следната и тоа, во учебната 1939/40 година, имало вкупно 843 основни училишта со 1 804 паралелки, во кои биле опфатени 98 716 ученика со настава на српски ]азик.6 Во оваа учебна година работеле 15 средни училишта со 8 216 ученика7, а во составот на средните училишта и една учителска школа со 12 паралелки и 386 ученика.8
Според соцщалниот состав на учениците во средните училишта, доминантен бил бро]от на деца на поимотни слоеви од македонското население, потоа на деца од доселеници — колонизатори и на деца на чиновници во државниот апарат, на деца на трговци, на занаетчии, рентиери, службеници, а значително помалку деца на работници, на земрделци, на просветни работници и на другите слоеви. Споменативе податоци укажуваат на соцщалната нееднаквост во застапеноста на учениците и покра] тоа шго училиштата со закон не биле класно ориентирани, но поради економската условеност, децата на посиромашните слоеви од населението, кое било во мнозинство, не секогаш можеле да се школуваат, што укажува на недоследниот пристап на просветните власти за рамномерна сеопфатност на децата од сите слоеви на населението, особено во средното образование. 9 Процентуалниот сооднос на учениците родени во Македонща и на останатите ученици бил секогаш во корист на вторите. Од вкупно завршени 3 692 ученика во средните училишта, 1 735 се родени во Македонща, или 46,99%. (За овие податоци не е наведена учебната година). Додека, пак, во учебната 1939/40 година, од вкупниот бро] на ученици што се вклучувале во овие училишта - 530, само 322 ученика, или 60,75%, биле родени во Македонща. Ово] сооднос бил уште понеповолен ка] верските училишта како пгго се Великата медреса во Скоще и во Богословщата во Битола, каде што процентот на
5 ДАРМ, Министертсво за просвета на Кралството Jугославиjа, к.1-6.
6 ДАРМ, Министерство за просвета на Кралството Jугославиjа, к.79 несреден.
7 Архив на институтот за национална исторща-Скоще (АИНИ), инв.бр. 335/67.
8 ДАРМ, Министерство за провета на Кралството Jугославиjа, к.79 несреден.
9 АИНИ, Лазар Соколов, Матерщали за интелигенцщата во Вардарска Македонща мегу двете светски во]ни, инв.бр.1040/72.
застапеноста на ученици родени во Македонща бил на]мал од сите училишта. 10
Од приложената табела можеме да го согледаме составот на гиманзиите во вардарскиот дел на Македонща (1918-1941), со вкупниот бро] на ученици и со бро]от на класовите во одделни училишта.11 На крарт од табелата е даден сумарен преглед на составот на наставничкиот кадар, сумарно и во одделни училишта. Времето на формираае на училиштата во документите не е дадено.
Место на училиштето Вкупно ученици во нижите класови Бро] на кла-сови Вкупно ученици во вишите класови бР°) на кла-сови Вкупно ученици во нижите и вишите класови Бро] на класови вкупно Бро] на настав-ници
Битолска државна машка 732 15 287 8 1019 23 37
Битолска државна женска 324 8 - - 324 8 16
Велешка државна мешовита 484 11 - - 484 11 19
Велес-самоуправна - - 155 4 155 4 10
Гевгелща-државна мешовита 157 4 - - 157 4 8
Кавадарци-државна мешовита 203 5 - - 203 5 7
Куманоово-државна мешовита 487 10 153 5 640 15 23
Охрид-државна мешовита 382 8 114 4 496 12 16
Прилеп-државна мешовита 499 9 - - 499 9 15
Прилеп-самоуправна - - 191 5 191 5 11
10 Истото.
11 ДАРМ, Министерство за просвета на НРМ. Републички збирни табели. Краток попис на сите училишта во НРМ во почетокот на учебната 1940-41 г., к.73, папка II.
