CC BY
6Оригинален труд
UDC 929 ARHELAJ I UDC 94(381)"-0413/-0399"
ЦИВИЛИЗАЦИСКИТЕ ВИЗИИ НА МАКЕДОНСКИОТ КРАЛ АРХЕЛАJ I (413Ф399 год. пред н.е.)
Катерина Младеновска-Ристовска
Институт за национална истори]а, Скоп]е, Македонца
Key words: King Archelaus I (413-399 B.C.); military reforms; monetary reforms; politic reforms; cultural reforms.
Summary: The Macedonian Kingdom had very many capable rulers who provided free politic, economic, military and cultural development of the state towards the pedestal of the powerful Balkans factor and the world empire through decades. Among them special place takes the Macedonian king Archelaus I (413-399 B.C.) who successfully stroke back at the Hellenic world on all fields of the social, politic, economic and cultural life. In rivalry for prestige he used all the traditional Macedonian experience but without reserve he accepted, supported and propagandized the prohellenism not to assimilate his people but to give new civilization glow and reputation to the king court and with the prohellenic propaganda to acquire the Hellenic world in order to impose more easily the Macedonian political hegemony. After he ensured the throne, for quick development of the state in order to keep pace with the contemporary civilization course he performed important politic, economic, military and cultural reforms.
Македонского Кралство имало редица мошне способни владетели, кои низ децении ]а создавале основата на политичкиот, на економскиот, на воениот и на културниот развиток на државата кон пиедесталот на мокен балкански фактор и светска имперща. Мегу нив особено место зазема македонски крал Архела] I (413 Ф 399 год. пред н.е.)1, ко] успешно му парирал на хеленскиот свет на сите полиса на општествено-политичкиот, на економскиот и на културниот живот.
Според едно предание, Архела] I незаконски застанал на македонскиот престол, откако ги елиминирал сите можни соперници и претенденти. Имено, неговиот татко, кралот Пердика II, во времето на
1 Во зачуваните историски извори то) е прв носител на ова име мегу античките Македонци. Притоа разбирливо го отфрлам истоимениот митски крал, син на митскиот крал Темен и основач на Македонското Кралство, измислен во творечката имагинацща на големиот трагедиограф Еврипид во неговата драма „Архела]" од 407 год. пред н.е.
смртта, со сопругата Клеопатра2 имал 7-годишен син, но со робинката на неговиот брат Алкета го имал веке возрасниот син Архела]. Безмилосниот Архела] ги поканил на гозба сво]от чичко Алкета и неговиот син Александар, па откако ги опил, ги ликвидирал. Младиот полубрат, пак, го фрлил во бунар, лаже]ки ]а неговата ма]ка дека се удавил гоне^и гуска. И така, откако насилно ги елиминирал можните претенденти на престолот, Архела], можеби без наследно право, поради потеклото од ма]ка-робинка, го презел владееаето во Македонското Кралство (Platon, 1938-1940: Gorg., 471 a-c).
Сосема е оправдано сомневааето во веродосто]носта на ова предание како можна злобна измислица. Цела низа автори сметаат дека Архела] немал причина за таков насилен пат до престолот и некритички би било да се прифати тоа (Borza, 1990: 161-162; Проева, 2004: 183-185 и др.). Или, подобро речено, ща и да е вистината во преданието, „Архела] поседувал способност на щашто Тукидид
очигледно и се восхитувал" (Hammond - Grifith, 1979: 137).
* * *
Откако го осигурал престолот, со цел да ]а издигне државата во современите цивилизациски текови, кралот Архела] подготвил добро осмислен план и се зафатил со крупни политички, воени, економски и културни реформи. Додека Пердика II, главно, бил преокупиран со надворешната политика и го запоставил внатрешното уредуваае во државата, за Архела], во прв план, се нашле внатрешните реформи во државата. Знаел дека реформите ке го закрепнат и ке го осигураат влщанието на централната власт во државата, ке придонесат за отворааето на зем]ата кон хеленскиот свет и за оживувааето на трговските односи. „То] се покажал како човек со енергща, храброст и визща; то] бил амбициозен да ]а внесе Македонща во арената на хеленската политика" (Hammond - Grifith, 1979: 141).
Во соперништвото за престиж, Архела] го користел сето традиционално македонско искуство, но безрезервно го прифакал, го поддржувал и го пропагирал прохеленството, не за да го асимилира сво]от народ, туку со цел да му даде на кралскиот двор еден нов цивилизациски да], а со прохеленската пропаганда да го придобие
2 Клеопатра, изгледа, било на]омиленото име во долгото минато на Македонското Кралство. Освен сопругата на кралот Пердика II, тоа име го носела и сопругата на кралот Архела], сестрата на Македонецот Хипострат и сопруга на кралот Филип II, керката на кралот Филип II и кралицата Олимпщада и многу други. Многу често ова име било и во подоцнежниот период, како во Македонща, така и надвор од неа, на териториите на големата некогашна македонска имперща.
хеленскиот свет и да се обиде постапно на дел од него да му наметнува македонска политичка хегемонща. То] ги имал сите предуслови за брз напредок на државата, но бил воден и од големи лични и патриотски амбиции.
