CC BY
17МАКЕДОНСКОТО JA3OTHO ПРАША&Е ВО ЛИТЕРАТУРНИОТ 19 ВЕК
Валентина Миронска-Христовска
Универзитет „ Св. Кирил и Memoduj ", Македони]а
In the beginning of the 19-in century the question of abolition of the Archbishopric of Ohrid was popularized, and at the same time the fight against the terror of the Ottoman Empire began and for freedom of our own state, for standardization of literary language and affirmation of Macedonian identity. In order to decide about the Macedonian language issue, in 19-th century there were operations towards few activities: the first group of Macedonian intellectuals began to write and publish their own personal works in Macedonian folk language versus old Slavonic language. The second group started with oral and written polemics about resolving the Macedonian language issue. The third group began to open a printing house and started printing books, textbooks, dictionaries, almanacs and newspapers in Macedonian folk language. The fourth group encompassed those who directly started the codification of Macedonian literary language over their textbook, dictionaries and Grammar book. The fifth group started to take interest in translation activity. The sixth group turned toward exercising Macedonian language on the theater stage, but for realization of these activities funds were necessary, and as a result the seventh group was engaged in strengthening the role of church-school community, which was essential instigator of education and revolution in Macedonia in 19-th century. To that end, the eight group including intellectuals-revolutionaries, started to form associations, always attributing the label literature to the name of the association so that revolutionary ideology can be covered with the veil of literature. Discord among Macedonian intellectuals resulted from that: some of them were for evolution and the others for revolution. However, the aim was the same: freedom for Macedonia. Therefore, whenever we speak about Macedonian language, Macedonian literature, church songs, revolution or history of Macedonia in the 19-th century, we actually speak about the same: Macedonian identity, Macedonian name, Macedonian literature, culture and historic plenitudes.
Борбата за македонскиот ]азик, за македонската црквата, за македонскиот идентитет и воопшто за македонското прашаае била на]жестока во 19 век, ща коренспондира со почетокот на 21 век. Од крарт на 18 век, со просветителскиот процес, европските народи го започнале процесот на себенаогаае, поточно на државоустро]уваае, на кодифицираае на литературен ]азик, наспрема дотогаш употребуваните старословенскиот или латинскиот ]азик. Потребата од литература на народен ]азик била изразена на сите простори. Во Македонща пред 19 век, де]ствувале просветители, кои во своите пишани дела го воведувале народниот ]азик: Свободната грамота Зограф, Калиниковата грамота, Костурскиот речник од 16 век и други, а од 16 до 19 век била огромна продукцщата на зборници создавани во духот на дамаскинарската традицща. Jазикот во тие дела бил форма од спонтано мешаае на црковнословенскиот и народниот ]азик. „Ово] книжевен ]азик, затоа, не е хронолошки единствен: во постариот период, тоа е навистина само македонска
варщанта на црковнословенскиот (т.е. црковнословенски со извесни правописни и фонетски отклонувааа), а постепено, историски, во него се повеке и повеке народните говори - гласовни, морфолошки и речнички елементи, - ]а нарушуваат книжевната црковнословенска норма" (Угринова-Скаловска 1975:13).
Текстови на македонски народен .¡¡пик пред 19 век
Покра] „ракописни антологиски зборници со македонска провениенцща" (50-тина ракописи од 13 до 18 век) (Велев 2000:23), „на македонски народен говор срекаваме исто така евангелиски и апостолски текстови, хроники, ерминии и сл. Треба да кажеме, дека употребата на македонскиот народен говор како книжевен ]азик во минатото е мошне честа по]ава" (Поп-Атансов 1985:7). Прона_|дени се повеке ракописни текстови напишани на македонски народен ]азик: Крушевско писмо (29 ма] 1637), Белградски македонски зборник, Дамаскин, Зборниче (XVIII век), Никетово молитвениче (1787), Апокрифен зборник на Георги Димович (кра] на XVIII почеток на XIX век), Зборник на поп Сретен Пеович (1803) и други, поточно евидентирани се 69 ракописа. „Од ракописите пишувани на централно македонско нареч]е посебно важен е Пловдискиот македонски зборник, ко] е пишуван на чист народен говор во 1810 година" (1985:32). Г. Поп-Атанасов наведува повеке пишувачи на текстови на народен говор, мегу кои: Илща Христев, од Прилеп, ко] во 1859 г. од руски ]азик на прилепско нареч]е ]а превел книгата Кратка свештена истори]а со катехизис; свештеникот Григори Хаци Орданов од с. Ваташа, со десет негови ракописни текстови; Георги Димович од Jугозапна Македонща; даскал Станко; даскал Димитрща Поп-Jосифович од Североисточна Македонща; Никола Поп-Филипов; Михаил Поп-Филипов; Костадин Jованов од Разлошко; калугерите Арсенщ и Данил, кои работеле во манастирот „Св. Jован Бигорски". Г. Поп-Атанасов истакнува дека во западниот дел на Македонща посебна оаза во ща се пишувале и негувале текстови на народен говор претставувал Мщачкиот кра] со сво]от културно-просветен центар - манастирот „Св. Jован Бигорски". На мщачки говор биле напишани: Зборникот на монахот Антоние, Зборникот на Гене Серфилов, Бржданскиот дамаскин и други.