Скоще-државна 733 16 306 9 1039 25 38
прва машка
Скоще-државна 719 16 308 8 1027 24 37
втора машка
Скоще-државна 616 13 358 9 974 22 41
прва женска
Скоще-
државна втора 440 9 - - 440 9 15
женска
Струмица-државна 247 6 - - 247 6 8
мешовита
Тетово-
државна 360 8 118 4 478 12 21
мешовита
Штип-
државна 367 9 175 4 542 13 22
мешовита
ВКУПНО 6750 147 2165 60 8915 207 343
Српската власт раководе]ки се од иде]ата за што поефикасно асимилираае на македонскиот народ, вршела стипендираае и упис на македонски ученици во училиштата во Крагуевац, во Неготин Краина и на други места во Кралството СХСЛугославща, со цел од нив да создаде свои приврзаници што ке ги штитат не]зините интереси. Во Државната реална гимназща во Неготин Краина, како питомци на Државниот интернат, вкупно имало 13 ученици од Македонща, додека, пак, во Државната гимназща во Крагуевац, како питомци на Државниот интернат, вкупно имало 96 ученици од Македонща. Напорите на српската власт останале без резултати, биде]ки токму тие ученици се вклучувале во отпорот што го организирал и давал македонскиот народ предводен од интелегенцщата, а против асимилаторската и денационализаторската политика што била спроведувана во вардарскиот дел на Македонща.12
Просветните власти акцентот во наставната програма го ставиле на националната група предмети, особено на исторщата и на ]азикот, саодки на то] начин да го забрзаат процесот на асимилацща на учениците и на македонското население. Училишниот систем бил орудие во рацете на владе]ачката класа за воспитуваае на училишната
12 ДАРМ, ф.Министерство за просвета на НРМ, кут.57.а.е63.
78
младина насочува]ки го целокупниот наставно-воспитен процес кон разбиваае на правилното формираае на личноста на ученикот, со цел да се изгуби неговиот национален индивидуалитет и да се создаде од него послушно орудие преку кое, понатаму, ке продолжи процесот на денационализацща и на асимилацща на широките македонски маси (Картов, 1975: 93).
Како составен дел на просветниот систем на Кралството СХС/ Jугославиjа, во вардарскиот дел на Македонща бил и Филозофскиот факултет во Скоще. Според статистичките податоци, во учебната 1940/41 година, бро]ната состэдба и структурата на студентите при ово] факултет била следната: на прва година биле запишани 143 студенти од кои 82 машки и 61 женски; на втора година — 61 студент, од кои 27 машки и 34 женски; на трета година — 48 студенти, од кои 25 машки и 23 женски и на четврта година — 28 студенти, од кои 10 машки и 18 женски.
Вкупниот бро] на запишани студенти при ово] факултет, во учебната 1940/41 година, изнесувал 280, од кои 144 машки и 136 женски студенти.
Според структурата на вероисповедта, бро]от на студентите во оваа учебна година бил следниот: православни биле 257, од кои 130 машки и 127 женски; римокатолици 10, од кои 5 машки и 5 женски; муслимани 12, од кои 9 машки и 3 женски и мо]сиевци, само една студентка. 13
Во поглед на соцщалниот состав на занимааата на родителите на студентите на ово] факултет, од податоците дознаваме дека претежно тоа се деца на чиновници, вработени во административните државни служби, потоа сопственици на зем]а, трговци, индустрщалци, занаетчии, пензионери, лекари, адвокати, свештеници и други.
Ваква била состо]бата на просветно поле во вардарскиот дел на Македонща, непосредно пред априлската во]на во 1941 година, кога неписменоста изнесувала 67,5% од вкупното население кое броело 949 364 жители, според пописот од 31 март 1931 година. Тогаш, едно училиште доагало га секои 34,04 км2 во кои живееле 861 жител.14
Изнесените податоци треба да се примаат со резерва и со голема претпазливост, биде]ки потекнуваат од извори на офицщални институции на Кралството Jугославиjа и на Македонща, во вид на
13 ДАРМ,ф. Министерство за просвета на НРМ, Збирна табела на скопскиот Филозофски факултет, краток попис на красот на годината 1939/40, зимски и летен семестар, к.73, папка II.
14 Истото, папка IV.
