CC BY
6izvirni znanstveni clanak
УДК: 398.87 (=163.3) 398.87 (=163.2)
ЕДЕН ПРИМЕР НА ПРОДУКТИВНА РЕЦЕПЦША НА НАРОДНАТА ПЕСНА „ТРБА ТРБИ ГЕВГЕЛША"
Namita Subiotto
Filozofska fakulteta Univerze v Ljubljani, Slovenija
Key words: Macedonian folk songs, Bulgarian poetry, Leonid Jankov, Rumen Leonidov, productive reception
Summary: The Macedonian folk song "Trba trbi Gevgelija" was made to honor Leonid Jankov (1878 - 1905), a rebel who fought against the Turkish (Otoman) army. The song refers to the events that occurred in 1905 in the village named Gjavato (Gevgelija region), when Leonid Jankov, fighting a battle, shot himself with the last bullet. A hundred years later, the song receives its remake in the writings of Rumen Leonidov, Bulgarian poet and grand grand son of Leonid Jankov. Following the traditional form of the son and the stories about the tragic death of his grand grand father, Rumen Leonidov writes a poem named "Ilinden, pesen za smrtta na Leonid voivoda" and publishes it in the collection "Slyapa nedela (2011) within its central part "Oproshteniya". This particular part of the collection is in the focus of the paper we present.
Клучни зборови: македонско народно творештво, бугарска поезща, Леонид JaHKOB, Румен Леонидов, продуктивна рецепцща
Реазиме: Македонската народна песна „Трба трби Гевгелща" е испеана во чест на вистинската историска личност, во]водата Леонид Jанков (1878-1905), речиси веднаш по неговата смрт, по битката со турската во]ска во 1905 година raj гевгелиското село Гавато, по ко]а со последниот куршум Леонид се самоубива. Добри сто години по создавааето на оваа песна таа доживува продуктивна рецепцща од бугарскиот поет Румен Леонидов, правнук на славниот во]вода Jанков. Произлегува]ки од традиционалната песна и легендите за смртта на неговиот прадедо, то] создава нова песна со наслов „Илинден, песен за смъртта на Леонид войвода" и ]а об]авува во збирката Сляпа неделя (2011), и тоа во не]зниот централен циклус „Опрощения", интересен од повеке аспекти, кои се предмет на нашиот интерес во ово] прилог.
Македонската народна песна „Трба трби Гевгелща" е испеана во чест на вистинската историска личност, во]водата Леонид 1анков
(1878-1905), речиси веднаш по неговата смрт, значи по битката со турската во]ска во 1905 година ка] гевгелиското село Гавато, по ща со последниот куршум Леонид се самоубива. И денес во Македонща се чуваат легендата и споменот за неговото име, а „Трба, трби Гевгелща" ги опева неговите последни часови.
Добри сто години по создавааето на оваа песна таа доживува продуктивна рецепцща од бугарскиот поет Румен Леонидов. Поттикот за ово] креативен чин, односно уметничка иновацща е интимен, биде]ки поетот Леонидов е правнук на славниот во]вода Леонид Jанков. Произлегува]ки од традиционалната песна и легендите за смртта на неговиот прадедо, то] создава нова песна со наслов „Илинден, песен за смъртта на Леонид войвода" („Илинден, песна за смртта на Леонид во]вода") и ]а об]авува во збирката Сляпа неделя (Слепата недела, 2011), и тоа во не]зиниот централен циклус „Опрощения" (Опроштенща), интересен од повеке аспекти, кои ке бидат предмет на нашиот интерес во ово] прилог.
Румен Леонидов (роден на 17 ма] 1953 година во Софща) е поет, преведувач, публицист, автор на девет стихозбирки. Избори од неговата поезща се об]авени во самостсуни книги и во препев на три ]азика, на]првин на македонски: Камен во блатото (1998), во избор и препев на Ефтим Клетников, потоа на полски (2007) и на словенечки: 2 утка ]в21ка (2009), дво]азично издание во препев на Метод Чепар, Борут Омрзел и Намита Субиото. Освен во изборот од 1998-та година, македонските преводи на песните на Леонидов се об]авени и во списанието Стремеж, год. 44, бр. 9-10 (1998), стр. 86-93, потоа во антологщата Краjот на митологи)ата: избор од современата бугарска поещ'а (1999) со избор, вовед и белешки на Светлозар Игов, и во е-списанието Блесок: бр. 91, ]ули-август 2013, во препев на Анета Пауновска.