За прв печатен текст на македонски ]азик (охридско нареч]е) се смета речникот Четири]азичникот на Данаил Москополецот. Годината на печатеаето на оваа книга не е со точност утврдена, односно постсуат следниве податоци: Селишчев ]а посочува 1674 г., Марин Дринов ]а истакнува 1770 г., Б. Пенев ]а одбележува 1762 г., а според Б. Конески тоа е 1794 година (Георгиевски 1972:54). Со сигурност се знае, и во науката се употребува, второто издание од 1802 г., отпечатено во Венецща. За првата печатена македонска книга, речникот на грчки, албански, влашки и македонски ]азик, Г. Тодоровски бележи дека „новата македонска литература е обврзана во неа да го согледа сво]от почеток, зашто ]азичната норма што е регистрирана во Данииловиот Речник од четири ]азика е всушност основата на денешниот современ македонски литературен ]азик" (Тодоровски 2007:6).
Активности за решаваше на македонското jазично прашаше
Во почетокот на 19 век започнала борбата за ослободуваае од долговеквното ропство на целиот Балкански Полуостров. Бележити се
револуционерни акции од страна и на македонскиот народ, но без силна поддршка од други сили, сите траеле краткотра]но и безуспешно. Воедно започнала и борбата за обнова на Охридската архиепископща, борбата за самосто^а македонска црква од ща произлегла, односно се разгорела националната свест, ща пак го поттикнала формирааето на црковно-училишните општини, отворааето печатници, училишта, читалишта на ма]чин ]азик, потребата од нормираае на македонски литературен ]азик. Со еден збор пред светската ]авност било отворено македонското прашате, со цврстото бараае Македонка на Македонците! Затоа, кога зборуваме за македонското прашаае тоа значи дека зборуваме за било ко] конститутивен сегмент од македонскиот идентитет.
За македонското ]азично прашаае во 19 век се де]ствувало преку повеке активности: првата група македонски интелектуалци започнале да пишуваат и да ги об]авуваат своите лични творби на македонски ]азик; другата група воделе усни и пишани полемики околу решавааето на македонското ]азично прашаае; третата група отоворала печатници и започнала да печати книги, учебници, речници, календари, весници на македонски ]азик; во четвртата група се вбро]уваат оние што на]директно ]а започнале кодификацщата на македонскиот литературен ]азик преку своите учебници, речници и граматики; петата група започнала да се занимава со преведувачка де]ност; шестата била свртени кон употребата на македонскиот ]азик преку сценските изведби; а за да било сето тоа реализирано биле потребни финансиски средства поради што седмата група се ангажирала околу зацвстнувааето на улогата на црковно-училишните општини кои биле главните двигатели на просветата и револуцщата во Македонща во 19 век и на крарт осмата група во ща спагаат интелектуалци-револуционери, кои започнале да формираат дружества и притоа скоро секогаш кон името на дружеството ]а додавале назнаката книжевна, со цел револуционерната идеологща да била прикриена под превезот на литературната. Секако дека од таму произлегла поделбата мегу македонските интелектуалци: едните биле за еволуцща, а другите за револуцща. Но целта им била иста: ослободуваае на Македонща. Така што, дали зборуваме за македонскиот ]азик, или за литературата, за црковните слова, или за револуцщата, за исторщата на Македонща во 19 век, ние зборуваме за едно исто: за македонскиот идентитет, за македонското име, за македонското литературно, културно и воопшто историско богатство. Де]носта на македонските просветители, духовници, литерати, револуционери, била толку силно поврзана што честопати бележити се нивните трансформации ка] нив по однос на нивните активности и ангажмани. Поетот, учителот Григор Прличев во писмо до Никола Робев од 1867 г., поради борбата за обнова на Охридската архиепископща забележал: „од учител станав проповедник" (Македония 1978:228); Димитрща Миладинов од учител ]а започнал литературната активност. За неговата лубов кон родниот говор забележал Е. Спространов во написот „Матерщали за биографщата на браката Миладиновци", напишан по повод 50 г. од нивната смрт: „Д. Миладинов пишува на чист охридски дщалект со мали примеси од современите литературни зборови и изрази. Речта му е возбудлива, мислите му течат слободно" (Спространовъ 1912:17-30). Во литературното наследство на
Д. Милaдинов евидентирaни се три словa, нa охридско-струшки диjaлект и Молитвеникот га Д. Мидэдинов, од 1 jaнyaри 1S41, нa струшки гароден говор (Велев 2001:69), кяко и неговите публицистичките обjaви отпечaтени во „^ри^елс^ вестник" (1S60) нa струшко-охридскиот диjaлект (Тушевски 2003: 42). Горíиja Пудевски од реводуцинер, воjводa во Кресненското востяние, стaнaд дитерaт, ги нaпишaл извонредните песнaрки ня мaкедонски ]язик, няпишяд речници, ja нaпишaл првятя мaкедонскa исторщя. Литерaтот Тря_|ко Китaнчев гак стaнaл револуционер, ко] ги обединид сите мaкедонски друштвя во Бугарщя и пошироко, било формиряно „Мякедонско единство" во 1S95 г., со цел зя општогародно востaние во Мaкедониja. Пaртениja Зогряфски од духовно лице се преобрaтил во вистински просветитедско-преродбенски деец, a по неговaтa яктивност и га Д. Мидядинов, Кукуш стaнaд Политичко гнездо; дед од основоположниците га „дозярите": Д. Груев, П. Тошев, Г. Петров, П. П. Арсов стaнaле идеодози и глявни носители га мякедонскятя револуцщя итн.