За политичките реформи, во прв ред, многу добро му дошла општата политичка криза и воената исцрпеност на хеленските држави од долгогодишната Пелопонеска во]на, започната уште во 431 год. пред н.е., а raja сè уште била во несмалено разгорен тек. Притоа, Македонското ^алство веке не било цел на директен воен и економски притисок од хеленските хегемонистички држави, во прв ред од ослабената и исцрпена Arara, особено по не]зиниот катастрофален пораз на Сицилщанската експедицща во поморската битка raj Сиракуза (3 и 7. IX 413 год. пред н.е.). Во непосредната околина на Македонското ^алс^о, пак, Тесалща била растргната со внатрешни општествени и политички превирааа на слабеете на власта на родовската аристократща и заменуваае со режими на тиранща. По долгите воени превирааа, на Халкидик се почувствувал релативен мир, а единствен независен полис останал Aмфипол, сосредоточен само на зачувувааето на сворт мирен развиток, без никаква експанзионистичка мок.
Воените реформи. Сещдневно соочен со исчекуваае на известувааа за Пелопонеската во_|на во поширокиот регион и збиднувааата во непосредното соседство, Aрxелaj бил свесен дека сигурноста на државата е во прв ред во одбранбените тврдини, нивните мегусебни комуникациски врски и мокта на воените сили -нивната бро_|ност, родовскиот состав, вооружувааето, воената опрема и ефикасноста на нивната употреба. Затоа, то] презел опсежни воени реформи.
За нив Тукидид пишува: „Подоцна, кога стана крал Aрxелaj, синот на Пердика, то] изгради тврдини, коишто сега постсуат во зем]ата, проби прави патишта и ги уреди останатите воени работи: коаицата, вооружувааето и целата спрема и тоа подобро одошто сите осум кралеви што владееле пред него" (Thucydides, 1942: II, 100, 2).
Kara искусен воен стратег и историчар, Тукидид дал мошне висока оцена на неговиот придонес со така опсежните воени реформи, а то] пишувал според личното познава^е на Македонща и веро]атно и самиот Aрxелaj.
Во рамките на воените реформи, Aрxелaj стратешки го за]акнал македонскиот воен потенцщал. Пред неговото доагаае на власт, во македонската професионална во]ска служеле само претставниците на аристократщата. То] решил да го демократизира тоа право, достапно за
сите жители што можеле да си купат воена опрема со сопствени средства и да служат во тешката пешадща како хоплити3. Тоа било од особено значеае за селаните, па со така демократизираната основа на воената служба, забележително ]а зголемил не]зината бро_|ност, но и ло]алноста и патриотизмот во државата. Воените сили станале дисциплинирана армща.
Архела] се ангажирал и за изработката на подобро оруж]е од сите видови и соодветно ]а подобрил и коаичката опрема на реорганизираната коаица. А во Македонща имало доволно потребни суровини и можности за производство на бакар, на бронза и на железо, како и технологща за производство на оруж]е.
Исто така, се ангажирал и во изработка на фрлачки направи за опсада на тврдини, како и за разрешувааето на проблемот со снабдувааето на во_|ската со отвораае на складишта за набавки на жито и на храна.
Од атинските бродоградители, пак, македонските занаетчии ]а усвоиле технологщата на производство на воени бродови, од сеща страна со по три реда веслачки клупи едни над други, т.н. трщери,4 но со финансиски тешкотии во нивното опремуваае.
До кра_|от на V век пред н.е. Архела] изградил и многу тврдини за безбедност на кралството, биде]ки тие пред неговото владеете „биле впрочем ретки" (Thucydides, 1942: II, 100, 2). Подобрената патна мрежа, пак, била од далекусежно значеае. Според Тукидид, кралот Архела] пробил нови „прави патишта", приспособува]ки го попатниот простор. Тоа значи, дека патиштата што ги направил Архела_ь не биле добро зацртаните патишта во обработливите низини мегу градовите на Долна Македонща, туку веро]атно пробивал нови, директни патишта и низ пошумените предели, коишто биле значащи за брзото движете на во_|ската, посебно во областите на Горна Македонща.
Со подобрената реорганизирана коаица, новоизградените прави патишта и подобрената патна мрежа низ државата и кон соседните области, било значително подобрено движеаето, снабдувааето и дополнувааето на во_|ската, контролата на внатрешноста, трговските врски и комуницирааето со престолнината. Кратко речено, во_|ската станала брзо подвижна, со за]акнати борбени средства и извежбани хоплити.
Очигледно преголемите ангажмани и амбиции барале и многу финансиски средства, што сепак успешно ги поднесувал, благодарение
3 Тоа може да се заклучи од еден фрагмент на Анаксимен од Лампсак (Кацаровъ, 1922: стр. 71, бел. 3).
4 Лат. Мгет(з (трирема).
на рудниците, за]акнатото индивидуално стопанство и ковааето на ценети монети.
Монетарната реформа. Од економско-политички причини, Aрxелaj извршил и монетарна реформа, со цел да конкурира на персискиот даре]к како тогашна на]силна монета. За таа цел то] го напуштил дотогашниот феникиски паричен систем и во ковааето се определил за големи номинали, но според нови стандарди. Имено, за своите сребрени монети го усвоил лидиско-персискиот стандард, при што ковал статери со тежина од 10,7 грама, познати како пентaдрaxми, со вредност од 2 персиски сребрени сигла од по 5,5 гр. (Polyainos, 1887: III, 10, 14.; Head, 1911: 220) Други, пак, автори овие статери ги сметаат за дидрaдрaxми или тетрaдрaxми (Шелдаров-Лилчик, 1994: 123).
