КОНЕСКИ И ФОЛКЛОРОТ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

Оригинален труд

UDC 821.163.3-821.09 UDC 398 (=163.3)

КОНЕСКИ И ФОЛКЛОРОТ

Ана Мартиноска

Институт за македонска литература, Скоп)'е, Македонщ'а

Key words: Blazhe Koneski, folklore, Macedonian culture, tradition, creative innovation

Summary: This paper has an objective to analyze the work of Blazhe Koneski and its relation to folklore and oral tradition. Namely, it starts from his lifelong interest in folklore, through his efforts in collection and publication of Macedonian folk creation, to his comprehension of the oral literature as the first phase of the growth of the Macedonian contemporary literature. The central part of the text focuses on Koneski's essays on subject matters from the history of literature and ranks him as the first Macedonian folklorist. In addition, the paper discusses his connection to some of the dominant literary theories and makes an attempt to present his personal system. At last, the paper views him in the context of the whole Macedonian culture.

Во македонската, но и во светската книжевна наука и критика се изречени неброени зборови за значеаето на Блаже Конески како великан во науката и во поезщата, за неговиот импозантен творечки опус и за неговиот капитален придонес во повеке сфери од македонската литература и култура воопшто. Можноста да впловиме во едно научно проследуваае на врските мегу двата на_|големи гении во исторщата на македонското литературно творештво - народот како колективен автор на непресушната ризница на фолклорното богатство, од една, и досто_|ниот наследник и продолжувач на таа традицща, Блаже Конески од друга страна, а притоа да ги исползуваме огромниот бро] на прикази, оцени, толкувааа, анализи и размисли во исто време, претставува и благослов, и хендикеп. Благослов, биде]ки сите автори кои систематски или случало се допирале до ща било тема од широ-киот дщапазон на Блажевото лингвистичко, литературно-историски и поетско творештво, нудат темелни сознанща за неговиот опус од кои е лесно да се по_ще чекор натаму во длабочината на тоа големо (и по обем, но уште повеке по вредност) творештво и истражувааето на

1

само еден аспект од него, ко] се однесyва на релацщата на Конески и фолклорот, но и хендикеп, затоа што океанот од толкувааа го направи исклyчително тежок секу обид да се каже нешто ново и различно по кое било прашаае за ко] било сегмент од интензивната и широка активност на Конески во различните домени во кои оставил тра]ни вредности за македонскиот ]азик, литератyра и кyлтyра.

Сепак, „Делото на БЛАЖЕ КОНЕСКИ, еднакво научното, како и литератyрното, е дотамy богато, разнострано и поливалентно, што до-пyшта постсуано нови осветлувааа и нови вреднува&а..." (Гурчинов, 2002: 11). Покра] тоа и самиот избор на темата во ща се стеснyва интересот само на односот на Конески кон фолклорот не носи кон веро]атно наjмалкy истражyваниот дел од неговото творештво. Jа одредyваме оваа релацща како на]малку истражyвана иако во импре-сивниот корпус на неговите дела и интереси веро]атно е тешко воопшто да се направи некакво рангираае, но претпоставуваме дека причината за ваквиот однос лежи во тоа што Конески не ги субли-мирал на едно место своите ставови за фолклорот, иако тие несомнено се поспуано присутни и во неговите научни, и во неговите поетски остварувааа.

Предизвикот наречен „Конески и фолклорот" тргнува од сите можни извори кои ]а допираат оваа релацща, а од кои поединечно, но и заедно, може да се извлечат релевантни заклучоци. Всушност, иако Блаже Конески во голем дел од сворт живот воопшто не сакал да се произнесува ]авно за своето творештво (од причини кои можат да се толкуваат како резултат на неговиот карактер, скромност и сл.), во периодот од 70-тите години на 20 век, па до крарт на сво_|от живот, то] сепак на повеке наврати се осврнува на она што можеме да го наречеме негова „ars poética" и во не]зини рамки посебно на она што е негов однос кон фолклорот. Тоа го прави во неговите есеи и публи-цистички прилози, во кои Конески пишува за неговите разнородни релации со фолклорот и современата литература, кои започнуваат со есе]от „Еден опит", а завршуваат со целата збирка „Светот на песната и легендата", но и преку неговите научни, стручни и критичко-есеистички (теориски и апликативни) дела од сите филолошки области во кои де]ствува (лингистички, историско-литературни и др.), а во кои исто така ]а допира сопствената врска со фолклорот и народната традицща. Секако тука се и бродите лични искази и из]ави об]авени во различни пишани медиуми и посебно разговорите што со него ги води Цане Андреевски, во кои Блаже Конески во период од пет години се наврака на мигови од сопствената животна и творечка врвица, па мегу другото напати се произнесува и за различни прашааа од сво]ата

2

фолклористичкa де_|ност или од своето поетско творештво, кое ja имa мaкедонскaтa фолклорнa трaдициja и нaроднaтa митологиja кaко сво] прaизвор.

