CC BY
24ПЕРИОДИЗАЦШАТА НА МАКЕДОНСКИОТ ЛИТЕРАТУРНО-КУЛТУРЕН РАЗВИТОК
Блаже Ристовски
Македонска академи]а на науките и уметностите
As a small people, without state (at least without own-national state tradition), non-free and divided in the 10th century, similarly to the Slovenians, Slovaks, Byelorussian and Ukrainians in the Slavic world, the Macedonians had a non-regular and late literary development. Despite of the 1000-years literacy tradition and situated in a region that should suppose a European literacy process, Macedonia was the last in gaining the freedom and the foundation of national state on the only a part of its ethnical territory. Accordingly, in the specific historical circumstances Macedonia was the last who has promoted its polyvalent literature and culture. The non-typical continuity of the literary-cultural processes during the whole Macedonian history up to the foundation of the national state (1944), dictate the methodological approach to the periodisation of the Literary-cultural development.
За разлика од литературно-културниот развиток на другите ]ужнословенски народи и култури, во Македонща се ]авува атипичен континуитет на литературно-културните процеси низ целата исторща до ослободувааето (1944). Тоа го диктира и методолошкиот пристап кон периодизацщата на македонскиот литературно-културен развиток, за ко_|што исто така се вели дека е „со традицща, а без континуитет во сво_|от историски, жанровски и стилски развод' (Друговац 1990: 9)1.
1 Ова дело е всушност првиот сериозен обид за научно проследуваае на
комплетниот литературен развиток во Македонща во последниве сто години
(1890-1990). Авторот предлага и "ориентациона периодициска схема", послужува]ки се главно со литературно-теориски детерминанти за стилско-изразните карактеристики во оваа епоха: I. Нова преродба (1890/93-1928), II
Соцщален реализам (1928-1941), III Книжевноста на конституантата. Поетиката на интимизмот (1941-1945), IV Народен и соцщалистички реализам (1945-1955) и
V Модерна книжевност (1955-1889/90). Независно од внатрешната расподелба на одделните периоди, овде се поставуваат повеке суштествени прашааа. Зашто, ако периодот од 1890/93-1928 претставува "Нова преродба", тогаш каде и кога е "старата", ако воопшто веке го употребиме ово] термин. Освен тоа, може ли еден таков (и историски и литературатурно) вонредно динамичен, расцепкан и квалитетно диференциран период да претставува единствена целина, иако може да се размислува и зошто имено 1928 година е земена како разделна помегу две етапи. Исто така, многу е проблематично дали следниот период може да се карактеризира само како "соцщален реализам", кога ке се има предвид не само литературната де]ност во Вардарскиот дел на Македонща, туку и она што се твори сред македонската емиграцща во Бугарща. Па и времето на НОБ (без претходниот период!) тешко може да се обележи како конституанта во однос на литературниот процес. Дискутабилен би бил и изразот "Н а р о д е н реализам", независно од сите можни об]аснувааа. На]после, и покра] сите можни и сфатливи размислувааа за "типолошките разграничувааа", тешко е прифатлива и raj нас
Како 6pojHO мал, недржавен (барем без своеименски државно-правни традиции), неслободен, а во ХХ век и поделен народ, многу слично како и Словенците, Словаците, Украинците и Белорусите во словенскиот свет, Македонците имаат и ненормален, нерегулиран, неправолиниски, нерамномерен, задоцнет и мошне комплициран историски литературен тек. Иако со над шдадагодишна литературна традицща, иако вгнездена во географски простор што би претставувал европски тек на литературниот процес, словенска Македонща доживеа не само последна да ]а изво]ува слободата и на]после да биде призната како независна држава на само дел од етничката територща, туку во специфичните историски околности последна ]а афирмира и сво]ата поливалента национална литература и култура. Поради тоа во изминатиот милениум се констатира еден полн континуитет на писмената словенска традицща, но истовремено и еден евидентен дисконтинуитет во литературните форми и функции. Единствениот непрекинат процес на уметничкиот збор го наогаме во усното творештво, како изнудена ситуацща на слободниот пишан литературен збор. Затоа Македонците и можат да се пофалат со толку богато и така разновидно фолклорно наследство, создавано низ вековите и регистрирано и презентирано во XIX и XX век. Тоа го потврдува и изградбата на еден прилично разработен и уметнички изразен ]азик и стил што природно прерасна во современата форма и норма на македонската литературна реч.
Осумвековниот континуитет на Охридската архиепископща како автокефална црква во Македонща (Сн'гаровъ 1924; Сн'гаровъ 1932; Димески 1989; Белчовски 1985, 1986) обезбеди непрекинат развиток на многу гранки од духовната и матерщалната култура (ликовната уметност -фрескосликарството, иконографщата, копаничарството, сферата на обичаите и верувааата, архитектурата итн.), ]а зачува и писмената традицща по македонските цркви и манастири, со посебен рефлекст и од Света Гора, ]а хранеше препишувачката и преведувачката де]ност, создава]ки познати центри, како што беа Охридската книжевна школа на св. Климент и св. Наума, Лесновската, Слепченската и др., што создадоа на]голема колекцща стари ракописи (Поп-Атанасов I, 1, 1983: 167-184; I, 2, 1983: 153-169; II, 3, 1984: 185-2002; Поп-Атанасов I-II 1971; Георгиевски III-IV 1988; Десподова-Славева 1988; Георгиевски 1979). Старословенскиот ]азик (со македонската редакцща) остана во функцща на писмен ]азик не само во црквите и во манастирите речиси се до кра]от на XIX век (Споменици I 1975, II 1977, III 1980, IV 1981; Македонски текстови 1966; Записи и летописи 1975), и во времето кога народниот збор веке се афирмира низ значащи
определбата "М о д е р н а книжевност". Мегутоа, независно од сите можни забелешки, биде]ки сета] литературен историчар го одразува сопствениот поглед врз историскиот развиток на една литература, трудот на М. Друговац бездруго претставува значаща жуава во македонската литературна наука што воспоставува релации и понудува оценки што не ке можат да бидат игнорирани и од идните литературни историчари. - За процесот на континуитетот и дисконтинуитетот да се види и: (Кулавкова 1988: 207-226).