Нивгатя борбя бидя зaсновaнa га додговековгатя историскя трaдициja, га долговековното мякедонско постоеае. Зятоя ке зябедежиме декя корените га мякедонскиот ]язик се многу ддябоки, га отгаму и неговиот рязво] не требя дя се врямувя. Бдяже Конески пряви едня скиця зя рязворт га мякедонскиот ]язик: процесот га проникнувяаето га няродниот ]язик во дитерятурятя се бедежи од 16 век гавяму, со aфирмaциjaтa га дaмaскиraрскaтa книжниня. „Едементи од няродниот мякедонски говор се срекявяят и во поряните рякописни споменици пишувяни во мякедонските скрипториуми" (Конески 19S1:52-7S). Иди гак дя ja истякнеме констaтaциjaтa ня Петяр Идиевски декя: „Огариот црковносдовенски ]язик, изгряден од Солунските брякя врз основя га jyжно-мaкедонските говори од вторятя подовиня ня деветтиот век; сигал книжевен ]язик и зя поширокятя сдовенскя територи]я" (Идиевски 1999:97).
Мякедонското jaзично пряш^е било основниот двигятед га просветителските процеси. Зятоя, особено првите дитерятурни творци не ги пишувяде своите деля зя дя й се догаднеле га критикятя, не ги постигнувяле уметничко-естетските вредности га новите дитерятурни текови, но пишувяле зя дя му се обрятеде га няродот, дя го просветеле, дя ja рязбудеде raj него гациогалгага и реводуционерня свест, дя го добдижеде до неговото културно-историско богатство, односно до неговиот корен, до неговята вредност, до сямиот себе. А Мякедонецот и ro^aj долговековното ропство остняд верен га сямиот себе, поточно остaнaд верен га сво]яга веря, осгагал верен ня сворт ]язик, кое било сочувяно во рякописното нясдедство, во гародгага трядицщя, се до поjaвaтa га печятените книги га мякедонски ]язик. Книгите ня Кирид Пе]чиновик и Jоaким Крчовски го нaпрaвиде га_|сидниот пробив ня печятегага книга меíy мякедонскиот нярод. Бибдиските поряки биде преточени преку гародгага животня фидозофщя. Шродгага мудрост ги зяменидя црковините догми. Скоро сещ дитерят од 19 век, имяд зaбележaно декя лубовта и интересот кон дитерятурятя ja стекгад во сво_|от дом, озгачувя,^ ги имиаятя га пренесувячите га убявиот збор. Интересот бил зясиден и од потребятя зя покяз га няционялното
богатство, од неопходноста да се зачува македонскиот народен ]азик, а истовремено и македонскиот идентитет.
Во почетокот на 19 век грчката пропаганда се поагресивно навлегувала на македонската територща, што било овозможено особено со укинувааето на Охридската архиепископща. Од то] период сочувани се ракописни зборници на различни македонски дщалекти, а во ]ужна Македонща, поради влщанието на грчката просвета, ракописите биле пишувани на македонски ]азик но со грчки букви. Отпор за навлегуваае на народниот ]азик во литературата имало и од определена група на религиозни писатели и преведувачи кои мислеле дека пишувааето на народен ]азик претставувало пишуваае на „понизок стил", додека пишувааето на црковнословенскиот ]азик претставувало пишуваае на „повисок" стил.