И повеке од очигледно е декa Бляже Конески бил зэдоен со лубов кон гародгатя фолклорня трядицщя yште од детството, од срединaтa во raja мaкедонскиот фолклор бил се yште живя и деjственa тря^ц^я, a рaзните няродни прязници, обичяи и ритуяли - нешто га што бил сещдневен сведок, кяко во срединятя, уште повеке и во своето семе_|ството. Од тятко му и посебно од неговятя прочуеня бябя Дугавкя Конески директно и непосредно учел многу зя няшятя гародня културя, што се чини исклучително знячя]но зя неговятя нятямошня животня „тря]ня" врскя со няродното творештво. „Кяко писятел га мякедонски ]язик, Конески имя привилегия дя няследи богатя фолклорня трaдициja, и тоя со толкявя непосредност кaквa тешко може дя постигне писятелот од 3anaA, одгледян во гаполно yрбaнa културня срединя и ко] речиси сосемя го зягубил допирот со своето рyрaлно мигато. Грчките, шпaнските и источноевропските поети се во состоя дя имяят беспределня природност спремя своите фолклорни корем, a тaa природност им дaвa ня нивните деля чистотя, рескост и чувство га исклучителга емоциогалга понесеност што нивните урбяни колеги не можят дя ja имяят" (Пенингтон, Хярви, 1991: 7) Покря] природностя га овяя врскя, вaжно е и декя тяя емоциогалга блискост Конески не ja зягубил до кря]от га животот и тяя е видливя во сиот негов няучен и поетски свет, но и во сиот негов животен и мисловен опит. Во неговото творештво, и тоя од бyквaлно првите песни нaпишaни во гимнязиските денови (кога кяко рефрен ja употребувя мaкедонскaтa гародга песня „Оздоля идят сеjмени"), преку неговите песни во кои е видлив т.н. фолклорен мaниризaм и угле-дувяае га фолклорното кяко пример (кaкви што се некои од песните во збиркятя „Земjaтa и лубовтя"), пя се до песните од циклусот га Мярко Крaле во кои прaви aктyелизaциja и модернизaциja га фолклор-ниот мотив и кои недвоjбено ги вброjyвaме во ремек-делятя га Конески, „вековнятя богатя мaкедонскa гародносга ризниця се поjaвy-вя кяко плодотворен хумус" (Гурчинов, 2002: 41) во неговятя поетскя креaциja.

Претходно сякяме дя потенциряме декя Блэже Конески, raj без сомнение е клучга личност во периодот га востяновувя^е га мякедон-скятя язбукя, га мякедонскиот литерятурен jaзик и га мякедонскятя литерятуря создaвaнa ra TOj jaзик, всушност имя преродбенскя улога во коja несомнено ги вброjyвaме и неговите прилози посветени га няродното творештво. Во мякедонскиот фолклор Конески гледя непро-

3

ценливо културно богатство и извор на градеае на новите процеси врз основа на традицщата, па воден од таквите позиции се зафака за редактираае и об]авува&е на неколку збирки народни песни, кои се сметаат за први об]ави од македонската фолклористика во период по Втората светска во]на. Мегу нив посебно се издво]ува „Збирка на македонски народни песни" (1945 и 1947), во ко]а е видлив напорот на Конески да направи избор на сите видови на песни кои ]а каракте-ризираат македонската народна лирика, воде]ки сметка за не]зините значащи карактеристики, во прв ред не]зината вистинитост. Конески во оваа „книга песни на еден велик поет" - народниот генщ, ]асно и недвосмислено ]а изразува сво]ата свест за богатството на македон-скиот фолклор и следствено, мислата-водилка му била презентацща на големата естеска вредност на нашата народна поезща.

Но, то] не застанува тука, туку го подготвува и редактира изданието „Сщ]ан Штркот и Кузман Капидан" со поднаслов „Народни умотворби" (1945), кое иако не е директно потпишано од Конески, го вбро]уваме во неговото авторство, за што в прилог ни оди и неговиот натамошен интерес за овие две теми. Неговото прибираае и печатеае народни песни продолжува со збирката песни од НОБ насловена како „Од борбата", ко]а се смета за прва од то] вид во Македонща. Нешто подоцна, во 1954 година, Блаже Конески ]а редактирал и збирката „Сказни и сторени]а", составена од народни умотворби собрани од страна на нашиот исклучителен собирач Марко Цепенков. Ако го земеме предвид фактот дека во то] период името и делото на Цепенков биле релативно непознати за пошироката македонска ]авност, голе-мината на ваквиот чекор на Конески дополнително добива на значеае. Посебно знача]но е дека овде то] го поставува тежиштето на сво]ата расправа вез карактеристиките на Цепенковиот стил и неговиот особен начин на раскажуваае. Притоа, то] не само што покажува солидно познаваае на основните карактеристики на фолклорот, мегу кои и варщантноста и импровизацщата, туку се обидува да ]а дефинира наративната постапка на Цепенков, и тоа има]ки го предвид суб]ек-тивниот пристап што Цепенков го имплементирал во своите фолклорни записи. Во однос на Цепенков како творец и уште повеке во однос на неговиот креативен исчекор спрема народниот начин на раскажуваае, Конески за првпат го воведува терминот „изневера" (аналогно на терминот „остранение" на рускиот учен Шкловски), ко] подоцна станува парадигматичен за целата негова теорща за создавайте на уметничката литература врз основа на народната.

Интересот на Конески за македонското фолклорно творештво може да се проследува и преку предговорите што ги пишува то] за

4

збирките ня мякедонски няродни умотворби, кои ги редяктиря и об]явувя, но и во голем бро] нятямошни няучни трудови, кои директно или индиректно се допиряят до овяя темя. Ня_|првин во трудот „Мяке-донскятя литерятуря и мякедонскиот литерятурен ]язик" со ко] всушност и зяпочнувя библиогрaфиjaтa ня неговите лингвистички трудови, Конески не го одминувя няродното творештво кяко знячя]ня етяпя во создaвaftето и ня мякедонскиот литерятурен jaßm и посебно ня мякедонскятя современя литерятуря. Следи трудот „Няшятя няродня поезщя кяко одряз ня няшето няционялно ослободително движете", ко] се сметя зя едня од првите об]яви од мякедонскятя фолклористикя во слободнятя зем]я, по ко] се редят и бро]ни други трудови. Вреди дя се потенциря и декя Конески екстензивно го користи фолклорот и во своите кaпитaлни трудови од облястя ня проучувяъето ня ]язикот, имено во неговятя „Грaмaтикa ня мякедон-скиот литерятурен ]язик", кяде поряди недоволно рязвиенятя убявя литерятуря ня мякедонски ]язик во тоя време, го користи няродното творештво кяко глaвнa потпоря во егземплификaциjaтa, особено тоя ня Цепенков. Од нив, Конески очигледно зяклучувя декя ]язикот ня мякедонското няродно творештво е клучен зя создявя^ето ня мякедон-скиот литерятурен ]язик и мякедонскятя уметничкя литерятуря создя-деня ня то] jaßm, пя пишувя ня]првин стятщя, a подоцня и книга со истиот няслов „Jaзикот ня мякедонскятя няродня поезщя" (1967, a 1971 во проширено издяние). Всушност, стянувя збор зя фундяментялно и кяпитялно дело зя облястя raja ja покривя, ненядминято дури и по временскятя дистянця од четириесет години од raja го рязгледувяме денес.