2 "Во Каталогот се опфатени само оние ракописи што се чуваат во ракописните збирки и институции надвор од Македонща".
постигала и во световната литература (Страници 1978; Стсуческа-Антик 1981; Стсуческа- Антик 1987; Стсуческа- Антик 1988; Крчовски 1974; Пе]чиновик 1974; Хаци-Константинов-Цинот 1987; Миладинов 1958; Прличев 1959; Жинзифов 1981; Спасов 1990; Миладинов 1980 и др.). Сета таа разнородна писменост, сите зачувани преписи, преводи, записи и белешки со црковен, верски и соцщален карактер, заедно со печатената иродукцща надвор од границите на Македонща, оифака_|ки ]а и богомилската литературна активност, заокружува еден значаен период од македонската литературно-културна исторща. Во споредба со разводите процеси во развиените европски литератури, македонската литературна иродукцща покажува низок степен и голема асинхроност. Не]зиниот развиток не оди паралелно ни со католичкиот дел од ]ужните Словени3 и може да се споредува само со православниот словенски ]уг на Балканот4. И тука,
3 Наога]ки се главно во границите на Австрща и Унгарща или на Венецща и Италща, словенечката и хрватската литература ги следеле главно европските текови, но како народи што исто така немале слободен и континуиран развиток, и raj нив спецификите бараат посебна методологий и сопствена периодизацща. Затоа и толку различии се периодизациите што се правени за словенечката литературна исторща (И. Прщател>, А. Слод&ак, М. Боршник, Ф. Петре, Б. Патерну итн.) или за хрватската (М. Комбол, А. Барац, М. Франичевик, И. Франгеш, З. Шкраб, А. Флакер и др.), како што е своероден и литературниот процес raj Словаците (Dejiny slovenskej literatùry 1962), близок, но доста и различен од оно] raj Чесите и особено raj Пол]аците.
4 Има^и ги предвид големите српски колонии во Аврсти|а и во Унгарща, каде што всушност и настанува и се развива српската национално-културна преродба, литературните процеси од почетокот на XIX век се трудат барем да ги подражаваат европските струеаа, а понекогаш и паралелно се развиваат. Во то] тек главно беше австро-унгарското влщание. Мегутоа, во Србща под Турците, дури и во времето на Карагорге Петровик и Милош Обреновик, примерно се покажуваше влщанието на православно-словенска Русща и ово] развиток имаше знатно поинакви и правци и резултати сё до половината на XIX век. Затоа и во однос на периодизацщата се прават различни шеми и се застапуваат различни погледи - од Ст. Новаковик, Т. Остоик, П. Поповик, и пред сё Jован Скерлик и подоцна Драгиша Живковик и J. Деретик. Но дури и бугарскиот литературен развиток (иако бездруго на]близок до македонскиот во одреден период) следи сопствени патишта низ исторщата. Во ово] поглед, покра] фундаменталното истражуваае на Г. Д. Гачев ("Ускоренное развитие литературы /на материале болгарской литературы первой половины XIX в./, Москва, 1964), особено знача]но (макар и видливо тенденциозно во однос на македонскиот развиток) е истражувааето на Илща Конев ("Българското възраждане и просвещението /История, историческо съзнание, взаимодействия/", София, 1983), каде што се проследуваат на]знача]ните бугарски културно-национални и литературни про]ави во XVIII и XIX век во светлината на општите разво]ни струи на Балканот и во Западна Европа. Па сепак, и во засега на]комплетната "История на българската литература в четири тома" (София, 1963-1976) литературната периодизацща се сведува на историските одредници по векови и потоа по децении со хронолошка обработка на авторите и нивните дела. Тоа е всушност на]едноставниот и нанесен начин за пишуваае на една литературна исторща, па затоа и на]често е користен. Неретко, мегутоа, ваквото хронолошко (по векови и по децении) следеае на литературните процеси е придружено и со внатрешно разгледуваае по родовите и по видовите, како што постапила, на пр., и Редакцщата на волуменозната "!сторш украшсюл литератури у восьма томах" (Кигв, 1967-1971),
мегутоа, македонскиот случа] е специфичен и невклоплив во постсуните шеми на методолошкиот пристап за периодизацща на националните литератури. И со тоа се потврдува аксиомата дека сеща национална литература и култура на балканскиот простор изискува сопствена методологща во тертманот на периодизацщата на литературната исторща.
Македонскиот ]азик, како основно средство на литературниот израз, се до половината на XIX век не беше забрануван и прогонуван, иако се работи за поробен и национално обесправен народ. Вистина, во Македонща коегзистираа и несловенски ]азици и несловенски писма (како, на пр., грчкиот и турскиот), на кои исто така беше создавана писменост и литература што во ограничени релации беше консумирана и од македонското словенско население, но за нас е од основна важност продукцщата на македонски ]азик, па дури и независно дали е предавана со словенската или со грчката азбука5. Тоа беа писма со повекевековен истовремен легалитет на овие простори, независно од промената на политичкото господство во зем]ата, се до поделбата на етничката целина на Македонща цо 1913 година.
