CC BY
5Оригинален труд UDC 27-76-051(497.7) UDC 27-248.4 (497.7)
МИСШАТА НА АПОСТОЛОТ ПАВЛЕ КАКО ПОЧЕТОК НА ХРИСТШАНСТВОТО ВО МАКЕДОНША
Драган 3ajKOBCKH
Институт за национална исторщ'а, Скоп)'е, Македони/а
Key words: early Christianity, Macedonia, Apostle, Paul, Lydia, Philippi, Salonica, Beroia, Epaphroditus, Aristarchus.
Summary: The beginning of Christianity in Macedonia was in the middle of 1st century. It's dedicated to Apostle Paul's missionary. The New Testament scripts proclaimed that Paul was the first Christian missionary who, in the 50's of the first century AD, came to Macedonia, preaching. He was in Macedonia three times converting a large number of Macedonian population to Christianity. Lydia was the first woman in Macedonia that accepted the Christian faith.
In the following period, Paul's mission had a big success in every Macedonian city he visited. Due to his mission, there were Christian municipalities created in several Macedonian cities: Philippi, Salonica and Beroia. Those are, however, the first Christian municipalities in Europe which, in a short period of time, grew into powerful communities not only in Macedonia, but much farther away.
Македонща во античкиот период имала исклучително важна географска положба. Низ не]зината територща се вкрстувале важни комуникациски врски, кои ги поврзувале зем_|ите од Источниот Медитеран и Мала Азща со зем_|ите од Jадранот, ]ужна и средна Европа. Тука пред се треба да се спомене Via Egnatia, ща била една од на]важните сообраодници во римската држава и ща во еден голем дел минувала низ македонска територща. Македонща - географски, културно и во секаков друг поглед - имала важна улога како мост мегу Апенинскиот Полуостров и Мала Азща. Затоа, воопшто, не треба да изненадува фактот што првите почетоци на христщанството на европско тло се токму на македонска почва.
Ширеаето на христщанството на територщата на Македонща започнало многу рано, уште во средината на I в. од н.е. и тоа е тесно
1
поврзано со мисионерската де]ност на апостолот Павле. Имено, со цел да го проповеда и рашири христщанството, не само мегу Хебреите, туку и мегу паганите, Павле презел три мисионерски патувааа посетува]ки повеке градови во Мала Азща, во Македонща и во Грцща.1 Токму мисионерските патувааа на апостолот Павле како почеток на ширеаето на христщанството во Македонща се предмет на интерес на ово] труд.
Првата посета на Македонща, апостолот Павле, ]а остварил за време на неговото второ мисионерско патуваае.2 Упатува]ки се во внатрешноста на Мала Азща, по патот посетува]ки ги христщанските
3
општини основани за време на неговото прво патуваае , апостолот пристигнал во градот Александрща во Троада4 каде се запознал со идниот евангелист Лука. Според новозаветниот текст насловен како „Делата на светите апостоли" за чщ автор се смета евангелистот и апостолот Лука, во Александрща во Троада „во текот на нокта, Павле имаше видение: еден Македонец стоеше пред него и го молеше: Доjди во Македонц/а и помогни ни." (Делата 16, 9-10) Ако ги изземеме митските елементи карактеристични за библиските текстови, сметам дека оваа епизода упатува на претпоставката дека апостолот Павле во Александрща во Троада, од тамошните трговци - Хебреи, имал прилика поконкретно да се запознае со податокот дека во неколку македонски градови имало поголеми хебре]ски заедници - финансиски мокни и политички влщателни - мегу чии припадници можеби имало и извесен бро] на христщани конвертити.5 Токму затоа, апостолот,
1 Делата 20-21. Според Еузебщ Кесариски освен апостолот Павле, на Балканскиот Полуостров христщанството го проповедал и апостолот Андре] без притоа да прецизира за кои зем]и од Балканот се работи. (Eusebius, Historia Ecclesiastica, III, I, 1) Ово] податок се сретнува само raj Еузебщ и не е потврден во ниту еден друг извор. Оттука то] во современата наука е отфрлен како неавтентичен и погрешен.
2 Второто мисионерско патуваае на апостолот Павле Ф.К. Лукман (Лукман, 1983: 45) го датира во 51 - 52 г., П.Малицки (Малицки, 1994: 57) во 51 - 54/55 г., Целестин Томик во (TomiC, 1986: 76) во 49 - 53 г., а В Харингтон (Harrington, 1983: 125) истото го датира во 49 - 52 година.