Покря] бродите лингвистички пряш^я што овде ги обряботувя Конески, зя мякедонскятя фолклористикя е од особеня вяжност тоя што Конески пряви извесня кaтегоризaциja ня контяктот со няроднятя поезщя кяко еден од ня]видливите фяктори во процесот ня создявяае ня няшятя литерятурня яктивност, при што изделувя две основни фязи ня оствярувяае ня ово] контакт. „Првятя фязя се кяряктеризиря со подрежЕн^е ня няроднятя поезщя - кяко во однос ня мотивскятя инспиряци]я, тякя и во однос ня не]зигатя метяфорикя, метрикя и ]язични сво]ствя... Вторятя фязя можеме спремя првятя дя ja обележиме кяко одлялечувя^е од моделите ня няроднятя поезщя. Особеностите ня не]зиниот ]язик се вклучувяят сегя во новите текстови не по силятя ня некяков де_|ствен модел, ями сямо кяко одделни елементи ня тредициогалниот поетски ]язик." (Конески, 1971: 76) Тяквите кярякте-ристики ня ]язичниот контакт мегу няроднятя и уметничкятя поезщя Конески ги прикэжувя преку индивидуялните опити ня некои од

5

на]знача]ните претставници на нашата современа поезща. Завршниот дел го обработува прашааето за цитатите од народната во уметничката македонска поезща, кои то] ги одредува спрема некои формални сво]ства што им се придаваат во новиот контекст, и според ко]а прави типологща во ко]а ги дели цитатите на седум групи. „Блаже Конески веро]атно прв во македонската книжевна теорща прави типологща на цитати во современата македонска поезща до 1969 година" (Кулафкова, 1999: 243) Сите овие причини доведуваат до заклучок дека Блаже Конески со право може да се смета за пионер во повоеното изучуваае на македонскиот фолклор односно родоначелник на македонската фолклористика, иако то] негов интерес за македонскиот фолклор во голема мера се врзува со неговото доживуваае како прва фаза на македонската литература и со неговиот импакт врз создавааето на современата уметничка литература врз основите на народната традицща.

Блаже Конески како проучувач на фолклорот како извор на уметничката литература може да се следи почнува^и од „За македонската литература" каде се обидува да одговори на прашааето зошто raj нас се започнало од народната поезща, па се до останатите студии во кои ги проследува фазите од разво]от на македонската современа литература. То] започнува со периодот на зачетоците на македонската уметничка литература, односно од процесот на испре-плетуваае на елементи на црковнословенската писменост и народната традицща, и се задржува на теми како Епитафот од надгробната плоча на Кирил Пе]чиновик што го смета за поетска творба (во „Стихови на гласот трпезечки"), возде]ството на ]азичната традици]а, при разгрну-вааето на функционалните стилови на македонската литература, кои уште од времето на Кирил Пе]чиновик и на Константин Миладинов се преземаат од оралната поези]а (во „Факторот на традици]ата во разви-токот на македонскиот литературен ]азик") или ставовите на Мисирков за принципите врз кои треба да се постави македонската ортографща (во „Односот на К.П.Мисирков спрема факторот на традицщата во развитокот на литературниот ]азик").

Во неколку статии, Конески посебно се интересирал за примерот на Кочо Рацин, чи]а поезща ]а смета за парадигматична во однос на продолжуваае на стилот на македонската народна песна. Така, Конески ги обработува прашааата „Како работел Рацин над 'Белите мугри'" во истоимената статща (1947) каде инсистира дека влщанието на фолклорот врз Рацина е благотворно и дека „Би било многу погрешно ако би барале да го сведеме зборот на Рацина просто на народната песна..." (Конески, 1994: 31), како и праша^ето за „Песната

6

'Ленка' од Кочо Рацин" во ко]а го об]аснува то] процес на актуели-зацща на народното во современата поезща, процес на изнаогаае слободен простор во креирааето. Секако ]асно е дека тоа се оние процеси што подоцна ги употребува и самиот во сво]ата поезща, об]аснува]ки ги токму со терминот на актуелизацщата. Оттука, и секое негово следно навракаае на поезщата на Кочо Рацин за Конески е одлично решение за спорт мегу нашата традицща и современост, мегу минатото и иднината на македонското творештво и култура.

Како посебна вредност на ово] труд го истакнуваме и фактот дека разгледува еден кус текст на Блаже Конески, прочитан на симпозиум посветен на животот и делото на проф. д-р Кирил Пенушлиски одржан на 25.12.1992 година, ко] се уште е необ]авен во целина, иако дел од него е сместен во неговата книга „Светот на песната и легендата", об]авена следната 1993 година. Во првите два воведни пасоса, кои се всушност, главната разлика мегу двете верзии на текстот, Конески теоретски ]а об]аснува постапката на користеае на цитати од фолклорни текстови, вклучително и од т.н. мали форми, кои се срекаваат често во современата македонска поези]а. Следе]ки неколку примери, то] укажува на можноста тие да добщат посебна функци]а во новиот контекст било да се дословно пренесени, било да е тоа назначено и со варираае на исказот. Истовремено, Конески укажува и на тоа дека ако современата уметничка поезща ги поместува значеаата на поза]мените искази и формули, не можело поинаку да биде ни во оралната традици]а, каде настанувале преосмислувааа во мера од древни митолошки содржини да се стигне до состави, кои нам денес можат да ни изгледаат како детски ]азични игри или забави.