Првите автори на печатени книги на македонски народен
]азик
Но за македонските просветители од то] период не било тоа причина да се откажат од сво]ата цел, за што Т. Синаетски забележал дека „црковниот ]азик претставува клуч од злато и сребро, а народниот ]азик клуч од железо и челик што го отвора срцето на простиот човек". Првата група од македонските просветители ко]а сакала да го реши македонското ]азично прашаае го сторила тоа. За Различна поучителна наствлени)а од J. Крчовски, В. Карацик забележал: „Таа книга божем е пишувана на бугарски ]азик, но всушност не е ниту бугарски, ниту руски, ниту слав]ански, туку на една неправилна мешавина од сите тие три ]азика" (Македония 1978:138). Jазичната разлика била забележана. К. Пе]чиновик пак пред повеке од 170 години, покра] отпечатените книги, на камена плоча го забележал сворт „Епитаф"; на камена плоча го забележал ма]чиниот ]азик на ко] се зборувало во неговиот кра], а ко] во денешно време безрезервно се негира и се отфрла. Гурчин Кокале во сво]ата автобиографи]а (1823) забележал „да е проклет и афоресан оно] што не си го сака сво]от род". Горги Динков, општественик, етнограф, просветен работник и револуционер, освен што об]авил книги, то] се про]авил и како публицист во в. „Македонща", во 1868 г., пишувал на македонски народен ]азик (воденскиот ди]алект). Поради неговата активност особено во борбата против грцизмот, во 1863 г. бил затворен, но тоа не го уништило. Во писмо до С. Верковик забележал: „Враговите ме улови]а и ме донесоа од Средец до тука со страшна стража, за да ме обесчестат, а напротив од направените страдала ]ас сега придобив дво]на чест, отколку што ]а имав. Тие сакаа да ми ги пресечат силите, а незнаат дека ми ги умножща. Наместо да ми ги отсечат рацете, ми дадоа крил]а. Наместо да ми го запрат ]азикот, ми дадоа смелост и дрскост" (1978:198). Процесот на печатеае книги продолжил: Никола] Георгиевич во 1835 г. ]а об]авил книгата Книга си)е СтрастиеХристово...; Константин Анастасов во 1866 г. об]авил книга за потреба на поклониците со краток опис на манастирите во Атонската гора; прилепчанецот Ангел Димитриев во 1870 г., об]авил зборник на молитви на македонски ]азик; а да не говориме за творештвото на J. Х. К. Цинот; Г. Прличев, ко] во есерт „Мечта на еден старец" забележал: „ Jас го сакам секое чкртаае со перо на Македонците, имено поради тоа што во нивното нареч]е наогам многу првобитни
форми". Спиро Гуляпчев во сво]ятя книга Еден расказ - Дедо Сто]ан (Се имя ли ум, ке имя и няпредок) ги зябедежял своите фидодошки рязмисди особено околу мякедонскиот jaßm. То] се зaлaгaл зя фонетскиот прявопис зя ко] зябедежяд декя е „ня]няучен, ^^мокрятс^, ня]економичен, иди нajпрaктичен прявопис" (Гyлaпчев 1SS7:S), и воедно то] бил дя се сочувувяят опредедни турцизми, a бил против воведувяае ня русизми, оти според него присуството ня рускиот ]язик и пянсдявизмот би го овозможидо оствярувяаето ня руските цеди. Сдедувяят деля ня Р. Жинзифов, Е. Спрострянов, Т. Китанчев, М. Цепенков, В. Чернодрински, Н. Мякедонски, К. Мидэдинов, П. П. Арсов, А. Петковик, целята груш интедектyaлци-писaтеди пришдници ш дозярите, мистификяторите кои под шродш песня го криеде своето име, Г. Пулевски, А. Ряздодов ко] бил aнгaжирaн од стряня та Гоце Делчев „дя печятед брошури со реводуционерш содржиш, дя пишувял песни со воинствени и убоити зборови", биде]ки Делчев сметал декя „усво]увяаето ш реводуционершта иде]я од стряня ш мясите ке стяне подесно яко се создэде мякедонскя дитерятуря зя мясовно рaспрострaнyвaftе" (Тодоровски 2007:355).
Полемики за македонското jазично прашаше
Рaзмисдyвaftaтa зя мякедонското ]язично прятя^е, од носитедите ш вторята груш, често пяти поминувяде во полемики, во споредбени, комшрятивни тодкувяая со другите сродни ]язици, кои биде зaбележyвaни во брошури, статии во периодични издaниja, во предговори та книгите, кяко и во многубро^и писмя. Тякя, ш пример, некои од мякедонските интедектуялци дури и сметале декя било доста тешко дя се пишувя ш мякедонски jaßm биде]ки не биде нормиряни прaвидaтa. Темко Попов во писмото до Деспот Бяцовик од 1SSS г., явтор ш еден мякедонски буквяр, зябедежяд: „Во предговороф та овя писмо Ье ти предизвестам, оти ja Ье се помжчям дя ти пишям, колку ]е можно ш шше няреч]е, зaмествaйhи оние речи, кои ja и незням, со бдгарсЬи. Шчо дя се чинит иняко, Деспоте! Няшево няречие, кога можедо дя диктирят ш друЬите ^abja^M шречш, останяло няйсиромяшко и, кяо питач, дя спружвит ржкя било та блгарското, било ш српското ш и дури ш руското! Не отричям ja оти свите сдaвjaнсhи шречш, се сходни помеЬу си и оти природно jе дя се взяемеет едното од другото, a не до вякво дере(дже), (дже, незням кяко се пишит), до кое е дошло няшево кутро няречие, шчо дя не можит чоек дя си искэжит мисдите, без дя употребит бдгарсЬи речи, яко той имят живено y блгарско, српски - яко y српско" (Стямятоски 19S6:19-20). И Е. Спрострянов во своjот Дневник зябедежяд: „Коj не прявед обид, сямо тоj не може дя зняе кяквя мякя е дя пишувяш сериозни ряботи ш мякедонското нaречjе. Пишувяз, но сям зням кякви тешкотии сретнувян". Броjни се дописките ш J. Х. К. Цинот во „Цяригрядски весник" зя прявописот, зя aрxaизaциjaтa та формите та писмениот jaзик итн., зя подготовите ш речник од 10.000 зборови со етимологщя (Конески 19S1:102). Д. Мякедонски пишувял дописи и статии зя учебното дедо и борбята зя незявисня црквя во Мякедонщя во в. „Maкедониja", „Пряво" и с. „Чигалиште" итн.