3 Според П.Малицки (Малицки, 1994: 50) првото мисионерско патуваае на Павле се датира во 45/46 - на)доцна 51 г., според В.Харингтон (Harrington, 1983: 115) во 45-49 г., според Целестин Томик (Tomic, 1986: 86) во 46 - 49 година.
4 Градот Александрита во Троада се наогал на околу 25 km ]ужно од Тро]а.
5 До одржувааето на Првиот апостолски собор, приближно околу 49 година, христщанското учеае било проповедано и било ширено на]многу мегу Хебреите. Оттука, во периодот пред доагааето на апостолот Павле во
2
решил од Мала Азща да се упати на европско тло, во Македонща, претпоставува_|ки дека ке има успех во проповедааето на христовото учеае сред хебре_|ските заедници во македонските градови. Како што соопштуваат „Делата на светите апостоли", веднаш по наведеното провидение, апостолот Павле со своите соработници Сила, Тимоте] и Лука, од Троада преку островот Самотраке се упатиле во Македонща. (Делата 16, 11)
Пристигнува]ки, на_|прво, во пристаништето Неаполис заминале кон македонскиот град Филипи. Поага]ки од ово] податок, во науката, со полно право се смета дека Македонща е првата европска зем]а што ]а посетил апостолот Павле и истовремено првата европска зем]а каде што се проширило христовото учеае. Она што се уште предизвикува полемика е прашааето околу прецизното датираае на првата мисионерска посета на апостолот Павле во Македонща. Па така, таа, на]рано се датира од страна на македонскиот теолог Ацо Гиревски во 49 - 50 година (Гиревски, 2003: 6) или, пак, кон крарт на 49 година според авторите на „Исторщата на македонскиот народ" - прв том. (Исторща, 2000: 213) Приближно исто датираае дава и грчкиот историчар Апостолос Е.Вакалопулос (Vacalopoulos, 1963: 17), ко] смета дека Павле прв пат ]а посетил Македонща во 50 година. Наспроти нив, Горги Поп - Атанасов (Поп - Атанасов, 1995: 105) вели дека ,,мисионерското патувате на Павле во Македони]а започнало во 51 год. и завршило во 54 год., при што во текот на тие години апостолот (освен Македонца, м.з.) посетил и некои грчки градови, каде што, исто така, биле основани христи]ански црковни општини".
Наспроти полемиката околу датирааето, во науката постои неподелено мислеае за брзиот успех што го имал Павле во проповедааето на христщанството за време на неговата посета во Македонща. Уште во првите денови од неговото доагаае во Филипи6, апостолот, со своите проповеди, успеал да преобрати во христовата
Македонща, токму мегу хебре)ското население во македонските градови треба да се бараат првите конвертити христщани.
6 Градот Филипи се наогал околу 15 - 17 км. оддалеченост од Неапол. Градот се наогал во поднож)ето на Панга]ските Планини и бил основан од страна на македонскиот крал Филип II во 356 г. по кого бил именуван. Со текот на времето станал средиште на жива културна, религиозна и трговска де]ност. Ова пред се се должело на неговата извонредно добра местоположба благодарение на юэ]а низ него минувале сите поважни патишта што го пресекувале Балканскиот Полуостров, вклучува]ки ]а и Via Egnatia. (Поп -Атанасов, 1995: 106)
3
вера повеке жители на градот.7 Во 0B0j контекст важно е да се напомене дека првите проповеди ги одржал надвор од градот кра] блиската река каде што локалните жители имале обича] да излегуваат на молитва (Делата 16, 13). Ако се знае податокот дека еден од важните култови во религщата на античките Македонци бил култот кон реката на ща редовно и се принесувале жртви8 може со голема веро]атност да се претпостави дека првите слушатели на проповедите на апостолот Павле биле пред се Македонци, кои според сво]ата религиска практика имале обича] да излегуваат надвор од градот со
9
цел да се молат и да принесуваат жртви raj реката.