Но, она што е многу поважно од толкувааето на поединечните текстови кои говорат за издвоени прашааа и теми, знача]но е да потсетиме дека читааето на народната литература и не]зините актуе-лизациии во современата уметничка литература за Блаже Конески се повеке од попатни сфери на интерес и всушност претставуваат дел од неговата систематска активност на полето на ]азикот, литературата и културата. Во обид да се идентификува таа систематска активност и да се образложи во светлината на доминантните теоретски насоки, се фокусираме на фолклорот како основа на уметничката литература, и тоа на]првин со теориски дел, во ко] се об]аснуваат позициите на неколку доминантни теории кои го проучуваат односот на народната и уметничката литература, за потоа истите теории да бидат искористени за дооб]аснуваае и допрецизираае на ставовите на Конески по истите прашааа. Притоа, на]првин потсетуваме на антипозитивистичката ориентацща во проучувааето на книжевноста, ко]а доага до полн израз

7

raj оние школи кои се ориентиряни првенствено кон проучувяае ня текстот - рускиот формялизям и ня пряшкиот структурялизям. Ияко сямиот Конески избегнувял врямувя^е ня своето творештво во едня теоретско-критичня рямкя и не]зино рязгледувя^е низ едня призмя, кяко што е видливо во низя од неговите текстови, то] бил одлично упятен во теорщятя ня руските формялисти и ня пряшкиот лингвис-тички кружок, тякя што лесно можел од нивните деля дя ги преземе оние делови што му се чинеле веродостсуни и соодветно дя ги яплициря ня мякедонски мятерщяли, и теоретски во неговите няучни трудови, но и пряктично во неговятя сопственя поетскя яктивност.

Конески се зaнимaвa со прятя^ето зя структурятя уште во 1952 год., кога во кряткиот предговор ня сво]ятя „Грямятикя" вели декя неговя нямеря е дя ja опишувя „структурятя ня няшиот литерятурен ]язик во дядениот момент" (Вянгелов, 2002: 189). Притоя, вяжно е декя Конески не сямо што суштински проникнувя во структурялнятя школя ня лингвистикятя, туку декя тоя го пряви дури четрняесет години пред поjaвaтa ня „Критикятя и вистинятя" (1966) од Ролян Бярт, raja се сметя зя основя ня фрянцускиот структурялизям, поряди што неговото место критикятя го одредувя кяко исклучително яктуелно, дури и предвремено и abarn^WTO. Итаку, во моделот ня Конески се срекaвaме со терминот „очудувяае", кэде и сямиот Конески ни об]яснувя декя сямиот неологизям од нясловот го создявя со превод од руското острянение ня Шкловски, зя потея во едня друга студия зя Мярко Цепенков дя го употреби и терминот „изневеря". Сганувя збор зя еден од клучните термини во облястя ня стилистикятя, ко] кяко што прявилно зябележувя проф. Вянгелов стекнувя клучня вредност и raj Конески. Изневерятя зя него е посгапга, raja то] ja опряндувя со потребятя ня Цепенков дя создявя и тоя „во прявец ня усовршувяае" (Вянгелов, 1983: 144), поточно зя него тяя е „по]явя од конструктивен кяряктер" (Вянгелов, 1983: 147). Поряди тоя, може дя се сложиме дега ово] модел ня Бляже Конески и ня Ромян Осипович Jaкобсон, еден од нajмaркaнтните престявници ня формaлистичкaтa доктриня, можеби имяят рязлични перспективи, кои произлегувяят од конкретните културни и няучни приоритети, но „во основятя се, мегутоя, компя-тибилни и блиски, яко не и идентични." (Вянгелов, 2004: 150)

Следнятя теоретскя интерпретaциja потребня зя ово] труд е теорщятя ня интертекстуялностя, зяедно со сите не]зини знячя^и имим гако Крстевя, Бярт и Рифятер. Интертекстуялностя е посебно знaчajнa, не толку зя теоретските стявови ня Конески, колку зя рязби-ряае ня неговите лични поетски постяпки, посебно во песните бaзирaни врз мотиви и митови од няродното творештво ня няшиот

8

народ. Во то] контекст, ставовите на Конески можат да се доведат во релацща со делото на Михаил Бахтин и неговиот концепт според ко] на]круцщален аспект на ]азикот е дека то] одговара на претходните употреби и постоечките матрици на значеае и евалуацща, но исто-времено и промовира понатамошни употреби. Нико] не може да ги разбере изразите или напишаните текстови како да се посебни во своето значеае, независни од претходните и идните изрази и дела. Сите изрази се дщалошки, нивното значеае и логика зависи од она што е кажано претходно и од начинот на ко] ке бидат примени од другите. Ваквите ставови, кои се апликатибилни за литературниот дискурс, но и за секо] „текст", ко] „се создава како мозаик од цитати, целиот текст е впиваае и трансформацща на неко] друг текст" (Крстева, 2003: 11) Иако не постсуат никакви директни идикации дека Конески бил запознат со теорщата на Бахтин или неговите интер-текстуални наследници, сепак уште во 1971 година бил свесен за неопходноста од комуникацща мегу поетот и традицщата како услов за воспоставуваае на уникатна стилистичка функцща, што е видливо во неговите есеи во кои говори за овие теми, но и во неговата поезща, ко]а е интертекстуална во сво]ата основа. Таа поезща може да се толкува во духот на теорщата на интертекстуалноста., биде]ки се остварува во рамките на три]адата традицща-колектив-автор, ко]а Конески ]а користи во контекст на процесот на наследство и акту-елизаци]а на народната основа во современите литературни дела. Говоре]ки за интертекстуалноста на Конески не треба да заборавиме и дека оваа теорща го исфрли на површина и проблемот на цитатот, на ко] Конески се осврна уште во сво]ата, горе спомената статща „Дазикот на македонската народна литература", каде не само што понуди типологща на цитати од народната во уметничката литература, туку на то] начин и практично ]а докажува интертекстуалната постапка на цитираае како обележуваае и преземаае на елементи од неко] пре-текст во неко] нов текст.