Од половината на XIX век, со конституирааето на тугите национални пропаганди (на соседите), во Македонща почнува прогонот на македонскиот пишан и устен збор, пред се во духовните и просветно-културните институции што ги организираа пропагандите (грчката, бугарската, српската и романската). Тие де]ствуваа легално во Турската Имперща, биде_|ки имаа озаконети сопствени верски национални институции. Укинатата Охридска архиепископща не беше обновена, а (според шерщатското право) во Турцща се признаваа само вери, но не и нации, па Македонците станаа предмет за заодуваае од страна на соседните претенденти (Мо]сов 1954: 123-206; Цамбазовски 1960; Битоски 1968; Андонов-Подански 1990; Катарциев 1983, 139-762; Ристовски 1966: 30-500; Ристовски I, 1983: 163-602; Ристовски 1985; Ристовски I, 1989: 83-532; Ристовски I, 1993: 25-235). Така и до_ще до заво]увачките Балкански во_|ни (1912-1913) и Букурешкиот договор, кога Македонща го загуби сво_|от интегритет, а македонскиот ]азик веке беше и законски санкциониран, со задолжителна употреба на српскиот, бугарскиот, грчкиот и албанскиот ]азик.
Токму поради тие причини уште во втората половина на XIX век Македонците се обидуваа да создаваат литерартура под формата на
каде што, покра] застапеноста на богатата "народна словесшсть" и жанровската подвоеност на "перекладна" и "ьна лггература" (во првиот том), се оди по родовите "Виршова лiтература" ("Поезш"), "Драматургiя", "Проза", "Висновки", со посебен разглед на "Украшскьа лiтература в Затднш, Украiнi, Буковинi i Закарпатп" (до обединувааето).
5 Благодаре]ки на повекевековното византиско владееае во Македонща и на положбата на црквата во Турската Импери]а, особено по укинувааето на Охридската архиепископи]а, грчкото писмо имаше речиси службен статус. Затоа и во XIX век грчкото писмо се наога не само во ракописните зачувани матерщали (Молитвеникот од 1841, Охридскиот речник, Кулакиското евангелие, Житието на св. Jоан Владимир и др.), туку и во печатените текстови на македонски ]азик (како на пр.,: Четирщ'азичникот на Данаил Москополски од 1802), Канонамето за селата битолски од 1851, Неделното евангелие на Павел Божигробски од 1852, многубро]ните статии во цариградскиот печат итн.).
народно творештво (Ристовски 1982: 25-57), а по поделбата твореа уметничка литература „на народен дщалект", главно поетски и драмски творби (Алексиев 1972: 144-244; Македонскиот фолклор 1986: 91-156; Ристовски 1980: 17-30 (и прилозите во двата тома); Македонската драма 1976). Тоа и услови македонската уметничка литература во ово] период да биде и скромна по сво_|от обем и некомплетна во литературните форми.
Борбата за афирмацща на современиот македонски ]азик во пишаната реч почнува главно од почетокот на XIX век, но научно фундираниот пристап се прави дури по 1857 година, кога, по углед и на Виенската спогодба (1850) за заедничкиот српско-хрватски литературен ]азик, и офицщално се покрена прашааето за заеднички литературен ]азик на Македонците и Бугарите што како единствени православни Словени останаа во Турската Имперща. Тоа беше обид за налагаае на западномакедонскиот дщалект како доминантен во заедничкиот литературен ]азик, на щшто беа и подготвени и издадени основни учебници за училиштата во Македонща (Конески 1952: 25-32; Конески 1959: 24-97), за разлика од тенденциите на одделни Македонци од Источна Македонща, како, на пр., Паисщ Хилендарски (1762) и особено Неофит Рилски (по 1835), со протестантскиот центар во Смирна (1842-1846) што на^тсууваа исто така да создаваат заеднички ]азик, но со источномакедонскиот дщалект во основата6. Па сепак, од 60-тите година на XIX век западномакедонскиот говор веке рапидно почна да се налага во пишаната реч и да се сфака како норма за македонски стандард. Ово] процес знача_|но го помогна и излегувааето на зборниците со народни умотворби, особено оние на Верковик (1860), на Миладиновци (1861), на Шапкарев (1891-1894), на Икономов (1893 и 1895) и посебно на Цепенков (во софискиот "Сборникъ за народни умотворения"). На то] ]азичен идиом ги напишаа и учебниците Димитар Македонски, Димитар Узунов, Кузман Шапкарев, Венщамин Мачуковски и Горгща Пулевски, а на него ги об]авща и стиховите и прозата Константин Миладинов, Ра_|ко Жинзифов, Горгща Пулевски, Тра_|ко Китанчев, Евтим Спространов и др., како и драмите на Во_|дан Чернодрински, Марко Цепенков, Димитар Хацидинев и др., па на него ги пишуваа дщалозите во прозните состави и Коста Шахов, Петар Попарсов, Евтим Спространов и мнозина други од илинденската генерацща. Тоа беше и природниот праг за настапот на Македонскиот клуб и в. „Балкански гласник" во Белград (1902) (Ристовски I, 1993: 237-279) и особено на Македонското научно-литературно другарство во Петербург (1902) (Ристовски I-II, 1978) со поставуваае на принципите за изградбата на современиот македонски литературен ]азик и теоретската разработка и практичната примена на Крсте Мисирков во книгата „За македонцките работи" (1903) (Ристовски 1966: 346-380; Корубин 1956; Димитровски 1982, 195-251; Мисирков 1991) и во сп. „Вардар" (1905) (Ристовски 1966-а). Тогаш првпат и офицщално беше кодифициран македонскиот како службен ]азик во Уставот на Другарството (Ристовски I, 1978: 245), а обосновата ]азично-
6 Македонската наука сеуште нема стигнато поблизу да го проучи ова мошне важно прашаае од исторщата на современиот македонски писмен ]азик.
правописна норма на_ще примена и во некои литерaтyрни творби на македонски автори.