То] ковaл монети од типот на Aлексaндaр I со аверс/реверс: македонски коааник / протом на коза, но и нов тип на монети: глава на момче со тенща / коа; глава на Херакле / глава на волк. На неговите монети и натаму се гледа дивиот вепар, коа во трк и коа што стои мирно, потоа шлем со пер]аница во вдлабен квадрат, но и протом на полуклекнат бик.
Бикот претставува длабока традицща наследена од критско-микенскиот културен круг raj парнските племиаа, од каде што веруваме дека го презема и Aрxелaj, како симбол на мок и доминацща над покорените па_|онски територии (Шелдаров-Лилчик, 1994: 196).
Интересно е и тоа што то] е првиот македонски крал, ко] на монетите претставува орел, атрибут на Зевс, a e и првиот македонски владетел, ко] започнал со ковaftе на бронзени монети. Тие се два типа со аверс/реверс: глава на лав / глава на волк или на вепар.
Негови монети се нацени и на територщата на денешна Република Македонща. Регистрирани се наоди на по еден сребрен статер од околината на Берово (Микулчик, 1973: 164) и од околината на ^чани (Шелдаров-Лилчик, 1994: 125).
Монетарната реформа на Aрxелaj на]очигледно го отсликува преминот на македонското натурално кон парично стопанство. Неговите монети биле прифатени и во соседните xеленски колонии, а продолжиле да се коваат и во времето на кралот Aероп (396 Ф 392 год. пред н.е.).
Основашето на новата македонска престолнина Пела. Мегу другото, Aрxелaj донел xрaбрa и далекусежна одлука за изградба на нов град и преместуваае на престолнината. Со помош на искусни xеленски aрxитекти, за локацщата за новата престолнина одбрал една височинка, опкружена со мочуришта, кра] пловната река Loudias
(Лyдиja)5 со пловен излез кон морето, во регионот западно од Солун, (raj современото с. Постол, Енице Вардарско). Со помош на xеленските aрxитекти, на просторот на исyшените мочyриштa, то] изградил нов yрбaнизирaн град, со правоаголен yличен распоред, именуван како Пела,б и од геостратешки и политички причини, престолнината ja преселил од А_|га во ово] поцентрален град во државата. Од него полесно можело да се комyницирa и да се контролира целата територща на кралството, коешто веке го контролирало просторот меfy планината Пинд и реката Стримон (поопширно за Пела в. Petsas, 1978).
Односите со Атина. Лтина имала оча_|на потреба за македонската дрвена грafa за обнова на флотата. Во таква состо]ба, погледите за задоволувааето на потребите биле исклучиво свртени кон Maкедонското Kрaлство и кралот Арxелaj, ко] пак од сво]а страна, во економската соработка ja гледал сво]ата голема шанса за профитираае и остваруваае на сеопфатно подготвените политички, економски, воени и културни реформски цели во државата.
Во 411 год. пред н.е. Арxелaj му дозволил на помладиот атински прщател Лндокид да сече дрва за весла за атинската флота на Самос во количини колку што сака (Andokides, 1913: 2, 11).
Во околностите на наизглед воспоставената внатрешна стабилност и безбедност од соседите, во 410 год. пред н.е., на западниот брег на Tермajскиот Залив градот Пидна се обидел да ja отфрли македонската врxовнa власт, по што Арxелaj веднаш го опседнал. Опсадата на добро утврдениот град веро]атно потра]ала, па Арxелaj изде]ствувал атинска одузничка воена помош, на чело со атинскиот државник и стратег Tерaмен.7 Со сво_|от одред атински во_|ници и дваесет брода (Xenophon, 1940: 1, 1, 12), то] помогнал во целосното блокираае на опсадениот град иако претxодно самата Атина го посакувала за сво]а база против Maкедонското Kрaлство. По преземааето на Пидна, како казна, за да ja уништи неговата трговска мок, Арxелaj го дислоцирал градот за 20 стадии кон внатрешноста од брегот (Diodorus, 1896: 49, 1-2). веро]атно требало да биде и пример на стравопочит за евентуалните идни обиди за свртуваае против матичната држава.
5 Позната и како ^ра Азмак.
6 Ваков нлан на град, чии улици се сечат нод нрави агли, за нрвнат бил проектиран во V век нред н. е., а се смета за иновацща на прочуениот aрxитект Хинодам од Mmre^
7 Терамен (Theramenes) (?-404 год. нред н.е.) - водач на умерените олигарси во Атина. Учествувал во номорските победи на Атина raj Абид и ^зик (410). При внатрешните немири во Атина во времето на ^Kraja, бил осуден со смртна казна.