И теорщата на т.н. литературен фолклоризам, разбрана првенствено како „медщацща и презентаци]а на народната култура од втора рака", во голема мера се допира до нашите истражувааа на релаци]ата на Конески и фолклорот. Тие ]а испитуваат автентичноста на потребата од посегнуваае по традици]ата, во однос на ко]а и самиот поим фолклоризам понекогаш се лимитира на неговата негативна и пежоративна конотацща и на неговата тесна употреба на одредени фолклорни жанри во специфичен контекст. Воде]ки сметка за специ-фичноста на посебниот случай ко] е предмет на нашиот интерес, трудот се обидува да одговори и на прашааето колку употребата на

9

фолклорот во литерятурятя може дя се подведе под ово] поим. Имено фолклоризaциjaтa се откривя и во воочувяаето ня влиjaнието ня фолклорот врз литерятурятя, сеедно дяли тоя се случувя ня полето ня ]язикот и стилот или ня полето ня иде]ятя и темятя. Ияко зяклучивме декя „зя жял, до денес немя едня рaзрaботенa методология зя изучувяъе ня литерятурниот фолклоризям кяко еден од нajвaжните яспекти ня мегусебните односи ня литерятурятя и фолклорот и тоя во рямките ня изучувяаето ня рязво^т ня литерятурятя кяко целиня и кяко систем." (Моjсовa-Чепишевскa, 2004: 180), трудот се обидувя дя проблемятизиря и дяли можеме дя му ja додядеме ня Конески, ко] ияко не го употребувя сямиот термин литерятурен фолклоризям, всушност честопяти се допиря до неговятя суштиня.

Притоя, не требя дя се зяборяви декя „Во мaкедонскaтa поетскя уметност, поряди се уште живиот фолклор, процесот ня литерятурнятя фолклоризaциja и денес имя доминянтен тек." (Моjсовa-Чепишевскa, 2004:182), кяко ни декя вяквятя фолклоризaциja всушност е еден сложен културолошки феномен, ко] во себе опфякя трaнсформaциja и прилягодувя^е ня рязличните елементи ня фолклорот, при што кяко последиця во новиот контекст се менувя и неговятя првичня функцщя. Секяко тээ трaнсформaциja се однесувя ня ниво ня усност няспремя писменост, но и ня многу други нивоя. Декя делото ня Бляже Конески може дя се рязгледувя кяко феномен ня литерятурня фолклоризaциja, трудот се обидувя дя доквже и пряктично, преку янялизя ня неговото поетско и прозно дело во реляция со фолклорот.

„Мякедонскиот няроден генщ рaштркaн низ вековите, Бляже Конески творечки го индивидуялизиря, му дяде уток и течение и поетски неспощ во песните кяко Стерня, чщя енергщя не може творечки дя се контролиря, кяко што не може ни творечкятя слободя дя се зяузди.", со пряво велеше Рядовян Пявловски, пя тээ творечкя енергщя и слободя ja aнaлизирaме подеднякво во неговите янтоло-гиски песни „Тешкото", „Везилкя", „Вщ" и циклусот песни зя Кряле Мярко („Одземяае ня силятя", „Стерня", „Кяле", „Мярковиот мянястир", „Педо брдце"), кяко и во песните кои по своите поетски квялитети можеби не се ни приближувяят до нив, но се знячя^и поряди постaпкaтa ня фолклорен мяниризям употребеня во нив (што посебно се однесувя ня некои од песни од почетокот ня неговиот творечки пят). Секяко, предмет ня янялизя стянувээт и прозните обjaви ня Конески, првенствено збиркятя „Лоз]е", иняку состявеня од сведоштвя зя секо_щневниот живот во мякедонските грядови и селя, кяде то] употребувя метод ня реялистичня нaрaциja во обликувяаето ня ликовите, ^OTanm^ и обичяите, пя дури можят дя се протолкувяят

10

и како извесни етнографски и антрополошки записи за народниот бит и фолклор. Десетте раскази од оваа збирка, и покра] видливите фолклорни насло]ки, не се користат премногу со изразноста од македонскиот фолклор, туку го користат само во функцща на заси-луваае на фабуларните детали во реалистички прикажаниот хронотоп. Всушност во „Лоз]е" Блаже Конески „не прекинува со традицщата, но, и не подлегнува на не]зините слабости: ]а избегнува идеализацщата, а ]а нагласува драматиката на опсто]увааето, ]а нагласува сувереноста во познавааето и откривааето на внатрешните суб]екти на ]унакот." (Георгиевски, 1990: 315) Последен го разгледуваме и „Дневникот по многу години", во ко] очигледно допирите на Конески со народната традицща и творештво се на]мали, но сепак и тие ]а докажуваат присустноста на трагите од колективната свест и народната ме морща и во новите времиаа, како дел од светогледот на модерниот човек, на писателот на модерното време, каде останува засекогаш алка во континуитетот на творештвото на еден народ и на еден простор, но во различно време. Но, пред и над се, тие говорат за посщаната внатрешна комуникацща на Блаже Конески со сето она што може да се дефинира како македонски фолклор, од различните форми на негово изразуваае, преку групите на текстови и нивната тематика, до севкупното значеае на народната културна традицща.