Ако воените години (1912-1918) и не оставща познача_|ни литерaтyрни траги, меíyвоениот период (1919-1941) претстaвyвa решавачки праг за пробив на литерaтyрaтa на ма]чиниот ]азик, но и на литерaтyрaтa на Maкедонците пишyвaнa на слyжбените ]азици во одделните делови на Maкедониja (Ристовски I, 1982: 175-277). Освен ерyптивниот изблик на драмата (макар и главно со битова обоеност) што се афирмира не само во печатот, туку и на сцената (В. Илоски, А. Панов, Р. Крле), во Вардарскиот дел на Maкедониja се по]авща и значащи поетски профили што обjaвyвaa стиxови во разните центри во Jyгослaвиja, но на]многу во скопските периодични пyбликaции „Луч" (1937-1938) и ,,Шша реч" (1939-1941), меíy коишто и поетите Ц. Огефанов Попиванов, T. CмилiaниK-Брaдинa, А. Панов, Р. Петковски, А. Здоров, В. Илик, X. Попсимов, К. Димов, M. Богоевски, Б. Огефковски, К. Jосифовски, Р. Лазоски, Б. Заревски и др. (Ристовски 1980: I-II). Бездруго посебно значеае има по]авата и на одделни стиxозбирки, веке не само на српски и со стиxови и на македонски, како што беа "Песмарица"(1929) на T. C. Брадина и „Пиринчана пола" (1941) на Ц. C. Попиванов, туку и изданща исцело на македонски ]азик (Ристовски 1980: I-II), како што беше фундаменталната збирка „Бели мигри" (1939) на Кочо Рацин (Рацин 1966) и скромниот поетски досег на Волче Шумчески со изданщата „Иди пролет" (1939) и „Ыакедонска китка" (1941) (Hayмчески 1979). Притоа особено беше значаща и по]авата на асоцщации што го култивираа и македонскиот збор во литературниот израз, како што беа, на пр., Културно-просветното друштво „Вардар" (1935-1938) во Загреб, Белград и ^още (Ристовски II, 1982: 161-191), ЛИПИК (Друштво за литература, поезща и критика) во ^още (1927-1929), Литературната група (1931-1933) и MОРО (Maкедонскa младинска револуционерна организацща) во Cкопjе (1933-1934) (Ристовски 1983-а: 128-176).
И во границите на Бугарща Maкедонците развща богата литературно-национална де_|ност. Покра] новите драмски текстови на В. Чернодрински, беа отпечатени и револуционерните драми „Илинден" (1923) од H. К. Ma^ra и „Haрод и црква" и „Дyxот на Maкедониja" (1931) од H. Дренков, но во периодичниот печат почнаа да се по]авуваат и стиxотворбите на родниот ]азик на H. Церов, Д. Mиленски, H. К. Majски (Ристовски I, 1980: 108-132) и др., додека младиот емигрант од ^още Венко Maрковски во периодот само од 1938 до 1941 година отпечати 9 стиxозбирки на македонски (Ристовски II, 1989: 431-473) што заедно со збирките „^^^вици" (1940) и „Пеш по светот" (1941) на Коле №делковски (Hеделковски 1981), сите об]авени во Cофиja, означща конечна афирмацща на современата македонска реч и на современиот македонски ]азик во литературата. Tyкa посебно место и значеае има организирааето на Maкедонскиот литературен кружок околу Редакцщата на „Maкедонски вести" (1936) (Ристовски 1985-а: 111-128), Кружокот „Дацща и култура" (1937), Публицистичкиот кружок (1937-1938) и конечно обновениот Maкедонски литературен кружок (1938-1942) во ^фща (Вапцаров 1979: 291-447; Ристовски 1990-а), што ги собраа македонските творци од сите делови на раскинатата Maкедониja и
создадоа „по дух и соpджинa" македонска литepaтypa, иако поголемиот бpоj и на службениот бyгapски ]азик (Н. Baпцapов, M. Cмaтpaкaлeв, А. Попов, Г. Абациев и дp.).
Поpaди особено pигоpозниот peжим во ^цща, и покpaj многyтe обиди, Maкeдонцитe од ово] дел не yCTeaja да издадат ни сво] оpгaн на pодниот ]азик, ниту пак об]авща познача_|ни литepaтypни текстови во зем]ата. Не беше подобpa состо]бата и на Maкeдонцитe во Албанща, иако, на пp., Cтepjо Crnœ отпечати yспeшни пpозни дела - на албански ]азик. Maкeдонцитe во диjaспоpaтa (зад океаните) во мегувоениот пepиод покажаа голема оpгaнизиpaност, издаваа и истоpиски значащи национални пepиодични и дpyги пyбликaции, оpгaнизиpaa и тeaтapски гpyпи и пpикaжyвaa македонски дошски состави (^истовски II, 1983: 511-522; Pистовски III, 1990: 502-520), но не yraeaja и да се пpeтстaвaт со познача_|ни литepaтypни твоpби.
Биде^и на_|големиот бpоj од литepaтypнитe де_щи му пpипafaa на ^огрес^ного движете, peчиси сите се вклучща и во антифашистичката боpбa во текот на Bтоpaтa светска во_|на, а добap дел од нив и загинаа во не]зиниот виоp. Така и литepaтypaтa што беше создавана во Националноослободителната боpбa (1941-1944) и по дyxот и по aвтоpитe всушност пpeтстaвyвa ^одолжение на онаа од мefyвоeниот пepиод (Pистовски 1984: 343-353). Тука пак се К. Pa^^ B. Mapковски, К. Неделковски, B. Наумчески, M. Богоевски, Ц. C. Попиваноив, К. Jосифовски, P. Лазоски, но и Bлaдо Maлeски, Ацо Шопов, Коле Чашуле, Блаже Конески, Paмпо Левката, Jоpдaн Леов, Cлaвко Jaнeски, Димче Maлeнко и дp. (Pистовски 1980: I-II). Тогаш, во ]уни 1943 година, на слободната тepитоpиja беше об]авена пpвaтa колективна дводелна зб^ка "Maкeдонски нapодно-ослободитeлни песни" (под peдaкциja на К. Paцин) (Pистовски 1974), а во есента на 1944 година излегоа и ^вата стиxозбиpкa во слободната македонска литepaтypнa KTOpHja „Песни" од Ацо Шопов (Шопов 1944)7 и спевот „Пapтизaни" и македонскиот епос „Pобии" од Beнко Mapковски (Mapковски 1944; Mapковски 1944-а)8.