Според библиската традицща, прв, ко], на тлото на Македонща, го прифатил христщанството била жена по име Лидща, ща во Филипи продавала црвени ткаенини, а била по потекло од малоазиската македонска колонща Тиатир.10 Таа заедно со целото не]зино семе_|ство се покрстила и им понудила сместуваае на апостолот и на неговите соработници. Мегу останатите Македонци, жители на Филипи, кои го прифатиле христовото учеае, пред се, како резултат на проповедите на Павле, била и една робинка, ко]а работела како гатачка носе]ки им на не]зините господари големи приходи, вража]ки (Делата 16, 11-15). Големиот успех во проповедааето на христщанството мегу жителите на Филипи и пред се големиот бро] покрстени Македонци не можело да остане незабележано од локалната римска власт. Властите поттикнати од фанатизираните пагански верници, а пред се плаше]ки се за сопствените интереси наредиле да
7 Ка) Ц. Томик се срекава податокот дека во Филипи имало мала хебре]ска заедница. (Tomic, 1982: 244) Сепак, оваа претпоставка не може да се потврди со наративни, ниту, пак, врз основа на археолошки извори. Освен тоа малку е веро]атно да се претпостави доколку во градот навистина постоела макар и мала по бро] хебре]ска заедница дека авторот на Делата на светите апостоли ке заборавел да го соопшти тоа.
8 Херодот соопштува дека реките од страна на античките Македонци биле почитувани како божества при што тие редовно и принесувале жртва на реката спасителка. (Herodot, VIII, 138)
9 Во антиката постоеле три вида на жртви и тоа крвни, течни и мирисни. Во конкретниов случа] се работи за принесуваае на течна жртва т.н. libatio. Други такви примери се жртвувааето на Александар Македонски на реката Истрос (денешен Дунав) (Arrian, Anabasis, I, 4, 5), потоа жртвата леанка излеана од златна чаша од клунот на бродот на реките Хидасп, Акесине и Инд. (Arrian, Indike, XVII, 11; Arrian, Anabasis, VI, 3, 1)
10 Градот Тиатир (Thyatira) или денешен Акхисар бил македонска колони|а формирана во 290 г. пр. Ис.Хр. од страна на Селеук I Никатор (312-281). (Strabo, XIII, 4)
4
бидат yaпсени Павле и неговиот соработник Сила. Mеíyтоa, веке наредниот ден, тие биле пуштени на слобода благодаре]ки на тоа што Павле имал римско ^aíara^ право и оттука yживaл извесни привилегии при евентуални апсеаа и истражни постапки.
Во контекст на нивниот краток престо] во локалниот затвор, интересен е податокот содржан во „Делата на светите апостоли", ко] вели дека за време на нивниот престо], Павле и Сила, yспеaле да ги покрстат, не само затворениците, туку и стражарот што бил задолжен да ги чyвa. То] дури и ги повикал да до]дат во неговиот дом при што сите членови од неговото семе]ство биле покрстени и го прифатиле xристовото учеае. (Делата 1б, 16-4Q).
Од сето ова, содржано во „Делата на светите апостоли", произлегува дека xристиjaнскaтa вера, за релативно краток период, била прифатена од значителен бро] Македонци, rpaía™ на Филипи. Во градот била формирана xристиjaнскa општина - прва во Европа -основана лично од апостолот Павле. То] во посланието до филищаните соопштува дека истата имала востановено вообичаена црковна xиерaрxиja на чело со епископ (Филищаните 1, 1). Според мислеаето на рускиот историчар Aлексеj Петрович Лебедев (Лебедев, 2QQ2: б1), сведоштвото за постоеаето на епископ во градот Филипи е аргумент повеке во прилог на тезата дека тамошната црковна општина имала значително голем бро] на членови. То] смета дека една од карактеристиките на xристиjaнскaтa Црква во II и III век е тоа што единствено во градовите со бро]на xристиjaнскa заедница имало епископи, што, всушност, било случа] и со општината во Филипи.
Според мислеаето на македонските теолози Горги Поп -Aтaнaсов (Поп - Aтaнaсов, 1995: 11Q-111) и A^ Гиревски (Гиревски, 2QQ3: 11) за прв раководител т.е. епископ на црковната општина во Филипи бил поставен евангелистот Лука, ко] по заминувааето на апостолот Павле за Солун, извесно време, останал во Филипи продолжува]ки со сво]ата мисионерска де]ност во градот. Ваквото тврдеае го аргументираат повикува]ки се на текстот од „Делата на светите апостоли", во делот од кра]от на шеснаесеттата па сè до дваесеттата глава (Делата 16-2Q). Имено, до пристигнувааето во Филипи, авторот на текстот - Лука, раскажува во прво лице множина, а по заминувааето на Павле, Сила и Тимоте] за Солун расказот од прво поминува во трето лице множина што од страна на македонските теолози се зема како аргумент дека авторот, т.е. евангелистот Лука не учествувал во понатамошното патуваае во другите македонски градови туку останал да ja надгледува и да раководи со xристиjaнскaтa општина во Филипи. Сепак, оваа претпоставка не е поткрепена со
5
други изворни податоци и оттука сметам дека треба да се земе со голема доза на претпазливост. Освен тоа, малку или воопшто не е веро]атно дека Павле во своето послание до филищаните би заборавил да го спомне Лука, доколку то] навистина бил нивниот прв епископ.