Завршуваме со културолошките промислувааа, всушност со дел посветен на местото на Блаже Конески во македонската култура, на]првин, од причина што и самиот фолклор го разбираме во на]широкото можно сфакаае на ово] термин, речиси идентично со терминот народна култура1, па оттука и релациите на Конески со фолклорот се однесуваат и на широкото поле на културата генерално. Покра] тоа, се чини дека и во призмата на самиот Конески, фолклорот, литературата и ]азикот се области кои постсуано се испреплетуваат и по кои то] плови наизменично, но понекогаш и симултано, биде]ки со ко]а и област да се занимава, од лингвистиката преку исторщата и

1 Терминот фолклор во буквален превод значи народно знаеае или народна мудрост, но во науката добивал различии значеаа и толкувааа, мегу кои се изедначува и со поимите на усно народно творештво, но и севкупност на верувааа, обичаи и умотворби на еден народ. Во „Народна каижевност", Радмила Пеший и Нада Милошевич Ъор^евиЪ, Београд: Требник, 1996, стр. 253 фолклрот означува: (1) традиционална матерщална култура (ликовно олбикуваае, занаетчиство, костими, архитектура); (2) фолклор на двиеаа, игра и музика; (3) фолклор на "идеите" - ко] опфака обичаи, верувааа, медицина и религща; и (4) уметност на зборовите (приказни, преданща, епска и лирска поезща, балади, пословици, гатанки итн.). (Превод од српски ]азик А.М.)

11

теорщата на литературата до фолклористика, то] ги разгледува нештата во контекстот на целата култура.

Причините поради кои Конески го сметаме за врвно име на македонската култура, ги покажуваме со помош на теорщата на културолошките студии според ко]а сите ние лугето како културни битща секогаш сме неотповикливо потонати во „морето на значена", во взаемната размена на значеаата што се нарекува „култура". „Дазикот и поимите ги користиме за да го осмислиме она што се случува, дури и оние настани кои порано можеби никогаш не ни се случиле, во обидот да го 'сфатиме светот', да му придадеме некое значеае. Никогаш не можеме да излеземе од то] 'круг' на значена и, уште повеке, никогаш не можеме да се ослободиме од културата ко]а не чини интерпретативни бити]а. Предметите и настаните немаат, и никогаш не можат да имаат, смисла сами по себе. Ние се обидуваме да ги осмислиме..." (Дуда, 2006) По таа логика, ]азикот и поимите што ги користи Блаже Конески ]а осмислуваат македонската слика на светот, им придаваат на навидум обичните нешта околу нас значеае на суштинско, исконско, македонско... Во однос на можните сфакааа на поимот култура во рамките на културолошките студии, а аплицирани на животната и творечка врвица на Блаже Конески, увидовме дека неговото дело е толку обемно, толку разноврсно, толку длабоко и темелно, што без никакво двоумеае можеме да речеме дека ги опфака и на]тесните и на]широките дефинирааа на културната активност. Имено, независно од тоа дали во одреден момент неговиот интерес и неговата творечка преокупацща е насочена кон неговата поетско креативна или кон неговата научна де]ност, како и независно од тоа дали во то] миг осмислува некое прашаае од областа на ]азикот, литературата, фолклорот или нешто друго, Конески секогаш го прави тоа поставува]ки ги во еден широк контекст, контекст на вечноста, на испреплетувааето на времиаата и просторите, на допирите и влщанщата, на она што Вилщамс го нарекува универзални вредности. Универзалноста е една од релевантните одредници за неговото поетско творештво, но во неговиот случай поетските идеи истовремено се општи и универзални, но и лични и интимни. Таквите идеи Конески ги бара во творештвото на сво]от народ, во трахите вредности на македонскиот фолклор, ко] за него е не само врска со народната почва од ко]а израснал, но и традицщата и колективот чща врска со авторот резултира во иновации и оригинални поетски идеи. Таквите иновации се видливи во неговата поезща, во темите за човекот, неговата судбина и неговите дилеми, за смислата на постоеаето, за лубовта и омразата, за животот и смртта, за минатото и иднината, за подвигот и поразот, за

12

доброто и злото итн., но сямиот ги откривя и во поезиите ня другите явтори чии деля стянувээт предмет ня неговото критичко перо.

Клучен зя одредув^ето ня кyлтyролошкaтa димензщя ня делото ня Конески ни се чини и фяктот декя „^Бляже Конески сям ja издигня мaкедонистикaтa ня скялило, ня кое ги гледяме водечките явторитети во светот во тээ обляст. Сето тоя го стори еден човек во еден живот, ко] беше няполно свесен не сямо зя сво_|от 'долг и пряво', кяко што велеше Мисирков, туку и зя своите огромни потенцщяли." (Вянгелов, 2002: 214-215) Всушност, то] е нajеклaтaнтен пример зя неко] ко] не сямо што учествувя со сопствен влог во сите релевянтни институции кои ги изрaзyвaaт општествените односи и релевянтните форми ня културно живееае, но и кога говориме зя неговиот няучен aнгaжмaн, неговите истрaжyвafta не можят дя се чигаят строго во рямките ня едня няучня дисциплиня, туку Конески секогаш го зясега поширокиот културен простор, ги откривя нештятя рязгледувяни во широк контекст, хоризонтялно и вертикялно, зя ня то] нячин дя стигне до нови знячем и пошироки смисли. Притоя, Конески повторно можеме дя го поврземе со зячетниците ня културолошките студии и со споменятиот Вилщшс, ко] во сво]ятя теорщя ня културятя го внесувя и терминот селективня трaдициja кяко „континуирян избор и реизбор ня сопствените претходници". (Williams, 1965: 69) Евидентня е aнaлогиjaтa, raja може дя се повлече со теорщятя ня Конески според raja односот кон трaдициjaтa требя дя биде селективен, односно ня современиот явтор ко] се нaврaKa ня корените и няродното творештво создядено во минятото му се сво^твеня постяпкятя „изневеря", кяко поjaвa од конструктивен кяряктер со raja врши иновяцщя ня трядицио-нялните поетски средствя. Тaквaтa трaнсформaциja ня поетскиот ]язик од орялнятя трaдициja во современятя уметничкя поезщя, кяко што предлягяше Конески во сво_|от фyндaментaлен есе] „Еден опит" требя дя го имя предвид моделот зя „обjaснyвaftето ня поjaвите сврзяни со трaдициjaтa и подновувяаето, во ко] се вклучувяят, кяко три стряни ня еден трияголник, овие фяктори: трaдициjaтa, колективот, явторот. Ияко е овяя шемя изгряденя врз изучувяъето ня контяктите ня плянот ня изрязот, тяя може лесно дя се прошири и ня другите плянови и дя послужи, се нядевям, ефикясно зя по]ясно прикaжyвaftе ня односите мегу трaдициjaтa и обновувяаето. Имено иновяциите ги внесувя явторот со сaнкциja ня колективот, при посеяно соодветствувяъе ня тие двя фякторя со фякторот ня трaдициjaтa. Не може дя се мине и без тээ сaнкциja, биде_|ки трaдициjaтa е живя и во колективот, кяко и во сямиот явтор..." (Конески, 1993: 12).