Значешето на печатниците
Од особено значеае за нормирааето на македонскиот литерaтyрен ]азик било де^твувааето на третата грyпa и отворааето на печатниците од страна на Даскал Камче, Теодосщ Синитски, Кирщак Држилович, Коне Самарциев, Христо Олчев, Спиро Гулапчев и yште низа македонски печатари кои правеле напори да отворат печатници на териотщата на Македонща. Секако дека оваа значаща просветителска де_|ност имала сво]а предисторща, но raja поради општествени услови во Македонща, таа се одвивала надвор од незината територща. Првата печатница ка] Jyжните Словени била отворена во Црна Гора, во 1493 г. раководена од страна на првиот ]ужнословенски печатар Макарщ, за кого се претпоставува дека бил Македонец (Георгиевски 1972:14-16). Македонецот Jaков од Камена Река, ко] живеел и де_|ствувал во 16 век забележал: „Излегов од Македонща од мо]ата татковина и до_щов во западните страни близу стариот Рим во градот Венецща ... од свештеничко племе познато од то] кра] од дамнешни времиаа" (1972:3G). Од 17 век познати се тро_ща македонски печатари кои работеле во Влашко-Романща: Мелетщ Македонски, Стефан Оxридски и Некторщ Пелагониски; а да го нагласиме и придонесот на Христофор Жефарович. Во средината на 19 век, во Цариград било развиено печатарството, работеле околу 29 - од кои 2G биле словенски печатници. Македонските книги на]многу биле печатени во печатницата на: весникот „Македонща"; на Тадеа Дивичщан; на Д. Цанков и Б. Мирков и во Патрщаршиската печатница (1972:58).
Улогата на авторите на учебниците, речниците и граматиките
Решавааето на македонското ]азично прашаае, односно за нормирааето на македонскиот литературен ]азик, наколем придонес дала четвртата група, авторите на првите граматики, речници и учебници. Се поголем бил бро]от на македонисти, кои ja застапувале иде]ата за самостоен македонски литературен ]азик. На ваквиот став, во втората половина на 19 век, освен силно навлезената грчка пропаганда остро реагирала бугарската и српската политика. За да го реализирале сво]от долговековен сон, и двете пропаганди, влезот на македонската територща, го интензивирале преку образовниот систем, со дистрибуцща и пласман на бугарски и српски учебници. Се по]авила т.н. „книжарска конкуренцща", книжарницата на Данов со филщала во Велес била наколем распространувач на бугарската книга во Македонща. До 6G-тите години на 19 век во решавааето на ]азичното прашаае македонската интелигенцща се движела по две патеки: едната била „општа", заедничка со Бугарща, биде]ки и таа немала сво]а самосто]ност, водела борба против елинизмот, немала сво]а самосто]на црква, немала оформен литературен ]азик, а поради територщалната и ]азичната блискост, била возможна заедничка борба во изнаогааето решенща, при што македонската страна секогаш инсистирала на сочувувуваае и фаворизираае на македонските обележ]а. Другата патека водела кон самосто_|ната односно т.н. „сепаратистичка борба". Ово] дел од македонската интелигенцщата бил
смел и рaдикaлен. Тие го форсиряле нормируете ня сямостоен мякедонски дитерятурен ]язик. Инсистиряле во учидиштата дя се предявя ня мякедонски ]язик и дя се печятят учебници, грямятики, речници, книги ня мякедонски ]язик. Секяко тоя не им одело во прилог ня тугате пропяганди, пя кон „сепярятистите" биде спроведувяни остри няпяди, кои во периодикята се рaзвивaле во остри полемики, a често дед од нaпрaднaтa мякедонскя интедигенци]я бидя осуденя ня прогони, зятворя^я итн.