Она што новозаветните текстови со сигурност го потврдуваат е фактот дека Епафродит е првиот епископ на црковната општина во Филипи. То] во посланието на Павле до филищаните експлицитно е наведен како епископ на Филипи, а во контекст на неговата посета на апостолот ко] бил заточен во Рим каде што го чекал судеаето.11 Во посланието до филищаните, Павле, мегу другото, им благодари за нивната ревност во верата како и за поддршката и помошта кои му ]а давале. (Филищаните 4, 14-23) Анализира]ки го ово] дел од посланието може да се претпостави дека откако разбрале дека апостолот Павле е заточен во Рим, филищаните веднаш го испратиле сво]от епископ Епафродит во посета на Рим, при што по него испратиле и соодветна матерщална помош за апостолот. (Филищаните 4, 16).
По престорт и проповедааето во Филипи, апостолот Павле, Сила и Тимоте] заминале за Солун каде што имало голема хебре]ска заедница и каде повторно со успех го проповедале христщанското учеае. На патот за Солун, тие ги посетиле градовите Амфипол и Аполонща.12 Иако нема конкретни изворни податоци, сепак, може да се претпостави дека при посетата на овие градови, Павле, одржал проповеди при што на]веро]атно покрстил извесен засега непознат бро] на верници.
Пристигнува]ки во Солун, апостолот, на]прво, ги започнал своите проповеди мегу локалните Хебреи, кои биле во голем бро], и според тоа претставувале силна заедница во градот.13 Мегутоа, Павле не се ограничил само на проповед во локалната хебре]ска заедница, туку,
11 Филищаните 2, 25 - 30; Ibidem, 4, 18. Може да се претпостави дека апостолот ]а искористил посетата на Епафродит и по него го испратил своето послание до црковната заедница во Филипи. (Поп - Атанасов, 1995: 112.)
12 Градот Аполонща (Apollonia) што го посетил Павле заедно со своите соработници се наогал во Македонща на патот Via Egnatia мегу Амфипол и Солун. Во антиката постоеле повеке градови кои го носеле името Apollonia од кои на]позната, во тоа време, била грчката колонща Аполонща во Илирща (денешен Фиер, Албанща)
13 Уште во првите години по неговото основаае во 316 г. пр. Ис.Хр. во Солун се населиле првите трговци од хебре]ско потекло (Vacalopoulos, 1963: 9). Оваа, во почетокот, мала хебре]ска заедница со текот на времето, се развивала и растела достигнува)ки го врвот на сво]ата економска мок во римскиот период кога Солун станал главна сообрака]ница, каде се вкрстувале трговските врски од Мала Азща и Истокот со Европа и Рим.
6
напротив, според сво]ата добро востановена практика, то] во xристиjaнството преобратил и голем бро] друго, неxебреjско, македонско население, жители на Солун и од околината (Делата 17, 4; 1 Солущаните 1, 9). Во ово] контекст интересно е да се напомене мислеаето на Горги Поп - Aтaнaсов (Поп - Aтaнaсов, 1995: 119), ко] смета дека апостолот Павле запознава^и се со состо]бите во xебреjскaтa заедница во Солун сфатил дека Хебреите нема лесно да го прифатат xристиjaнското учеае и затоа ja насочил сво]ата мисионерска де]ност кон aвтоxтоното македонско население. За кратко време во xристиjaнските редови влегле многумина од Maкедонците, на то] начин поставува]ки ги основите на солунската xристиjaнскa општина. За не]зиниот македонски карактер говори и фактот што за прв не]зин епископ бил избран Aристaрx, ко] според етничкото потекло бил Maкедонец.14
Што се однесува до не]зината организациска поставеност таа уште од почетокот, била мошне добро уредена, така што станала образец за сите xристиjaнски општини во Maкедониja и Axaja (1 Солущаните 1, 7-8). Во ово] контекст е и податокот raj Тертулщан ко] вели ,,... Proxima est tibi Achaia, habes Corinthum. Si non longe es a Macedonia, habes Philippos, Thessalonike; si potes in Asiam tendere, habes Ephesum; si autem Italiae adiaces , habes Romam unde nobis quoque auctoritas praesto est..". (Tertullianus, De Praescriptione Haereticorum, XXXVI, 2)