При олигaрxискиот преврат и преземааето на власта во ослабената Arara 411Ф408 год. пред н.е., Aрxелaj им возвратил со помош на атинските демократи за нивната поддршка при опсадата на Пидна, помащки им да ja повратат власта, со што значително го зголемил сво_|от углед мегу Aтиаaните. Нивната соработка постсуано се проширувала и продлабочувала. Освен обезбедувааето дрвена грага, весла и други матерщали за бродоградба, Aрxелaj на]веро]атно им дозволил на атинските бродоградители да градат и трупови на бродови триреми во македонските пристаништа, како што планирал и Брасида на реката Стримон по осво]увааето на Aмфипол (Thucydides, 1942: 4, 108, 6). Откако ке биле направени, атиааните ги влечеле труповите во Aтинa, каде што биле составувани бродовите и спуштани во море. За сето тоа, во еден декрет од 407/406 год. пред н.е., атинскиот народ му изразува прекумерна благодарност на Aрxелaj за неговите прщателски услуги и добродетелства кон Arara, споменува_|ки ги и неговите синови - proxenoi и euergetai на Arara (Hammond; Grifith, 1979: 138139).
Сето ова значело економско профитираае од извозот на дрвената грага за бродоградба, осигуруваае на безбедноста од атински воени де_|ствща против Македонското Kрaлство, но и обезбедуваае поддршка за инициатива во градеаето нови политички односи во македонските интересни сфери.
И не само со Arara, Aрxелaj постсуано тежнеел да има добри или барем одржливи односи и со Спарта, зачувува^и ja сво]ата фактичка неутралност во завршните фази на Пелопонеската во_|на, со Aтинa и со Спарта, како главни протагониста (Herodes, 1908: 19).
Односите со Тесалща и со Спарта. Со засилувааето на Македонското Kрaлство и со зголемените аспирации на кралот Aрxелaj за политичко влщание во Хелада, вниманието било насочено и кон Тесалща,8 raja, за разлика од развиените xеленски полиси, била на многу понизок степен на општeствен развиток, со слабо развиени врски со останатиот xеленски свет. Власта била во рацете на богатата аристократща, со многу мегусебни ривалства и недоразбирааа, а на]изразита била борбата за престиж и за прошируваае на владенщата на градовите Лариса и Фера. Мегу нивните олигарси, пак, посебно се истакнувал родот на Ллевадите од Лариса. Но, состо]бите биле излезени од контрола на властите, па цела Тесалща била потресувана
8 Тесалща била област во североисточна Хелада. Таа била пространа котлина, речиси од сите страни опкружена со нланини, мегу кои и мошне високите планински масиви на Олимн, на Пинд и на Оса. Kara погранична област со Македонското ^алство, имала големо значеае во односите на Македонща и xеленскиот свет.
од чести политички немири на аристократщата и на соцщалните немири на пенестите - селанството, занаетчиите и трговците, кои биле лишени од политички права и оптоварени со политичка и стопанска зависност.
Kон кра_|от на Пелопонеската во]на, со градот Фера загосподарил Ликофрон (404-390 год. пред н.е.). Во 404 год. пред н.е. то] го поразил претставникот на династщата на Алевадите и ja освоил Лариса, завладеал со целиот северен дел и го обединил поголемиот дел од политички разединетата Tесaлиja, растресена од незадоволства и од немири. Синот и наследникот на Ликофрон, пак, Jaœ^ ja наметнал своjaтa власт во jyжниот дел на Tесaлиja.
Но, на издигнувааето на Фера се спротивставила победничката Спарта од Пелопонеската воjнa, веке афирмирана како xегемон на цела Хелада. Taa го имала предвид поранешното определуваае на Tесaлците на страната на Персиjците во Хеленско-персиските воjни (490 и 480/479 год. пред н.е.), како и скоро привршената Пелопонеска воjнa, во raja биле на страната на Атина, па овоjпaт не можела да ja препушти богатата житница Tесaлиja надвор од сферата на своето влщание. Освен поморската врска, таа била и неjзиниот единствен копнен пат кон централните простори на Балканот и кон Tрaкиja. Притоа: „Никогаш не било лесно да се мине низ Tесaлиja без водич, но уште потешко било да се мине преку неа со вооружена сила. Всушност сите Хелени без разлика сметале за сомнително да се минува преку територщата на некоja соседна држава без неjзинa согласност. Притоа симпатиите на народот во Tесaлиja биле од почетокот на времето на страната на Атиааните" (Thucydides, 1942: IV, 78, 2).
Овоjпaт во немирната Tесaлиja се крстосале актуелните интереси на Спарта со Maкедонското ^алство. Поради историjaтa на дотогашните меfyсебни односи, сосема логично, за неотаодната потреба од интервентна помош однадвор, тесалските олигарси не се обратиле до Спарта, туку до македонскиот крал Арxелaj како веке афирмиран авторитет во регионот. било исклучително поволна прилика за него да интервенира во тесалските грагански немири и да профитира, за што вероjaтно бил повикан од влaдеjaчките олигарси на родовите Скопади и Алевади. Од друга страна, тоа било и добра прилика да им се наметнат зависни вазални односи.
Арxелaj не чекал да биде испреварен од Спартанците, туку со брза енергична интервенцща и огорчена битка ja зазел Лариса, за што бил награден со граганско право на градот. По востановувааето на власта на месните олигарси, како гаранцща на лоjaлностa, тоj зел десет нивни момчиаа како заложници. Притоа, своjaтa држава ja проширил на
областа Пера]бща, Koja била присоединета кон Македонского Кралство (Herodes, 1908: 6, 16), со што ]а исполнил сво]ата планирана цел и добил пристап до богатата тесалска рамница.