рекапитулари на образовниот систем, но сепак од нив можеме да ]а согледаме воспитно-просветната соскуба во периодот 1918-1941 година. Тие зборуваат за алармантната положба во ща се наогала просветата во вардарскиот дел на Македонща, биде]ки истата била свесно поставувана и подредувана на интересите на владе]ачкиот режим. Ова го илустрира и нивото на обезбедувааето на училишниот простор и инвентар, кои по висината на квалитетот скоро секогаш биле на на]ниско можно ниво. Учителскиот кадар на]често, по казна, бил распоредуван во вардарскиот дел на Македонща. Тоа на]често биле Срби, а поретко во наставниот процес биле вклучувани учители-Македонци, кои наставата морале да ]а изведуваат на српски наставен ]азик. Во учебната 1939/40 година, во основните училишта во вардарскиот дел на Македонща, имало 1 667 учители, додека пак, во средните, работеле 359 наставници.15
Дека не постоел интерес на властите за отвораае на нови училишта и за испракаае на нов учителски кадар во вардарскиот дел на Македонща, ни укажуваат податоците од стенографските белешки на Собранието на Кралството Jугославиjа и искажувааето на Стаменко Стошик — пратеник, роден во село Се]аце, Кривопаланечки округ. 16 Обезбедувааето на учителскиот кадар од страна на Министерството за просвета претставувало особена тешкотща, биде]ки учителите не сакале да работат во оваа за нив туга зем]а. Повекето од нив биле додани од Србща и од другите краеви на Кралството Jугославиjа, главно, присилно преместувани, или, пак, испракани по казна, претежно заради своите прогресивни ориентацща и де]ност (Кондарко, 1985:268). За спроведуваае на сво]ата определба, тие биле организирани во здруженща, како секцщата на Jугословенското учителско здружение за Вардарска бановина. Оваа секцща, во периодот од 1933-1941, била под влщание на учителите-комунисти (Jанкуловски: 77). Со сво]ата прогресивна политичка работа, напредните учители придонеле за оформуваае на антифашистичкото расположение мегу широките народни маси.
15 Истото
16 Стенографски белешки на Собранието на Кралството Jугославиjа, 24 седница, одржана на 23.2.1937 година. На оваа седница пратеникот Стаменко Стошик, покра] другото, укажал на следното „преку 50% од подигнатите училшта ке бидат затворени, само поради тоа што државата не наога средства да ги плати учителите...треба, господа, да се врати член 35 од Законот за народните учители, со ко] би се повратила постс^аноста на нашите народни учители, за да би можеле да и служат на просветата, а не на режимот.Учителите се, господа, народни пратеници расфрлани по на)зафрлените места, а платени се скромно..."
Од досега изнесеното во однос на прашааето за политиката на режимот спрема учителскиот кадар, ко] бил со служба во вардарскиот дел на Македонща, се гледа дека режимот на српските власти на учителскиот кадар гледал исклучиво само како на средство, со чща помош ]а реализирал денационализаторско-асимилаторската просветна политика мегу македонскиот народ.
Основен проблем при спроведуваае на процесот на асимилацща и на денационализацща бил неписменоста на населението и незнаеаето на српскиот ]азик, како официален службен ]азик, во тогашната Вардарска бановина.
Литература:
Jанкуловски, Илща. Напредното учителско движепе во Македонка (1918-
1941).Аини, инв.бр.783/70,77. Jовановик, Марща. 1983. Просветно-политичките прилики во Вардарска
Македони]'а (1918-1929).Студентски збор. Скопле: 1983. Картов, Владо. 1975. Специфичните особености на просветната политика на владеачките режими на Кралството СХС, односно Jугославиjа спрема македонскиот народ (1918-1941.) сп. Истори'а. Скоп|е бр.1. Кондарко, Благо]. 1985. Моите другари: Боро Чушкар, Или)'а Jанкуловски, Богданка Плекаш-Прокич и Коста Гукик. Напредното учителство во Македонца. Зборник на секавааа за де]носта на напредното учителство во Македонща пред во]ната и за време на НОВ. Просветно дело. Скоп|е. Споменица 25-годишпице ослобо^епа Jужне Срби)'е,1937. Скопле. Цветковска, Надежда, 2004. Политичките партии во парламентарните изборни борби во вардарскиот дел наМакедони/а.ИНИ: Скоп|е.
Обjaвени архивски извори:
Зборник „Документи за борбата на македонскиот народ за самостсуност и за национална држава", Скоп|е, 1981, том.П.
Необ|авени архивски извори:
Архив на Jугославиjа фонд: 66 Министарство просвете Кралевине Jугославиjе. Архив на Институтот за национална исторща-Скоще.
Државен Архив на Македонща (ДАРМ), ф. Министерство за просвета на НРМ. Стенографски белешки на Собранието на Кралството Jугославиjа.