Соочени со големата популарност на ,,новото" учеае и успешната мисионерска работа на Павле сред локалното население, фанатизираните Хебреи започнале со силна акцща насочена против членовите на новоформираната xристиjaнскa заедница во Солун. Тие пред органите на локалната римска власт започнале да изнесуваат низа
14 Делата 27, 2. Новозаветните текстови соопштуваат дека Aристaрx бил еден од на)ревносните следбеници на аностолот Павле, ко] го придружувал за време на неговите на)тешки денови. Имено, Aристaрx го придружувал аностолот Павле за време на неговото присилно натуваае за Рим каде што требало да биде суден. Во науката единствено полемика предизвикува нрашааето во врска со неговата маченичка смрт. Имено, то] сноред црковната традицща маченички бил убиен за време на императорот Нерон (Исторща, 2QQQ: 215), нодаток ко] поради недостатокот на друг изворен матерщал треба да се земе со извесна доза на резерва. Од друга страна, пак, raj Вакалопулос се срекава нодатокот дека нрвите епископи во солунската xристиjaнскa онштина биле Jaœ^ Секунд и Aристaрx (Vacalopoulos, 19б3: 18), а ка] Г. Пон - Aтaнaсов (Пон - Aтaнaсов, 1995: 12Q) нодаток дека но смртта на Aристaрx нов солунски енискон станал Га] без нритоа да се наведе конкретниот извор или да се понудат аргументи кои упатуваат на ваквото тврдеае.
7
невистини и клевети против Павле и Сила, но и против сите оние што го прифатиле христщанството. Токму поради големиот притисок од страна на хебре_|ската заедница, Павле, Сила и Тимоте] биле примо-рани да го напуштат градот и да заминат за Бер. (Делата 17, 5-10).
Како што соопштуваат изворните податоци, во Бер, како и во Солун, имало силна хебре_|ска заедница. Слично како во Солун, Павле и Сила своите први проповеди ги одржале во локалната синагога во Бер, со таа разлика што биле поблагородно примени од страна на локалните Хебреи. Освен припадниците на хебре_|ската заедница, христианство примило и големо мнозинство нехебре_|ско паганско население, локални Македонци од Бер и околните места. (Делата 17, 11-12).
За успехот во проповедааето на христщанството и покрсту-вааето на големо мнозинство хебре_|ско и нехебре_|ско население во Бер набрзо разбрале властите во Солун. Особено вознемирени од ваквиот континуиран успех на апостолот Павле во ширеаето на христщанството во ово] дел од Македонща, биле локалните ]уде_|ски свештеници и хебре_|ските првенци од Солун. Стравува_|ки дека истото може многу лесно да се случи и со Хебреите во Солун, тие со сво]ата мок и углед континуирано вршеле притисок врз локалната власт да преземе конкретна акцща насочена против Павле и неговите на]блиски соработници. Соочен со ваквиот силен притисок, а на]веро]атно плаше]ки се и за сво]ата лична безбедност, откако ги поставил на здрави основи новоформираните христщански општини, апостолот Павле ]а напуштил Македонща упатува_|ки се во Грцща. Набрзо по него во Грцща заминале и неговите соработници Сила и Тимоте]. (Делата 17, 13-15).
Според податоците содржани во „Делата на светите апостоли", апостолот Павле, за време на своето трето мисионерско патуваае15 на два пати, повторно, ]а посетил Македонща. Овие две последни посети на Македонща датираат во периодот мегу 56-58 година16 за време на кои апостолот, заедно со своите соработници Тимоте] и Ераст ги посетил христщанските заедници во Филипи, Солун и Бер, каде што,
15 Третото мисионерско патуваае на апостолот Павле, Харингтон (Harrington, 1983: 176) го датира 53-58 г., П. Малицки (Малицки, 1994: 98) во 55/56-58/59 г., а според Ц.Томик (TomiC, 1982: 90) во 53-58 година.
16 Според авторите на првиот том на „Исторщата на македонскиот народ ", второто патуваае на апостолот Павле во Македонща се датира во 56 г., а третото во 57 г. (Исторща, 2000: 214). Наспроти нив, Георги Поп - Атанасов (Поп - Атанасов, 1995: 124) и Целестин Томик (Tomic, 1982, 132) се на мисле-ае дека второто патуваае треба да се датира во 57 година, а третото во 58 година.