Архела] го сметал вазалниот однос на Тесалща кон Македонското Кралство за привремено решение, со идни планови целосно да ]а потчини и да ]а присоедини кон сво]ата држава, со што би го обезбедил пристапот кон Северна Хелада. Така, со повремени воени интервенции, воспоставил воена контрола и над тесалските области Триполитида и Магнесща. Може да се претпостави дека Архела] повторно го освоил стратегиски знача]ниот Heracleum за заштита на воената граница со северна Тесалща, а нема податок што се однесува на Метона (Hammond; Grifith, 1979: 139).
Но, на експанзщата на Македонското Кралство во Тесалща, како и што се очекувало, остро реагирала мокната Спарта. За одбегнувашето на директен воен судир со Спарта, македонскиот крал Архела], како искусен и вешт политичар, по завршувааето на Пелопонеската во]на (404 год. пред н.е.), ]а вклучил сво]ата дипломатща и Македонското Кралство да стапи во Пелопонескиот одуз, со понуда да плака парични средства како што давале и другите членови на одузот. Но, Спарта арогантно ]а одбила неговата понуда, со образложение дека е предоцна за тоа, биде]ки во не]зината во]на со Атина, то] не дал никаква помош, а освен тоа, како „тиранин и барбарин", то] не можел да членува во хеленски одуз9. Но, вистинската причина за одбивашето на Спарта била во неговиот забрзан растеж во мокен регионален фактор, подготвен авторитетно да се меша и во хеленскиот свет, со опасност од засилуваше на натамошните експанзионистички амбиции во непосредното соседство.
Културните реформи. Сестраните реформи на кралот Архела] биле добра основа и за културен подем на Македонското Кралство, па по примерот на старите хеленски тирани, напоредно презел и мерки како мецена за збогатуваше и развиток на сите сфери на творештвото, од: литературата, театарот, музиката и уметноста, до физичката култура. За таа цел, угледува]ки се на примерот на сво]от татко, кралот Пердика II, ко] во Македонща ги поканил прочуениот лекар Хипократ од Кос и дитирамбскиот поет Меланипид, Архела] поканил на сво]от
9 Определбата „барбари" била на]често користена за дистанцираше од Македонците. На пример, Трасимах од Калхедон во „Писмо до ларишаните" (fr. 2) вели: „Треба ли ние, Хелените, да му бидеме робови на Архела] барбаринот?", а тоа само ги потврдува напорите зошто кралот Архела] така упорно ]а спроведувал долгорочната политика на хеленизацща на своето кралство, за да се приближи до хеленскиот свет, ко] игнорантски се дистанцирал од него.
двор на TpajHO населуваае и работеае голем 6poj поети, писатели и други културни де]ци од хеленскиот свет.
На македонскиот двор престсуувале: прочуениот атински трагедиограф Еврипид, хорскиот лиричар Тимоте] од Милет, епскиот поет Хо]рил од Самос, атинскиот трагички поет Агатон, прочуениот фрескосликар Sевксид, атинскиот историчар Тукидид и други познати имиаа. Кратко речено, како пребогат мецена, со прибирааето на овие значащи имиаа во македонската престолнина, кралот Архела] го издигнал македонскиот кралски двор во на]значаен културен центар на своето време.
Но, притоа не успеал да го придобие славниот Сократ, ко] скромно и мудро патриотски порачал да му пренесат дека „во Атина четири мери брашно чинат еден обол10 и вода има во изобилие" (Aristoteles, 1959: II, 23). Исто така, во изворите се наведува дека Сократ уште и подбивно рекол дека за украсувааето на дворот со фрески на сликарот Зевксид кралот платил 400 мини11, а за своето културно издигнуваае не сторил ништо (Aelianus, 1858: VH, XIV, 17).
Почнува]ки од Александар I Филхелен (498-454 год. пред н.е.) и престо]от на славниот Херодот на македонскиот двор (460 год. пред н.е.), експанзщата и амбициозните хегемонистички стремежи на Македонското Кралство кон разединетиот хеленски свет, ]а поттикнувале македонската политичка пропаганда за божемното хеленско потекло на не]зината кралска династща. Притоа, македонската традицща, митологщата и преданщата, плански промислено биле пласирани преку на]звучните хеленски авторски имиаа, од Херодот, преку Тукидид до Еврипид. Под превезот на прохеленската културна политика, постепено оделе во заборав автохтоните македонски културни про]ави и профили, а постсуните хеленски историски извори (од хеленски автори и на хеленски ]азик) на сето тоа му дале сво] едностран белег со т.н. interpretatio graeca (хеленско толкуваае). Притоа користеле приближно соодветни описи, толкувааа и именувааа во хеленско руво. Но, при внимателното истражуваае, сепак блеснуваат, и камче по камче од мозаикот на македонската култура, македонските теми и по нещ заборавен деец. Токму таков типичен период е и времето на кралот Архела], виден низ скудните и политички замаглени прозорчиаа на хеленските историски извори.
Но, очигледно, ова меценско „пресадуваае" на хеленската култура на македонскиот двор не добило до поширока и подолговременска
10 Хеленска ситна монета, 1/6 од драхмата.