Леонидов бил гостин на повеке мегународни книжевни фестивали, во Словенща тоа се Денови на поези)ата и виното во Медана (2008, 2009) и Виленица (2012). По повод второто гостуваае во Медана е об]авен и споменатиот дво]азичен избор од неговата поезща, направен од Лудмил Димитров. Во ово] избор е поместена песната „Ако Лазар", ща како камче од мозаик се има вsидано во словенечката романескна продукцща, односно неговата прва строфа три години подоцна ке биде земена за мото на романот ^тап]е (2012) на словенечката поетеса и романсиерка Станка Храстел. Таа во сво]от роман експлицитно ги споменува Леонидов и неговата „словенечка" збирка, и тоа на 98-та страница, каде што главниот лик на романот, млада жена, ]а добива оваа збирка за роденденски подарок од мада й: »... V гокаИ Беш ^2а1а
кп^о, zbirko pesmi Rumena Leonidova, jo polistala in ргеЬга1а пакЦиспо реБеш, оЬ ще] те ]е бИбпЛо V ргаИ, zdelo 8е ш1, ко1 Ы 7аше пар1за1а как§па top1a oseba z drugega sveta.« (Hraste1j: 98). Истата година кога е об]авен романот на Храстел, Леонидов учествува на фестивалот на литературите од Средна Европа, Виленица, и ]а добива наградата „Кристалот на Виленица" за на]добра творба, об]авена во фестивалскиот зборник. Песните што ги читаше Леонидов на то] фестивал беа од збирката Слепата недела.
Збирката Слепата недела има петделна структура, што потсетува на модел на класична трагедща, пишува Лудмил Димитров во статщата Сляпа неделя: осмият ден от седмицата (2011), и со право забележува дека сите циклуси во неа („Освещения", „Съновидения", „Опрощения", „Отрковения", „Озарения") се истовремено затворени и самостсуни, но и мегусебно поврзани, а нивните нас лови ги продлабочуваат значеаата на слепоста и видот.
Ние во ово] прилог ке го наблудуваме само централниот циклус -„Опроштенща", ко] ]а содржи и дводелната песна „Слепата недела", според ща е насловена збирката. Во ово] циклус Леонидов комуницира со македонското (и воопшто ]ужнословенското) народно творештво на повеке нивоа, на]впечатливо во звукот, односно ритамот. Сите десет песни, вклучени во циклусот, се градени според законите на метриката, што е сосема некарактеристично и ново за поезщата на Леонидов. Освен тоа, циклусот содржи и три кратки текстови, некакви лиризирани автобиографски записи, насловени „Първо опрощение", „Второ опрощение" и „Трето опрощение", кои функционираат како триптих, а на централната плоча е портретиран/иконописан прадедото на авторот, трагичен ]унак на вистинскиот историски настан, фиксиран во трогателната народна песна „Трба трби Гевгелща", што жителите на Гевгелща и денес, речиси сто и десет години по не]зиното создаваае, се уште ]а познаваат и ]а пеат. Интересно е што Леонидов не се решава за обичен препев на оваа народна песна на бугарски, туку создава нова, сво]а верзща на песна за смртта на Леонид воjвода.
Песната „Трба трби Гевгелща" се состои од осум строфи по шест стиха1, а песната „Илинден, песна за смртта на Леонид во]вода" на Леонидов од триесет строфи: едната од два стиха, едната од седум, а останатите од четири стиха. Трохе]скиот осмерец се по]авува во двете песни. Претпоставувам дека Леонидов се решил и сво]ата верзща на оваа легенда да ]а испее во истиот ритам и метрум, биде]ки ]а запознал
1 Jа анализирам верзщата, пронащена на оваа страница: http://pesna.org/song.php?id=489
песната по аудитивен пат - испеана од жители на Гевгелща, а не]зината трогателна мелодща авторот веро]атно вечно ке ]а носи во себе и ке ]а нарече: „една од на]жалните песни" (Леонидов: 37). Леонидов вклучува во сво]ата песна и неколку експлицитни цитати, односно конкретни стихови од традиционалната песна: карактеристичниот почетен стих според ко] песната и го добила насловот, потоа набро]увааето на трите во]ски, испратени од турскиот цар:
Първа войска Гевгелийска, втора войска е Дойранска, трета войска е Струмишка, (Леонидов: 53),
и дел од дщалогот на Леонид со ]узбашщата: ке ти кажам две-три думи -имам само два куршума.
Ей, ти тебе, баш серсеме, по един за теб, и мене. Триста души съм споминал, три илядо срещу трима.
Ела, вака, по-навака, да ти велим два-три лафа. (Леонидов: 55).
Зачувана е и компарацщата „срце му е динамита", но Леонидов овие зборови ке ги стави во устата на ]унакот, односно ке ги запише во прво лице:
Мойто сърце - динамит е. Мойта душа - кървав огин. (Леонидов: 54).