13

Нашите културолошки промислувааа во однос на Блаже Конески опфатща уште едно важно прашаае за различните аспекти на народната наспрема популарната и масовната култура, како и за различните историски и дискурсивни артикулации на народната во современата култура. Блаже Конески се вклопи во ваквите културолошки анализи поради сво]от однос кон усната литература и начинот на ко] ]а презентира, да речеме, во збирките со народна поезща, кои ги уредува и об]авува, но и поради сличното посегнуваае по народната литература во смисла на препознава&е на познатото. Или како што вели изразот на Андрик, ко] повеке пати го цитира и самиот Конески: „На]голем ефект се постигнува во поези]ата кога поетот ке го изненади читателот со нешто познато" (Конески, 1999: 164).

Блаже Конески, ко] со сето право се смета за „бард на македонского културно-национално живееае" (Стаматовски, 2006: 163), покажал истенчен осет за она што е значеае на народната култура и традицща во специфичен контекст како нашиот. То] секогаш поага од сознанието за културата, ко]а произлегува од народот за народот, а во таа низа се сместува и себеси како неко] ко] штотуку изникнал од брегот на народната традицща. Затоа, то] „од на]раните денови го пребарува минатото, за да ]а прона]де иднината, сво]ата и на сворт народ" (Гашрон, 2002: 63) Свесен дека народната култура, заедно со ]азикот и исторщата, претставуваат автентичен извор за каракте-ристиките и идентитетот на нашиот народ, на неговата сопствена самобитност, Конески не само што пристапил кон собираае, об]авуваае и афирмацща на народни умотворби како доказ на веродостсуноста на нашата книжевна традици]а, туку респектот кон народното творештво го носи и понатаму, користе]ки го како инспирирачки потенци]ал во сопствените уметнички креации. И навистина, духот на народната култура и традицща Блаже Конески го користи како основа на своите поетски идеи и литерарни иновации, употребува]ки различни постмодерни и интертекстуални принципи на адаптаци]а или продолжуваае на де]ството од фолклорните варщанти, препрочитуваае и надградуваье на мотивот, како и користеае на елементи, симболи, митови и мотиви од фолклорните матерщали во процеси кои се кра]но слободни, условни и мошне сложени, а вклопени во индивидуалните сво]ства на неговата лична поетика. Сето тоа го прави Конески „вон сите сомневааа централна творечка фигура на втората половина на XX век во Македонща; тоа е личност на автор чие дело е временски и категорщално и качествено неповторливо, буквално неповторливо." (Тодоровски, 2002: 78-79).

14

Врскятя од фолклорот до Конески не зявршувя тукя, туку не води до современятя културя, aнaлизирajки ги нячините ня кои другите уметности реягиряят ня вaквaтa релaциja и бро_|ни влиjaниja, инспи-ряции и типови ня соряботкя мегу няроднятя и yметничкaтa литерятуря од едня, и другите уметности од друга стряня. Во тяя смисля, воопшто не не изненядувя декя делото ня Бляже Конески отсекогаш било, и се уште е, инспиряцщя и поттик зя многу други няучни, но и уметнички деля, и тоя не сямо од облястя ня литерятурятя, туку и во другите сфери ня културятя - во музичкятя, дрaмскaтa и ликовнятя уметност. Ако Конески беше еден од оние што се сметяя зя привилегиряни дя ja няследят богятятя фолклорня трaдициja ня сворт нярод, сите ние кои доягяме по него требя дя се сметяме зя привилегиряни што ja нясле-дувяме неговятя реч. Притоя, линщятя продолжувя исто онякя кяко што Конески се однесувяше кон творештвото ня своите претходници, ня сво_|от нярод, со почит, увяжение, но и со изневеря и креятивня иновaциja, пя ня сличен нячин и œraja няредня генерaциja се однесувя кон делото ня Бляже Конески со почит, но и со креятивня потребя дя го редефиниряят няученото и дя го преосмислят во сопственя творечкя визщя. Примери од литерятурнятя, музичкятя, дрямскятя и ликовнятя уметност сведочят зя принципот ня континутитет во мaкедонскaтa уметност од сите жянри, зя испреплетувяъето ня претходниците и няследниците, зя почитга и взяемноде^твото. Ако се сложиме декя „во сещ нярод и во œraja културя поспят кяри]ятиди што го држят сводот ня духовнятя и мaтериjaлнaтa грядбя ня истори]ятя. Тоя се спомениците ня цивилизaциjaтa кон кои поколени]ятя со особен респект чувствувээт пиетет." (Ристовски, 1998: 39), онякя кяко што зя Бляже тяков пиетет зaслyжyвamе мякедонскиот фолклор и няродня трaдициja, тякя и многу явтори во рязлични облясти од уметносга и културятя се повикувяят со пиетет кон ликот и делото ня Бляже Конески, кяко едня од кaриjaтидите што го држи сводот ня мякедонскятя jaзично-литерaтyрнa и кyлтyрно-нaционaлнa исторщя.