11 Хеленски монети од 100 драхми.
општествена поддршка, туку се ограничило на културниот сло] на македонската аристократща, raja го познавала xеленскиот ]азик и ги прифакала xеленските културни вредности.
На дворот на кралот Aрxелaj се развила мошне плодна книжевна де_|ност, каде, секако, посебно се издвоил прочуениот атински трагедиограф Еврипид од островот Саламина (480 или 484 год. пред н.е. - веро]атно 406 год. пред н.е.). Налутен од Aтиаaните поради неправедниот пораз на неко] xорски натпревар, дошол на дворот на Aрxелaj и решил тука тра^о да се насели (408-406 год. пред н.е.). Опкружен со исклучително внимание од самиот крал, токму на дворот во Пела ги напишал своите последни дела: Архела], Ифигене]а во Авлида и Бакхи.
Во делата на Еврипид напишани во македонската престолнина просто се вселила срасната македонска и xеленскa митологща, со особено творечко обликуваае, преобликуваае и приспособуваае кон новото време, новата актуелна општествена средина и актуелните потреби на неговиот мецена - кралот Aрxелaj. Токму со таквото користеае на митовите, посебно од македонската митологща, то] на_|лесно можел да се вклопи во новата средина, да ги придобие членовите на кралскиот двор и пошироката публика. И тоа го чинел со посебно внимание и задоволство.
За нас е особено знача]но неговото актуелизираае на македонската митологща, а посебно се интересни неговите творечки преобликувааа на фактографщата, изместувааето на xронологиjaтa и на интерпретацщата на мотивите. За жал, целокупното негово творештво од престорт во Македонща не е сочувано, па не е можна поцелосна анализа на сите негови дела со митолошка проблематика.
За делото Архелаj, кое Еврипид го напишал во чест на сво_|от домакин, со сигурност се знае дека било завршено и изведено, но за жал од него се зачувани само малубро_|ни фрагменти (Hyginus, 1742: 219; Austin, 1968). Во него то] употребил невообичаена уметничка слобода во преобликувааето на постсуниот мит за создавааето на Македонското ^алс^о, притоа создава]ки нова верзща на познатата традиционална тема. Со цел да му се оддолжи за гостопримството, Еврипид го заменил традиционалниот основач на Македонското Kрaлство Пердика I со неговиот патрон Ф самиот Aрxелaj.
Се претпоставува дека и познатата трагедща Бакхи била напишана под влщание на неговите македонски искуства. Еврипид на]веро]атно во Македонща сосема непосредно го сретнал култот на Багаос (од Хелените идентификуван како Дионис), едно од на_|почитуваните
божества Kaj античките Македонци, и месните оргщастички ритуали во негова чест.
Интересно е што во трагедщата Ифигене]а во Авлида (стих 128— 129) е зачуван и еден збор од терминологщата на македонската архитектура. Тоа е зборот eustylos, со значеае на naos, щшто воопшто не се срекава raj други хеленски автори, а е посведочен на натпис од Вергина (Кутлеш) од V век пред н.е. (Saatsoglou-Palideli, 1996: 119; Проева, 1997: 214-215).
За жал, по релативно краткиот престо] на кралскиот двор, Еврипид починал во 406 год. пред н.е., далеку од сво]ата татковина. Бил погребан во градот Аретуса raj Амфипол со на_|големи почести. На неговиот надгробен споменик бил испишан епитаф составен од македонскиот поет Ада], а неговиот гроб станал извонредно значаща знаменитост. Атиааните се обратиле до македонското Собрание, бара]ки да се пренесат неговите посмртни останки во Атина, но биле едногласно одбиени (Anthologia Palatina, 1928-1938: 7, 5, 1; Aelianus, 1858: VH, XIII, 4; Aulus Gellius, 1903: XV, 20, 10).
Дознава]ки дека починал, славниот Софокле му посветил еден алузивен и метафоричен епиграм:
Сонце, Еврипиде, беше, не дете, кога во блесок стори да бидам гол! Друга лубеше ти, кога Боре] те одвеа! Мудрост не покажа! Ерот крадец го направи ти, посев посеа туг!
Истото расположение го воспеал и познатиот историограф Тукидид во неговиот единствен сочуван епиграм:
Цела Хелада спомен на Еврипид чува, а коски -зем]а на Македон! Таму му пристигна кра]. Родина му е Хелада, Атена. Лубеше Музи, блескотен нивен поj Славен од многу е то]!
И елегискиот поет Ион му посветил епиграм, споменува]ки ]а Македонща, т.е. Пиерща, татковината на Хесиодовите Музи и последно засолниште на поетот:
Збогум, Еврипиде, в црни пошумени спили на Пиери]а во нок вечна ти спечали дом! Сепак, иако под зем]а, име нетлено имаш,
рамно на хомерски cjaj. Вечна прелест си, зна]! 12
Поради неговиот npecroj на македонскиот двор, заедно со Хомер, во хеленистичкиот период Еврипид станал на]читаниот автор, што е и основната причина што му се сочувани повеке дела отколку на А]схил и Софокле13.
Во поново време, raj Охрид биле нацени поголем бро] Еврипидови фрагменти во мисирските папируси и во делови од лексиконот на византискиот теолог Фотщ (Чадиковска, 1995: 11).