Кдучня удога во формируете ня мякедонскиот дитерятурен jaßm имяле учебникярите. Потребята од мя]чиниот jaßm ja истaкнaл Димитрщя Мидвдинов пред своите ученици во Охрид: „лубезни чедя! ве учям ня тyí jaßm, но неспрaведдиво е тоя учеае. Едвя] ке се ня]де друг нярод по-доден и по-низок од няшиот! Ha друго место никэде не се добивя првото обрaзовaние ня тyí jaßm, туку се учи ня сво]от мя]чин и татков. Ке до]де време и блиску е, кога и ние ке зяпочнеме дя учиме ня сво]от мя]чин jasm" (Спростряновъ 1S96:1). 3a поцедосно спроведувяае ня овяя жедбя бедежит е и обидот ня Д. Мидвдинов дя нялише грямятикэ, зя што сямиот го известил В. Григорович, во писмо од 25 февруяри, 1S46 г., Охрид, во кое истякняд декя зялочняд дя ги собиря и ня]добрите мякедонски песни (Братя Миладинови-Преписка 1964:15). Агатодщ Зогряфски, симбодот ня мякедонскятя преродбя, обjaвид двя учебникя, еден модтвеник и буквяр ня мякедонски няроден ]язик во 1S39 годиня. Во фондот ня Димигар, Христо и Ангел Узунов, ня]довме подятокот зя Мал православен катахизис и Свештена истори]а за деца од Jоaким Груев, кяко и подятокот декя Димитяр Узунов состявид новя учебня прогрямя, прявидник и декя состявид Зем]описание и слова (зя воспитувя^е, дисципдиня и няукя) (БИА Ф. 5S3:5-20). Знячяен явтор ня учебници е П. Зогряфски: Кратка свештената истори]а (1S57), Кратка славенска граматика (1S59), кои биде нaпишaни ня неговиот роден мщячки говор, a прявописот бил зaсновaн ня стариот руски jaßm. Бдяже Конески бедежи декя отстапки се среKaвaaт во вторята книшкя Началное учение за децата (1S5S), кяде имя отклонувуе од некои црти огряничени ня еден круг зaпaдномaкедонски говори, и декя во книшките се среKaвaaт црти од бугарскиот jaßm, и дексички зяемки од црковнословенизми и русизми.
Во 1S57 г. во „Цэригрэдски весник", во две продолжения ja обjaвид стaтиjaтa „Прв дед ня грaмaтикaтa зя чденовите", бр. 315 - 316 февруяри; a во 1S5S г. во с. „Бугарски книжици" I, 1, стaтиjaтa „Мисди зя бугарскиот ]язик". Во нея Шртенщя се обидел теоретски дя го постави ^яш^ете кяков требя дя биде писмениот ]язик во Мякедонщя, и ja повел инициjaтивaтa зя состaвyвaftе няродня грямятикя и речник. Шртенщя кятегорично ja истякнял идеjaтa: „зя дя может дя се составит еден општ писмен jaßm прво е потребно дя издезят ня jaве сите месни нaречja и идиотизми ня jaзикот ни, преку кои општиот jaзик ке се sидa. Додекя не се нaпрaви тоя никоj немя пряво дя седи и дя реди општ писмен jaßm...., Няшиот jaзик кяко што е познято се дели ня две гдявни нaречja, едното се говори во Бугарщя и Трякщя, a другото во Maкедониja". Понятому Пaртениja няведувя декя „сдявенистите не го познaвaaт Мякедонското нaречjе, немяят зя него никэкво основно и определено познявя^е", декя во писменя формя бил яфирмирян бугарскиот jaßm, зя
сметка на Македонското наречjе со сите негови општи и месни идиотизми, па за да се извади на свет, забележал „ мие имаме намера да составиме на него граматика во паралела со другото". Партенща во текстот нагласил дека Македонското нареч]е не треба и не може да биде исклучено од општиот писмен ]азик, поради тоа што е полнозвучно, и постро]но, а во многу работи пополно и побогато, притоа посочува]ки го ]угозападниот дел од Македонща, па за основа на то] заеднички ]азик го поставил македонскиот ]азик. То] ги истакнал разликите мегу двата ]азика, „македонското нареч]е обично сака да удри во начелото на словата, а напротив другото на крарт", не се согласил дека Македонците треба да се согласат да примат писмен ]азик далечен од нивниот народен ]азик. Секое слепо прифакаае од македонска страна на ]азикот од горните Болгаре то] го наречувал безумно и несправедливо. Заедничкиот ]азик П. Зографски го подразбирал како „компромис на братски и христщански ]азик" (Зографски 1858:35-42). То] бил свесен за негативното расположение во Македонща за проникнувааето на бугарскиот литературен ]азик. Биде]ки неговите ставови оделе против едностраниот разво] на бугарскиот литературен ]азик, неговите статии, учебници, биле пречекани со остра критика од бугарската страна.