Дypи со фоpмиpafteто на македонската дожава во ]угословенската фeдepaциja (од ^арт на 1944 година) започнува peгyлapниот тек на совpeмeнaтa македонска литepaтypa, како сeстpaно paзгpaнeт и зaбpзaн пpоцeс. Иако поезщата веке имаше едно стамено наследство, посложените pодови доживуваа задоцнето и позабавено по]авуваае и paзвиток. Maкeдонскиот paraaß постепено пpeминa од НОБ во слободниот живот, но поpaзвиeнитe ^озни фоpми тpeбame допpвa да тpaсиpaaт патишта. Така, на пp., ^вата повест „Улица" од C. Jaнeвски се по]ави дypи во 1950 година, а по две години истиот aßTOp го об]ави и ^виот совpeмeн македонски pомaн „&ло зад седумте ]асени" (иако уште во 1945 година B. Mapковски го публикува пpвиот pомaн во стихови „Климе", а пpвaтa доама во стиxови во слободната KTOpqa „За pодниот кpaj" му беше готова уште во 1946 година).
7 Истовpeмeно, кон ^арт на истата година, зб^ката беше напечатена и во Куманово.
8 Bо тоа вpeмe излезе и неговата CTHS^Hpra „Низ ножapитe на Елада".
Вистински расцвет доживува македонската литература од 50-тите години, кога беа урнати стегите на политички контролираниот творечки процес и започна литературниот плурализам што постигна и мегународна афирмацща со преводи на голем бро] ]азици во светот. Ово] развиток главно го следеше чекорот на литературните тенденции во ]угословенските простори се до конечното раздружуваае и наполно осамоспууваае на Република Македонща во 1991 година.
Поради ваквиот специфичен историски развиток, периодизацщата на македонскиот литературно-културен развиток9 би можела да го има следниов вид:
I СТАРАТА МАКЕДОНСКА ЛИТЕРАТУРА (ГХ-ХУШ ВЕК)
1. Од христи]анизаци]ата до турското заво]увап>е на Македони]а (1Х-Х1У в.)
- Усното народно творештво од на^тарите времиаа до Маричката битка (1371)
- Почетоците на словенската писменост (Св. Кирил и Методщ)
- Охридската книжевна школа (Св. Климент и Св. Наум, Черноризец Храбар)
- Преводи, преписи и записи
- Апокрифната литература и богомилското наследство
- Средновековните раскази и повести
2. Литературно-културното наследство од Марковото Кралство до кра]от на XVIII век
-Усното народно творештво (со посебен осврт на Марковиот циклус)
-Книжевно-препишувачките центри во Македонща -Црковно-манастирските списи и записи -Хагиографии и биографии -Дамаскинарската литература -Печатената црковнословенска литература
-Руско-словенските влщанща и балканската заемност (Христофор Жефаровик, Паисщ Хилендарски)
II НОВА МАКЕДОНСКА ЛИТЕРАТУРА (1802-1944)
1. Просветителско-будителски период (1802-1845)
- Првите печатени книги и учебници на народен ]азик (Данаил Москополски, Jоаким Крчовски, Кирил Пе]чиновик, Анатолщ Зографски)
- Македонски печатари и печатници (Теодосща Синаитски, Даскал Камче)
9 Во врска со периодизацщата на македонскиот литературен развиток да се види и: Ристовски 1965: 18-21; Тодоровски 1965: 15-18; Тодоровски 1971: 102-111; Тодоровски 1978: 163-172; Тодоровски 1984, 171-174; Саздов 1983: 140-142; Саздов 1983: 123-124; Сталев 1983: 150-152; Сталев 1983: 131-132; Тушевски 1984: 175-176; Вигстоу 1965: 241-246. Во врска со теоретско-методолошките прашааа на периодизацщата на македонската книжевност треба да се имаат предвид и прилозите на Милан Гурчинов (1986: 137-157; 1986: 93-112; 1988: 115120; 1988-б; 1987: 147-156; 1990).