На македонскиот двор творел и хорскиот лиричар Тимоте] (Timotheos) од Милет (450-360 год. пред н.е.). То] дошол од Атина и бил китарод, автор на дитирамби, химни и номи. Особен успех постигнал со своето дело Перси)ци од кое е зачуван само последниот дел и претставува лирски опис на поморската битка raj Саламина (480 год пред н.е.). Папирусот, на ко] е прона]дено во Египет во 1902 год., е на]стариот досега откриен хеленски папирус од IV век пред н.е. (Diehl, 1942: fasc. 5, 169-194). Неговите дела биле собрани во 18 книги, а зачувани се само околу 290 стиха. То] направил повеке иновации во музиката. Мегу другото, ]а додал 11-тата и 12-тата струна на китарата, го развил вокалното соло и т.н. нов китародичен стил. Како поет и китарод ]а обиколил цела Хелада и малоазиските градови. Починал во Македонща, каде престо]увал полни седум години (367-360 год. пред н.е.).
Атинскиот трагедиограф Агатон (Agathon) (448 или 446 - 400 год. пред н.е.), роден во Атина, бил близок и неразделен прщател на Еврипид и во 407 год. пред н.е. дошол тра]но да живее на дворот на македонскиот крал Архела] (Aelianus, 1858: VH, XIII, 4). Тука и останал до кра]от на сво]от живот, значи полни седум години. Пишувал трагедии и дела во проза. Зачувани се неколку наслови и 32 фрагмента од неговите дела (Tragicorum Graecorum Fragmenta, 1889: 763-769). Прочуен е по сворт настап во Платоновата Гозба каде е претставен како образован, елегантен и убав човек.
На]голема оригиналност про]авил во композицщата на своите трагедии. Под влщание на младоантичките дитирамби, то] ги одво]увал хорските партии од де]ството во рамките на драмата и ги
12 Препеви: Е. Колева (Колева, 1995: 266-267).
13 Од неговите 80-тина драмски дела, зачувани се вкупно 18: Алкестида (438 год. пред н.е.), Меде]а (431), Хиполит (428), Хекаба, Андромаха, Херакле]ди, Хикетиди, Бесниот Херакле, Тро]анки (415), Електра (413?), Хелена (412), Ифигене]а во Таврида, Jон, Феничанки, Орест (408), посмртно изведените Ифигене]а во Авлида и Бакхи, како и трагеди)ата Рес за чщашто автентичност постс^ат поделени мислеша во науката.
претворал во самостсуни делови. Неговите трагедии биле претрпани со грага. Во една прилика то] се откажал да бара теми и ликови во традиционалните митови и сам ]а создал романтичната фабула во драмата Анте], а тоа всушност претставувала голема новост на атичката сцена. Пишува]ки за него, во сво]ата Поетика, Аристотел критикува одделни недостатоци на не]зината композицща, но високо го вреднува како значаен автор за разво^т на трагедщата, поредува]ки го веднаш зад: А_|схил, Софокле и Еврипид.
Мегу присутните културни де_щи на македонскиот двор се споменува и името на епскиот поет Хо]рил (Choirilos) од островот Самос (V век пред н.е.). Хо]рил примал од Архела] по четири мини на ден и сите ги трошел за гозби (Athenaeus, 1887-1890: VIII, 345). Од неговото творештво се зачувани само малубро]ни фрагменти. Познато е неговото епско дело во кое е опеана победата на Атиааните над Персщците, како и делото Сам]ани во коешто го опеал своето родно место (Epicorum Graecorum Fragmenta, 1877: 265-272). Хо]рил се обидувал да излезе од вообичаениот круг на теми поврзани со митот и своето епско градиво го црпел од исторщата. Починал на македонскиот двор.
Се претпоставува дека на македонскиот двор престо]увал и атинскиот историчар Тукидид (ок. 460 - ок. 395 год. пред н.е.), автор на познатата Истори]а на Пелопонеската во]на во осум книги во щашто ги опишал настаните од 431-411 год. пред н.е. Мегу другото, то] дава драгоцени податоци и за исторщата на античка Македонща -мегусебните борби на македонските племиаа за обединуваае и создаваае на единствена држава, ги дава имиаата на разните кралеви, разните македонски градови, пишува за походот на одрискиот крал Ситалк во Македонща во 429 год. пред н.е. и е значаен историски извор за времето на владееаето на кралот Архела].
Прочуениот фрескосликар Зевксид од Херакле]а го насликал кралскиот двор. Нему му се припишува основааето на македонската сликарска школа (Aelianus, 1858: VH, XIV, 17). Темните и едноставни градби од класичниот стил на Хелада, во Пела биле заменети со богати и со раскошни градби со големи перистили, украсени со мозаици и големи паноа во штукатура. Токму тие градби станале инспирацща на т.н. барокен стил во Александрща.
Биде]ки Македонците немале право да учествуваат на хеленските Олимписки игри, во афирмацщата на македонскиот идентитет, државност и суверенитет, кралот Архела] воспоставил македонско религиско празнуваае во чест на Зевс и на Музите, со поетски и драмски натпревар и Македонски олимписки игри со атлетски
натпревари во светиот град Дион во Пиерща, на северните падини на Олимп, посведочени и со натпис (Merkelbach, 1973: 210). Тоа било создаваае на нов религиозен и културен центар, како пандан на Олимпща и другите светилишта на Хелените.