Од особено значеае се и учебниците на К. Шапкарев; на Д. Македонски кои во 1867 г. ]а об]авил Кратката свештена истор^а за училиштата по Македонка и Буквар за употреба во македонските училишта; на В. Мачуковски ко] во 1872 г. од Кукуш ]а испратил об]авата за сво]ата граматика по македонско наречие во в. „Право", преку ко]а барал донаторска помош за печатеае, но бугарската власт го спречила тоа; на Г. Пулевски со Слогница речовска, ко]а претставува граматика, правопис, како и два речника. За националната свест на Пулевски не треба да се зборува. То] во Речникот од три jазика: с. македонски, арбански и турски (во форма на прашааа и одговори) забележал: „Па затоа и ]а напишав на с. македонски ]азик, зашто во ово] кра] не се разбира ]азикот бугарски, но ово] ]азик си има свое нареч]е ми]ачко, што значи чист разговор, на кое и црковните книги ги превеле од грчки Кирил и Методщ за нашиот народ. Пи. Мще каков ]азик зборуваме и како го велат нашево зборуваае од Македонща? Од. Ми]е Слав]ани, кои се наодиме од Македонща, на ]ужноисточниот кра] (на) Jевропа, од Шар до Доспат, Старослав]ани сме и нашщов ]азик се велит мщачки, кое значи чист разговор" (Пулевски 1974:98). Забележал дека во слав]ански ]азици има пет: „руски, хрватски, бошаачки, бугарски и македонски", односно дека „македонскиот ]азик се именува с. македонски, дека с. македонски ]е
• • • II ГТ1 •
на_)сроден со црквено-славJанските книги и тоJ Jе старославJански . ТоJ се повикувал на Александар Македонски, цврсто стоел на ставот дека требало да се напише речник на македонски ]азик, а за чща реализацща било потребно да се соберат сите учени луге од Македонща. Секако дека знача]но место треба да му се оддаде и на Jосиф Ковачев, ко] покра] об]авените учебници то] ги направил и современите реформи во школството. Во ово] контекст треба да се споменат барем и дел од низата студии кои биле об]авувани во 19 век: Е. Спространов Акцентот во говорот на градот Охрид и По говора на град Охрид, Т. Китанчев Акцентот во ресенскиот говор, Д. Матов Кратка расправка по
етнографи/ата во Македонца, Н. Силанов Редукци/а на звукот а во охридскиот и тетовскиот говор, Д. Мирчев Кукушководенскиот говор и други.
По]ава на преведувачите
За кодификацщата на македонскиот литературен ]азик движечка сила била и петата група, македонските просветители кои започнале да се занимаваат со преводната де]ност: Иван Димитриевич Охриганин активноста ]а започнал во 40-тите години од 19 век, Константин Држилович, Павел Божигробски, Мелетщ Зографски, Кузман Шапкарев, Андре]а Петкович, Евтим Спространов, Ра]ко Жинзифов, Константин Миладинов, Ефрем Каранов и други.
Македонскиот збор преку уметничките творби
Шестата група била свртена кон употребата на македонскиот ]азик преку „ученичкиот театар", драмските творби на J. Х. К. Цинот, Н. Македонски, и на сценските изведби на преводи од Гогол, К. Шмит (Лудвиг Тик), Тургенев, Молиер со Вообразениот болен, Лагите на Скапен и други, кои ги превел К. Косму и биле изведени на македонски ]азик (Мокров 1991:48). Во ово] контекст ке ги истакнеме и мелографите кои овозможиле од средината на 19 в. македонскиот збор да прозвучи и преку македонските песни: Н. Миладинов, И. Генадиев, К. Санцаковски, за кого е забележано дека „Во неговото дело се чувствува големо влщание од словенската црковно-музичка практика и струшката македонска градска песна" (Голабовски 1999:84), Г. Смичков (46 песни) А. Карагуле, Т. Гавазов (165 песни), А. Конев (94 песни), В. Икономов, А. Бадев ко] во 1898 г. во Ла]пциг ]а об]авил Златоустовата литургщ'а, составена од авторски дела и хармонизации на црковни песнопенща што ги мелографирал во Прилеп (Голабовски 1999:88).
Улогата на црковно-училишните општини
За реализацща на сите овие културни активности биле потребни финансиски средства поради што седмата група се ангажирала околу за]акнуваае на улогата на црковно-училишните општини, кои биле главните двигатели на просветата и револуцщата во Македонща во 19 век. Македонскиот збор оддекнувал преку црковните слова, како на пример на Прличев, ко] сеща недела држел „слово огнено и пламено", односно како што забележал Е. Спространов: „ многу псалми преведени на македонско нареч]е се читале по црквите, а Прличевите слова биле главниот подвижник на преродбата" (Спространовъ 1896:).