8
може да се претпостави, егзистирале силни xристиjaпски заедници (Делата 19, 22). Впрочем и мотивот за неговиот втор престо] во Maкедониja треба да се бара во неговата желба да ги посети отпорано формираните xристиjaнски општини во Maкедониja, со цел лично да се yвери како тие фyнкционирaaт и да им даде yпaтствa и совет на тамошните xристиjaнски верници како да се спрaвyвaaт со сещдневните проблеми.17 Cо таа цел треба да се разберат и неговите две посланща yпaтени до xристиjaнскaтa општина во Cолyн и посланието yпaтено до xристиjaпите во Филипи. Cо самото тоа што апостолот Павле почyвствyвaл потреба да им напише писма на xристиjaните во Cолyн и во Филипи може со голема веро]атност да се претпостави дека xристиjaнските општини во овие македонски градови за релативно кратко време прераснале во големи и мокни xристиjaнски заедници, со yглед нaдaлекy познат не само во Maкедониja туку и пошироко.18
Постоеаето силни xристиjaнски црковни општини во ^лун, Филипи и Бер, пред се благодарение на мисщата на апостолот Павле, претставувало основа за брзо ширеае на xристиjaнството и во другите делови на Maкедониja. Hовозaветните текстови (Рим]апите 15, 25; 1 Коринцаните 1б, 1; 2 Коринцаните 8,1), светоотечката литература (Polycarp, Epistola Ad Phillippenses, III, C), aрxеолошките наоди и артефакти, како и житщата на xристиjaнските маченици во и од Maкедониja, упатуваат на претпоставката дека, почнува]ки од втората половина на I век, во повеке градови во Maкедониja почнале да егзистираат xристиjaнски општини.
Литература:
Vacalopoulos. Apostolos E. 19б3. A History of Thessaloniki. Institute for Balkans Studies: Tessalonike.
Гиревски. Лцо. 2003. Македонскиот превод на Библи/ата со посебен осврт врз неговата улога во современата миси)'а на црквата. Докторска дисертацща. Богословски факултет ,,Cв.Климент Оxридски" - Ctoh^: Ctoh^.
Историка на македонскиот народ. 2000. ^м први. MHH: Cкопjе.
17 За време па пеговото трето патуваае во Maкедоппja, юэ]а ja посетил па пропатуваае од Грцща за Maлa Лзи|а, апостолот Павле бил придружувап од македонските xрпстиjaпп Cопaтер, сип па Пир од Бер, Аристaрx и Cекyнд, xрпстпjaпп од Cолyп, а во придружбата па Павле биле уште и Га) од малоазиската Дерба, ^моте^ како и Trnrn и Tрофим од Maлa Лзи|а. (Делата 20, 4-б).
18 Како што соопштуваат повозаветпите текстови црковните општипи во Maкедоппja биле во состсуба да испракаат матерщалпа помош во општината во Ерусалим. (Рим)аните 15, 25; 1 Корпптjaппте 1б, 1; 2 Корпптjaппте 8,1).
9
Лебедев. Ллексе] Петрович. 2QQ2. Свештенство дpeвнe вaceлeнcкe ^кве: од anocmoлcкuх вpeмeнa до X веш. Београд.
Lukman. Franc Kvaser. 1983. Kristusovi pricevalci - Martyres Christi. Celje.
Maraud. Петър И. 1994. Иcmopuя нa хpucmuянcкama i^pma - nъpвu nepuoд от ocнoвaвaнemo ни цъpквama до mъpжecmвomo й npи Кoнcmaнmuнa Велики (34-313). ^м нърви. София.
Пон - Aтaнaсов. Горга. 1995. Бuблujama зa Мaкeдoнuja и Мaкeдoнцume. Mенорa: Скоп|е.
Polycarp. Epistola ad Phillippenses. Ed. Migne. 1894. Patrologiae cursus completus. Series Graecae. Paris.
Свето Писмо (Бuблuja). Нов Зaвem. 1991. Скоп|е.
Tertullianus. De Praescriptione Haereticorum. Ed. Migne. 1894. Patrologiae cursus completus. Series Graecae. Paris.
Tomic. Celestin. 1982. Savao Pavao, vrijeme, zivot i djelo apostola Pavla. Zagreb.
Tomic. Celestin. 198б. Pristup Bibliji opci uvod u Sveto Pismo. Zagreb.
Harrington. Wilfrid J. 1983. Uvod u Novi zavjet. Zagreb.
1Q