2. Литература на националното будете (1845-1875)
- Народно творештво и неговите собирачи и издавачи (Ст. Верковик, Д. и К. Миладиновци)
- Основоположници на новата световна македонска литература (К. Миладинов, К. и А. Петкович, Р. Жинзифов, Г. Прличев, J. Цинот)
- Учебникари и учебници на „македонското нареч]е" (П. Зографски, Д. Македонски, Д. Узунов, К. Шапкарев, В. Мачуковски, Г. Пулевски)
3. Епоха на националноослободителни програми и востани]а (18751903)
- Подем на македонската фолклористика и етнографща (Марко Цепенков, Кузман Шакпкарев, Петар Драганов, В. Икономов, А. Попстоилов, Г. М. Пулевски, Пана_|от Гиноски)
- Лозарското движете и борбата за македонски литературен ]азик (Г. М. Пулевски, Г. Баласчев, П. Попарсов, К. Шахов, Т. Попов, К. Мисирков)
- Поетски прозни и драмски текстови во револуционерно време (Горгща М. Пулевски, Т. Китанчев, Е. Спространов, В. Чернодрински, М. Цепенков, Д. Хацидинев)
4. Период на судбоносни настани од Илинден до Верса] (1903-1919)
- Прва кодификацща на современиот македонски литературен ]азик (Македонското научно-литературно другарство и К. Мисирков)
- Македонската револуционерна народна песна како одраз на илинденската епоха
- Разгромот на Македонща во Балканските во_|ни и во Првата светска во_|на (Д. Чуповски, Н. Димов, Г. Константинович, К. Мисирков)
5. Литературата на раскината Македони]а (1919-1941)
- Културно-литературни про]ави во 20-тите години (В. Чернодрински, Н. К. Ма_|ски, К. Мисирков, Д/ Чуповски, В. Илоски, Т. С. Брадина, Н. Церов, Д. Миленски)
- Конечна афирмацща на македонскиот ]азик во литературата во 30-тите години (В. Марковски, К. Рацин, К. Неделковски, В. Наумчески, Ц. С. Попиванов, Р. Петковски, Х. Попсимов, К. Димов, В. Илик, М. Богоевски, А. Панов, Р. Крле, Б. Заревски, Р. Лазоски)
- Македонски периодични изданща („Македонски вести", „Македонска земя", „Наш весник", „Луч", „Наша реч", „Илиндень 1939", „Искра")
- Национално-литературни асоцщации (Културно-просветното друштво „Вардар" во Загреб, Белград и Скоще, Македонскиот литературен кружок во Софща)
- Литературата на Македонците на ]азиците на владе]ачите (А. Крстик В. Илик, Н. Вапцаров, А. Попов, М. Сматракалев, Т. Шомов)
6. Литературата на Националноослободителната борба (19411944)
- Народноослободителни песни и записи
- Генерацща на континуитетот (К. Рацин, В. Марковски, К. Неделковски, В. Наумчески, Ц. С. Попиванов, М. Богоевски, Р. Петковски, Р. Лазоски)
- Литературни творци на Националноослободителната борба (Владо Малески, Ацо Шопов, Рампо Левката, Коле Чашуле, Славко Jаневски, Димче Маленко)
- Печатници во НОБ („Гоце Делчев", „Илинден")
- Литературни изданща („Македонски народно-ослободителни песни" I- II, „Наши песни", „Песни", „Партизани", „Робии", „Орлите на Македонща", „Низ пожарите на Елада", „Бели мугри")
- Весници и списанща на македонски ]азик:
а. во Вардарскиот дел на Македонща („Дедо Иван", „Народен билтен", „Народен глас", „Весник", „Билтен", „Октобрис", „Неделен весник", „Братство", „Востаник", „Илинденски пат", „Млад борец", „Македонка", „Нова Македонща", „Културна Македонща")
б. во Еге^киот дел на Македонща („Црвена sвезда", „Искра", „Славуано-македонски глас", „Слобода", „Победа")
III СОВРЕМЕНАТА МАКЕДОНСКА ЛИТЕРАТУРА (1944-1991)
1. Литературата на егзалтаци]а од националната слобода (1944-1948)
- Од азбуката до првата македонска граматика
- Народното творештво и првите учебници
- Време на патриотизам и интимизам во поезщата
- Рагааето на прозниот исказ: расказот и драмата
- Критиката во спрега со идеологщата
- Диригираниот дневен и периодичен печат во слободата
- Литературата на еге_|ската „барутна ба_|ка"
- Литературниот одзив на Пиринската културна автономща
2. Години на преломи и конфронтации (1948-1955)
- Судбинска и литературна диференцщацща: политиката на 1948
- Jугословенскиот „соцщалистички реализам" во Македонща
- Македонскиот роман како почеток и афирмацща
- Нови струи по Л>уб.шанскиот конгрес
- Естетските, идеолошките и полиотичките аспекти на македонската литературна конфронтацща
3. Тенденции и реализации на литературно-естетскиот плурализам (1955-1980)
- Стилската еволуцща со задоцнети рефрени
- Македонската литература на мегународната сцена
- Преводот на македонски како компонента на литературниот развиток
- Литературата на Македонците во дщаспората
- Матурацща на македонската поезща
- Приориртетот на романескната продукцща
- Полнолетството на литературата за децата и младината
4. Децени]а на дезинтеграци]ата и самосто]носта (1981-1991)
- Литературата на преиспитувааето: голооточки одзиви и патриотски самозапознавааа
- Политичката драма како литературно-сценски феномен
- Плурализацща на општеството и литературното огледало
- Литературата на отпорот и самосщноста
- Литературната критика и науката за литературата.
Литература
Алексиев А. 1972. Основоположници на македонската драмска литература. Мисла: Скоще. 144-244.
Андонов-Пол]ански Х. 1990. Македонското праша&е. Скоще.
Белчовски С. 1985 и 1986. Автокефалноста на македонската православна црква. Скопле.
Битоски К. 1968. Де^оста на Пелагониската митрополита (1878-1912). Грчки религиозно-просветни и вооружени акции. Институт за национална исторща: Скопле.
Вапцаров Н. J. 1979. Творби. Избор и предговор Гане Тодоровски, Мисла: Скопле. 291-447
Гачев Г. Д. 1964. Ускоренное развитие литературы (на материале болгарской литературы первой половины XIX в.). Москва.
Георгиевски М. 1988. Словенски ракописи во Македонща (откриени од 1970-1985 година). III. ИСК. НУБ „Св. Климент Охридски": Скои|е.
IV. (Факсимили)
Георгиевски М. 1979. Македонско книжевно наследство од IX до XVIII. Скои|е.
Десподова В. - Славева Л. 1988. Македонски средновековни ракописи. I. Институт за старословенска култура: Прилеп.
Димески С. 1989. Исторща на македонската православна црква. Македонска книга: Скоп|е.
Димитровски Т. 1982. Од Пе]чиновик до Рацин. Jазични и литературноисториски прилози. Култура: Скопле, 195-251.