Литературните и револуционерните активности преку дружествата
На кра]от осмата група, во ща спагаат интелектуалци-револуционери, започнала да формира дружества и притоа понекогаш кон името на дружеството ]а додавале назнаката книжевна, со цел револуционерната идеологща да била прикриена под превезот на литературата: с. „Лоза" (1892/94), в. „Македонща" на К. Шахов (1889/93), покренувааето на првите македонски сепаратистички весници, „ Книжници за прочит" во Солун, „ Македонската лига" , „ Александар Македонски"; Друштвото „Македонски глас"; „Словеномакедонска книжевна дружина" во Софща (1888), „Та]ниот македонски комитет" (1886) со: Н. Евров, К. Групче, В. Кара]овов и Т. Попов кои барале:
учителите да предаваат на македонски ]азик; об]авуваае на брошура на македонски ]азик за вистинската политичка положба во Македонща; обнова на Охридската архиепископща како македонска народна црква; отвораае на македонско читалиште во Солун како централно друштво во Македонща; издаваае на еден неделен весник, учебници и книги на македонски ]азик (Стаматоски 1986:94-95).
Решавааето на македонското ]азично прашаае за македонските просветители, преродбеници, интелектуалци и револуционери било неопходно. Тие биле свесни дека ]азикот е на]силниот белег на еден народ, биде]ки народ без ]азик е како дрво без корен. Затоа повикот на „лозарите" бил и е повик против анатемата ща е фрлена врз македонскиот народ, повик ко] треба гласно да оддекне и во моментов: Само еден силен отпор од наша страна може да не сочува од алчните посегнувачи ... затоа ни се потребни сили, а нашите се разнебитени, раздробени. Треба, значи, да ги соединиме, да ги собереме во една општа, мокна сила, - сила народна, ако сакаме да ]а сочуваме иднината на татковината. Тоа треба да биде стремежот на секо] што годе чувствителен Македонец, каде и да се наога то] (Лоза 1892:3).
Литература
Братя Миладинови. 1964. Преписка, издирил, коментирал и редактирал Н. Трайков, БАН, София.
БИА, Ф. 583, Димитар, Христо и Ангел Узунов, ар. ед. 1, ар. ед. 2, л. 5-20. Велев, Илща. 2000.Средновековни книжевни антологии. Менора: Скоще. Велев, Илща. 2001. Молитвеникот на Димитрща Миладинов,"Гласник", ИНИ: Скоще.
Георгиевски, Миха_що. 1972. Печатниците во Македонща. Мисла: Скоще. Георгиевски, Миха]ло. 1972. Македонската печатарска де]ност (15151913). Мисла: Скоще.
Голабовски, Сотир. 1999. Исторща на македонската музика. Просветно дело: Скоще.
Гулабчев, Спиро. 1887. Един оглуд по етнограф1ята на Македошя. Габрово.
Дамаскини, 1975. предговор, избор, редакцща и коментар Радмила Угринова-Скаловска. Македонска книга: Скоще.
Зографски, Партений. 1858. Мисли за Болгарскш-отъ Озикъ, Блъгарскы Книжици, чОсть I, кн. 1, 1ан.
Илиевски, Петар. 1999. Значеае на дамаскинарската книжнина за разворт на писмениот и книжевниот македонски ]азик. Македонща Прашааа од исторщата и културата. МАНУ: Скоще.
История и култура на България в дати Възраждане. 1997. Велико Търново.
Конески, Блаже.1981. За македонскиот литературен ]азик. Култура, Македонска книга, Мисла, Наша книга: Скоще. Лоза, 1892 год. I, Jан., кн.1.
Македония Сборник от документа и материали, 1978.БАН: София.
Миронска-Христовска, Валентина. 2005. Просветителството во Македонща. ИМЛ: Скоще.
Миронска-Христовска, Валентина. 2007. Македонската преродба. ИМЛ: Скоще.
Мокров, Боро. 1991.Читалиштата - носител на културната де]ност на нашите градови во минатото", IV Научен собир Библиотекрството во Велес и Велешко: Титов Велес.
Поп-Атанасов, Горги. 1985. Ракописни текстови на македонски народен говор.,Мисла: Скоще.
Пулевски, Георгща.1974. Одбрани страници, избор, редакцща Ристовски, Блаже. Македонска книга: Скоще.
Спространовъ, Бвтим. 1896. По възражданьето въ градъ Охридъ, Сборникъ за народни умотворения, наука и книжнина. кн. XIII. София.
Спространоъ, Евтим. 1912. Материяли за биографията на братя Миладинови. Училищенъ пругледъ. год. XVII. кн. 1. Стаматоски, Тра]ко.1986. Борба за македонски литературен ]азик. Мисла: Скоще.
Тодоровски, Гане. 2007. Македонската литература во XIX век, Избрани дел. 7. Матица македонска: Скоще.
Тоциновски, Васил. 2005. Преводите на македонскиот XIX век. ИМЛ: Скоще.
Тушевски, Ванчо. 2003. Публицистиката на Димитрща Миладинов. Спектар. ИМЛ: Скоще. год. 21, бр. 41-42.