Македонските олимписки игри се всушност паралелни олимписки игри со хеленските, но со една далекувидна мегуетничка толеранцща. Имено, додека правото за учество на хеленските олимписки игри било ограничено со хеленското етничко потекло, на македонските олимписки игри можеле да учествуваат сите прщавени натпреварувачи.
* * *
^алот Aрхелaj I го загубил животот од насилна смрт во лов, во времето кога Спарта го подготвувала сво_|от напад на Македонското Kрaлство.
Постсуат различни верзии за неговото убиство. Според една, бил убиен во несрекен случа] со кусо ловечко коще од страна на неговиот омилен прщател ^ата] (или Kрaтеj) (Diodorus, 1896: XIV, 37, 6) . Според друга верзща, бил убиен во заговор во ко] учествувале Декамних, Хеленократ од Лариса и Kрaтaj.
Сите тие имале свои причини за одмазда: Aрхелaj му дозволил на Еврипид да го камшикува Декамних; Aрхелaj не го исполнил ветувааето на Хеленократ од Лариса дека ке го врати од прогонство во татковината; ниту пак Aрхелaj го исполнил ветувааето на ^araj дека ке му ja даде за сопруга сво]ата керка (Aristoteles, 1957: V, 8, 11, 12; Aellianus, 1858: VH, VIII, 9.). Но, тоа се сепак само добри приказни, а вистината на]веро]атно лежи во политичките мотиви, особено во мешааето во внатрешните работи на Тесалците и воспоставената контрола на дел од нивните области.
Владееаето на кралот Aрхелaj I е еден од на]знача]ните периоди во исторщата на античките Македонци, биде_|ки со неговата сеопфатна реформаторска де_|ност во сите сегменти на општествениот живот, го издигнал Македонското ^алство во еден од клучните политички и економски фактори на балканската историска сцена, а македонската престолнина станала еден од на]знача_|ните културни центри на своето време.
Извори:
Aelianus. 1858. Fragmenta (Varia historia. Epistulae rusticae). Ed. R. Hercher.
Paris.
Andokides. 1913. Orationes. Ed. F. Blass - C. Fuhr. Leipzig. Anthologia Palatina. 1928-1938. Ed. P. Waltz. Paris.
Aristotelis Politica. 1957. Ed. W. D. Roos. Oxonii. Aristotelis Ars Rhetorica. 1959. Ed. W. D. Roos. Oxonii. Athenaei Dipnosophistae. 1887-1890. T. 1-3. Ed. G. Kaibel. Lipsiae. Austin, C. 1968. Nova Fragmenta Euripidea inpapyris reperta. Berlin. Diehl, Е. 1942. Anthologia Lyrica Graeca II. Teubner. Diodori Bibliotheca Historica. 1896. Ed. Fr. Vogel. Vol II. Leipzig. Epicorum Graecorum Fragmenta. I. 1877. Ed. G. Kinkel. Teubner. Platon. 1938-1940. Opera. T. 1-5. Ed. J. Burnet. Oxford. Polyainos. 1887. Strategemation libri octo. s. l.: rec. F. Wölflin. Thucydidis Historiae. 1942. Ed. H. S. Jones - J. E. Powel. Oxonii. Tragicorum Graecorum Fragmenta. 1889. Ed. A. Nauck. Lipsiae. Xenophontis Historia Graeca. 1940. ed. G. Hude. Lipsiae. Herodu Peri politeias. 1908. s. l.: ed. E. Drerup.
Hyginus Gaius Julius. 1742. Fabulae (во: Scriptores Mythographi. ed. Av. Stavaren, Leiden).
Литература:
Borza, E.N. 1990. In the shadow of Olympus: the emergence of Macedon. Priceton/N. J.
Hammond, N.G.L. and G.T. Grifith. 1979. A History of Macedonia. Vol. II. Oxford. Head, B.V. 1911. Historia numorum. Oxford. Merkelbach, R. 1973. OLYMPEIA (ZPE 12).
Petsas, P. 1978. Pella, Alexander the greats capital. Institute for Balkan studies. Thessaloniki.
Saatsoglou-Palideli, H. 1996. A fragmentary Inscription od the Classical Period
from Vergina (AncMac II. 1993). Thessaloniki. Кацаровъ, Г.И. 1922. Царь Филипъ II Македонски. В: История на Македония
до 336 год. пр. Христа. София. Колева, E. 1995. Уште неколку белешки за Еврипид. В: Еврипид. Хиполит;
Ифигене]а во Авлида; Бакхи. Скоще. Микулчик, И. 1973. Една нова остава на тетрадрахми и преглед на монетните наоди од V-II век на ст. р. В: Годишен зборник на Филозофскиот факултет). Скоп|е. Проева, Н. 1997. Студии за античките Македонци. Скоп|е. Проева, Н. 2004. Историка на Аргеадите. Скоп|е.
Чадиковска, Д. 1995. Предговор. В: Еврипид. Хиполит; Ифигене]а во Авлида; Бакхи. Скоп|е.
Шелдаров, Н.; Лилчик, В. 1994. Кралевите на античка Македонща и нивните монети во Републкина Македонца. Скоп|е.