Друговац М. 1987. Нацрт на глобалната периодизацща на новата македонска книжевност (1891/93-1987). „Спектар". V, 10, Институт за македонска литература: Скоп|е. 147-156
Друговац М. 1990. „Дсторща на македонската книжевност ХХ век". Мисла: Скоп|е.
Гурчинов М. 1986. Кон прашааето за теоретско-методолошките основи на исторщата на литературата, I. Општи методолошки претпоставки. „Спектар". IV, 7, Институт за македонска литература: Скоп|е. 137-157.
Гурчинов М. II. 1986. Проблеми на периодизацщата, „Спектар" IV, 8, Институт за македонска литература: Скоп|е. 93-112.
Гурчинов М. 1988. Околу прашааето за „забрзаниот книжевен развод' во новата македонска литература, „Спектар". VI, 11, Институт за македонска литература: Скоп|е. 115-120.
Гурчинов М. 1988-а. Биноминальный рассказ „Диптихон" Владо Малеского как пример "ускоренной эволюции" в новой македонской литературе. "Zeitschrift für Slawistik". XXIII. 4. Berlin. 548-552.
Гурчинов М. 1988-б. Nova makedonska knjizevnost (1945-1980). Beograd.
Жинзифов Р. 1981. Одбрани творби. Приредил Гане Тодоровски. Мисла: Скоп|е.
Записи и летописи. 1975. Избор и редакцща Радмила Угриновска-Скаловска. Македонска книга: Скопле.
История на българската литература в четири тома. 1963-1976. Главна редакция Стойко Божков, Петър Динеков, Пантелий Зарев, Георги Цанев. БАН: София.
кторш украшсюл литератури у восьма томах. 1967-1971. Кжв.
Катарциев И. 1983. Борба до победа. I. Пирин се буди. Мисла: Скоп|е. 139-762
Конески Б. 1952. Граматика на македонскиот литературен ]азик. I. Државно книгоиздателство на НРМ: Скопле. 25-32.
Конески Б. 1959. Кон македонската преродба. Македонските учебници од 19 век вел. второ издание. Институт за национална исторща: Скоп|е. 24-97.
Корубин Б. 1956. Jазикот на Крсте П. Мисирков, Филозофски факултет: Скопле.
Крчовски J. 1974. Собрани текстови. Приредил Блаже Конески. Скопле.
Македонскиот фолклор во музучкото и драмското творештво до 1945 година. 1986. Трудови од научниот собир Скоп|е. 8 и 9 декември 1980 година. МАНУ: Скоще. 91-156.
Македонската драма мегу двете светски во]ни 1976. I-II. Приредил Александар Алексиев. Мисла: Скоще.
Македонски текстови 10-20 век. 1966. Составите Б. Конески и О. Jашар-Настева. Скоще.
Марковски В. 1944. Партизани. Спев во три дел, Слободна Македониа. Издание на НОВ и ПО на Македониа.
Марковски В. 1944-а. Робии. Македонски епос. Слободна Македониа. Издание на НОВ и ПО на Македониа.
Миладинов К. 1958. Творби. Предговор, редакцща и напомени од д-р Харалампие Поленаковик. „Кочо Рацин": Скопле.
Миладинов К. 1980. Избор. Приредил Гане Тодоровски. Мисла: Скоще.
Мисирков К. П. 1991. Одбрани страници. Приредил Блаже Ристовски. Мисла: Скоще.
Мо]сов Л. 1954. Околу прашааето на македонското национално малцинство во Грцща. Еден поглед врз опсежната документацща. Институт за национална исторща: Скоще. 123-206.
Неделковски К. 1981. Собрано дело. Jубилеjно издание по повод на 40-годишнината од смртта на поетот-борец. Предговор, избор и редакцща Тодор Димитровски. Скопле.
Наумчески В. 1979. Стихови (1939-1941). Редакцща, предговор и забелешки д-р Блаже Ристовски. НИО Нова Македонща: Скоще.
Пе]чиновик К. 1974. Собрани текстови. Приредил Блаже Конески. Македонска книга: Скоще.
Поп-Атанасов Г., 1983. Основен хронолошки каталог на словенски ракописи од Македонща. „Спектар". I, 1, Институт за македонска литература: Скоще. 167-184.
Поп-Атанасов Г. 1983. Основен хронолошки каталог на словенски ракописи од Македонща. „Спектар". I, 2, Институт за македонска литература: Скоще. 153-169.
Поп-Атанасов Г. 1984. Основен хронолошки каталог на словенски ракописи од Македонща. „Спектар". II, 3, Институт за македонска литература: Скоще. 185-200.
Поп-Атанасов Г. 1985. Ракописни текстови на македонски народен говор. Скоще.
Прличев Г. С. 1959. Одбрани страници. Приредил Тодор Димитриевски, Кочо Рацин: Скоще.
Рацин К. 1966. Стихови и проза. Уредил д-р Александар Спасов. Скоще.
Ристовски Б. 1965. Поглед врз практичниот аспект на „Теорискиот нацрт за историскокнижевната периодизацща" аплициран врз исторщата на ]угословенските литератури. „Литературен збор". XII, 5, Со]узот на друштвата за македонски ]азик и литература: Скопле. 18-21.
Ристовски Б. 1966. Крсте П. Мисирков (1874-1926). Прилог кон проучувааето на развитокот на македонската национална мисла. Култура: Скои|е. 30-500
Ристовски Б. 1966-а. „Вардар" научно-литературно и општествено-политичко списание на К. П. Мисирков. Институт за македонски ]азик „Крсте Мисирков": Скои|е.
Ристовски Б. 1974. Македонски народноослободителни песни. Институт за фолклор: Скои|е.
Ристовски Б. 1978. Димитрща Чуповски (1878-1940) и Македонското научно-литературно другарство во Петроград. Прилози кон проучувааето на македонско-руските врски и развитокот на македонската национална мисла. I-II. Култура: Скоще. Ристовски Б. 1980. Македонскиот стих 1900-1944. Истражувааа и матерщали. I.