И сосемя при крярт потсетувяме декя во едня прилита Бляже Конески из]явил декя би му било исклучително тешко доколку требя своите рaзмислyвafta зя поезиjaтa дя ги прикяже во еден строен систем (Конески, 1993: 9), пя оттукя, тaквa ямбицщя не си постявивме ни пред себе. Няместо тоя се обидовме сямо дя ги потцртяме нajзнaчajните моменти од неговиот обид зя интроспекция и зя создявя^е ня сво]я сопственятя и явтентичня ярс поетикя и зя кaтегоризaциja ня сопстве-ното творештво во рямките ня книжевно-теоретските промислувям, и дя покяжеме што няучивме од Бляже Конески зя мякедонскиот фолклор, зя лубовтя кон овяя се уште живя и плодотворня културя и

15

идентификацщата со не]зината колективна перспектива, но и за тво-речките изневери и креативни актуелизации со кои може да се поврзат минатото, сегашноста и иднината на една современа литература каква што е македонската.

За самиот кра] ке го цитираме Конески, ко] во една пригода рекол „дека поезщата на еден поет не може да биде прочитана само во една генерацща. И сега го повторувам тоа, зашто држам до тоа. Jас ви нудам само една сво]а варщанта, а вие продолжете го читааето натаму." (Старделов, 2000: 23) Една парафраза на овие негови зборови ни се чини сосема адекватна за да послужи наместо заклучок. Затоа, за кра] ке речеме само дека во ово] труд ние понудивме една сво]а варщанта, еден наш обид за читаае на релацщата Конески-фолклор, а читааето на оваа, но и сите останати аспекти од Блажевото единствено и неповторливо дело секако треба да продолжи и натаму.

Литература:

Вангелов. Атанас. 2002/1. Блаже Конески за критиката. Делото на Блаже Конески (Остварувапа и перспективи). Скоп|е: МАНУ

Вангелов. Атанас. 2004. Конески и 1акобсон. Македонски писатели (1), Алексиев, Гурчинов, Иванов, Конески, Матевски, Митрев, Поповски, Солев, Тодоровски. Скопле: Култура

Вангелов. Атанас. 2002/2. Македонизмот на Конески. Студии и огледи за Конески, Редакцща Петре М. Андреевски ... и др., Фондацща за македонски ]азик „Небрегово". Скопле

Вангелов. Атанас. 1983. Решето. Скои|е: Наша книга Гашрон. Жак. 2002. Големата личност на македонската поезща: Блаже Конески и народната поезща. Делото на Блаже Конески (Остварувапа и перспективи). Скои|е: МАНУ

Георгиевски. Христо. 1990. Раскин со мелодраматичноста и романтичарското чувствуваае на светот. Македонскиот расказ (Прилози за истори'ата на македонската книжевност). Приредил Веле Смилевски. Скои|е: Македонска книга

Гурчинов. Милан. 2002. Блаже Конески. стожерна личност-белег на епохата. Делото на Блаже Конески (Остварувапа и перспективи). Мегународен научен собир по повод 80-годишнината од рагааето на Блаже Конески. Скоп|е: МАНУ

Гурчинов. Милан. 2002. Воведен збор на Мегународниот научен собир по повод 80-годишнината од рагааето на Блаже Конески. Делото на Блаже Конески (Остварувапа и перспективи). Мегународен научен собир по повод 80-годишнината од рагааето на Блаже Конески. Скоп|е: МАНУ

Конески. Блаже. 1994. За Кочо Рацин (есеи, беседи, прилози). Скоп|е: Култура

16

Конески. Блаже. 1971. Ja3UKom на македонската народна поезда. Скоще: МАНУ. 1971

Конески. Блаже. 1993. Светот на песната и легендата, Есеи и прилози. Гоце Делчев. Скоще. 1993

Крстева. Jулиjа. 2003. Речта, дщалогот, романот, Теорщ'а на интертекстуалноста. Приредила Катица Кулафкова. Скоще: Култура (Библиотека Хрестоматии). Превод од француски ]азик Ма]а Бо]ациевска

Мо]сова-Чепишевска. Весна. 2004. Лицето на зборовите. Скоще: Култура

Пенингтон. Ана, Харви. Ендр]у. 1991. Исклучителна емоционална понесеност. Великанот од Небрегово, Блаже Конески во светската книжевна критика. Скоще: Огледало

Ристовски. Блаже. 1998. Карщатида што го држи сводот (Блаже Конески за македонската ]азично-литературна и културно-национална исторща). Стожер. Месечна ревща за литература, култура и уметност, Бро] посветен на Блаже Конески (1921-1993). Скоще: Друштво на писателите на Македонща

Стаматовски. Тра]ко. 2006. Долг кон Конески. Мислата на Блаже Конески. Скоще: Фондацща „Дебрегово"

Старделов. Георги. 2000. Одземаае на силата: поезщата на Блаже Конески. 5 том од Македонска книжевност - Избрани дела. Скоще: Гурга.

Тодоровски. Гане. 2002. Блаже Конески како национален мислител. Делото на Блаже Конески (Остварувапа и перспективи). Скоще: МАНУ

Кулафкова. Катица. 1999. Интертекстот во песните од циклусот Марко Крале од Блаже Конески. Придонесот на Блаже Конески за македонската култура. Мегународен научен собир, 17 и 18 декември 1998 година, Филолошки факултет „Блаже Конески". Скоще. 243-251.

Williams. Raymond. 1961. The Long Revolution. London: Chatto and Windus. 1961. Reissued with additional footnotes Harmondsworth. Penguin. 1965. pg. 69. во Dejan Duda. Kulturoloski studij - ishodista i problemi. Zagreb. 2006; Цитирано според превод на македонски ]азик на Лорета Георгиевска^аковлева (во печат).

17