Мисла: Скоп|е. 17-30. Ристовски Б. 1982. Про]ави и профили од македонскста лиетартурна историа]. I.
НИО Студентски збор: Скопле. 25-57. Ристовски Б. 1983. Македонскиот народ и македонската нацща. I. Мисла: Скоп|е. 163-602.
Ристовски Б. 1983-а. Кочо Рацин. Историско-литературни истражувааа.
Македонска книга: Скоп|е. Ристовски Б. 1984. Македонскиот поетски збор во периодот на НОБ, во зб.: Kultura i nauka u NarodnooslobodilaCkoм ratu i Revoluciji. Radovi s naucnog skupa. Struga. 7.-9. oktobar 1981. Skopje. 343-353. Ристовски Б. 1985. Васил Икономов (1848-1934). Прилог кон проучувааето на македонскиот културно-национален развиток. Институт за национална историка: Скопле.
Ристовски Б. 1985-а. Основите и концепциите на Македонскиот литературен кружок во Софи|а (1936). „Гласник". XXXIX, 3, Институт за национална историка: Скопле.
Ристовски Б. 1989. Портрети и процеси од македонската литературна и
национална историка. I-II. Портрети. Култура: Скопле. Ристовски Б. 1990. Портрети и процеси од македонската литературна и
национална историка. III. Портрети. Култура: Скоще. Ристовски Б. 1990-а. Беседа за Вапцаров. Свечен собир по повод 80-годишнината
од рагааето на Никола Вапцаров. Скоще. 17. X 1989. Скоще. Ристовски Б. 1993. Македонски летопис. Раскопки на литературни и национални
теми. I, Македонска книга: Скоще. 25-235. Споменици за средновековната и поновата историка на Македони|а 1975. I. Уредник Владимир Мошин. Архив на Македонща: Скоще; II 1977; III 1980; IV 1981.
Словенски ракописи од Македони|а 1971. I-II. Подготвил Владимир Мошин во соработка со Лидща Славева, Султана Кроневска и Jованка Jакимова. Скоще.
Сн'гаровъ И. 1924. История на Охридската архиепископия (отъ основаването и до завладяването на Балканския полуостровъ отъ турцит'). първи томъ. „Гутенбергъ": София. Сн'гаровъ И. 1932. История на Охридската архиепископия-патриаршия отъ падането и подъ турцит' до нейното унищожение (1394-1767 г.). Македонски наученъ институтъ: София. Саздов Т. 1983. Методологий на проучувааето на македонската народна книжевност. „Спектар". I, 1, Институт за македонска литература: Скоще. 140-142.
Саздов Т. 1983. Проблеми за периодизацщата на македонската народна литература. „Спектар". I, 2, Институт за македонска литература: Скоще. 123-124.
Сталев Г. 1983. Методолошкиот пристап кон проектот - Македонската литература во XX век. „Спектар". I, 1, Институт за македонска литература: Скоще. 150-152.
Сталев Г. 1983. За периодизацщата на македонската литература во XX век. „Спектар". I, Институт за македонска литература: Скоще. 131-132.
Страници од средновековната книжевност 1978. Избор, редакцща, предговор и забелешки Вера Антик и Харалампие Поленаковик. Скоще.
Стсуческа-Антик 1981. Навракааа кон Библщата. Македонска книга: Скопле.
Стсуческа- Антик 1987. Мегу книжевен текст и фолклор. Скоще.
Стсуческа- Антик 1988. Пораки од дамнина. Скопле.
Спасов Л. 1990. Константин М. Петкович (7азични и книжевно-историски прилози). МАНУ: Скоще.
Тодоровски Г. 1965. Кон прашааето за периодизацщата на новата македонска литература. „Литературен збор". XII, 5, ОДузот на друштвата за македонски ]азик и литература: Скоще. 15-18.
Тодоровски Г. 1971. Некои прашааа за периодизацщата на современата македонска литература и пост скриптум кон една неодржана дебата за современата македонска литература, во зб.: Осми Рацинови средби: Разво]ните процеси во современата македонска литература, Рацинови средби: Титов Велес. 102-111.
Тодоровски Г. 1978. Стилската формацща raj Македонците во XIX и XX век (Прилог кон периодизацщата на новата македонска книжевност), во зб.: Реферати на македонските слависти за VIII мегународен славистички конгрес во Загреб-Л>убл>ана. Македонски славистички комитет: Скоще. 163-172.
Тодоровски Г. 1984. Прилог на тема: периодизацщата на македонската литература во XIX век. „Спектар". I, 2, Институт за македонска литература: Скоще. 171-174.
Тушевски В. 1984. Околу периодизацщата на македонската литература во XIX век. "Спектар". II, 3, Институт за македонска литература: Скоще. 175-176.
Кулавкова К. 1988. Континуитетот на македонската книжевна исторща - некои книжевно-историски и теориско-методолошки соочувааа. „Спектар". VI, 11, Институт за македонска литература: Скоще. 207-226.
Xаци-Константинов-Цинот J. 1987. Избрани страници. Приредил Блаже Конески. Мисла: Скоще.
Цамбазовски К 1960. Културно-општествените врски на Македонците во Србща во текот на XIX век. Институт за национална исторща: Скоще.
Шопов А. 1944. Песни. Издаае ,,Младог борца", б.м.
Dejiny slovenskej literatury 1962. Hlavny redactor univ. prof. dr. M. Pisu. Bratislava.
Burcinov M. 1965. Knjizevna istorija i knjizevna kritika (Neke pretpostavke o jednoj imaginarnoj knjizevnosti i njenom odnosu prema knjizevnoj kritici). ,,Putevi". XI, 3, Banja Luka. 241-246.