И додека во традиционалната песна главниот ]унак ке проговори само во две строфи, и тоа во краток дщалог, како одговор на предлогот на ]узбашщата да му се предаде, а другите строфи се всушност глас на народот или хорот ко] го раскажува трагичниот настан, Леонидов ]а конципира песната на малку поинаков начин. Неговата песна се состои од два дела: првиот ги опева последните часови од животот на ]унакот Леонидов, а вториот првите часови по неговата смрт. И двата дела имаат дщалошка форма, а тоа е разговор мегу свети Илща и во]водата Леонид. Во првиот дел свети Илща го предупредува ]унакот за опасноста од борба поради преголемата мок на турската во]ска и го прашува дали вреди да го ризикува сво]от живот за родината. Леонид
му одговара решително, неговото срце е динамит, неговата душа -крвав оган, неговото либе е манлихерка, неговата постела - пол]ана. Овде се по]авува мотивот на жртва за татковина, карактеристичен за комитско-револуционерните народни песни со борбена тематика. Забележуваме и модификации во содржината: Леонид во песната на Леонидов сам му се обрака на ]узбашщата, без то] да го праша нешто, а се изоставува експлицитно спомнуваае на последниот чин на Леонид од хипотекстот (песната „Трба трби Гевгелща"): „и на кра]от сам се уби", туку тоа само се навестува со последните зборови на ]унакот: Мойта песен - недопята, два патрона в револвера... Вардар варди ми децата. А душата - стара вера. (Леонидов: 56)
Во вториот дел свети Илща разговара со мртвиот во]вода, со што во песната се внесени дополнителни елементи на фантастичното2 Во то] дел, своевиден епилог, свети Илща го прашува Леонид дали вредело да го даде сво]от млад живот, а Леонид му одговара потврдно: Пак готов съм да умирам, ако в живите ме върнеш! (Леонидов: 57)
Зборовите на мртвиот во]вода Леонид се апотеоза на слободата, за ко]а вреди и да се умре. Овие два дщалога се врамени во првата и во последната строфа и во шест строфи мегу нив (од 19-та до 24-та). Во рамката се на]авуваат репликите на свети Илща и во]водата Леонид, а се дава и потресна слика на убиениот во]вода чие тело и по смртта го сквернават црните малоумници пред очите на расплаканиот народ, ко] сво]ата болка инстантно ]а претвора во песна. Строфите од рамката функционираат како реплики на хорот во старогрчките трагедии, што на текстот на Леонидов му дава посебна патина, а во комбинацща со дщалозите и драмската напрегнатост.
Поради сето тоа можеме да кажеме дека песната на Леонидов содржи и елементи на народна балада, ко]а според Саздов (1966: 92 и 95) има епска сижетна основа, но проникната со лирско настроение и напрегнат драматизам; има специфична композицща: обединуваае на фантастични и реалистични елементи, ритмично-мелодиска широчина на стихот и сочен ]азичен израз, како и трагиката на ликовите. Песната „Илинден, Песна за смртта на Леонид во]вода" не е само креативен
2 Овде мислиме на фантастично како нешто нереално, измислено: во ово] пример обракаае на светец од небото и одговараае на мртовец.
434
резултат од експлицитно интертекстуално надоврзуваае на песната „Трба трби Гевгелща" (и други народни легенди за во]водата Jанков), односно пример на тип на илустративна цитатност (според моделот на Ораик 1988), туку и вентил со чие отвораае од поетот бликнуваат и други творби кои комуницираат со народното творештво.
И автобиографските записи од циклусот „Опроштенща" содржат заносна адаптацща на народната легенда за трагичната смрт на во]водата Jанков, прераскажана од неговиот правнук, како и многу интересен опис на творечкото откровение кое резултирало со еден креативен изблик на сите десет песни од циклусот. Имено, Леонидов во воведниот запис „Прво опроштение" на читателот му разоткрива како една нок што ]а поминал во неко] мотел во Гевгелща, каде што во 2008 година бил поканет на поетскиот фестивал со индикативен наслов „Сонот на душата", му се има случено нешто необично, нешто мистично, што потсетува на поетско откровение, апокалипса. То] раскажува како по цели девет години творечка апстиненцща, токму на местото каде што пред сто години се самоубил неговиот прадедо за да не им падне жив в раце на Турците, во него нешто се скршило, а потоа три ноки по ред (магиски броеви: девет години, три ноки!) му доагале чудни знаци, сновиденща, а раката сама почнала да пишува небаре по диктат на неко] шепот. То] тогаш се симнал во долниот свет на потсвеста и несознаjно од него избликнале десетте песни, кои три години подоцна ке бидат поместени во централниот циклус на збирката Слепата недела, и тоа, ако можеме/смееме да му веруваме на авторот - хронолошки „според редоследот на шепотот" (Леонидов: 39). Хипнотизираниот поет станал медщатор, посредник на пораката мегу стварноста и светот на духовите, во ово] пример во светот на духовите на предците. То] во транс го слушнал подземниот татнеж, вкоренет во народната песна, со кого никогаш порано не бил на „ти" (Леонидов: 39).
На ова место помислуваме на уште една продуктивна интимна врска со македонската традицща ко]а даде врвни уметнички резултати. Помислуваме на Блаже Конески ко] ги слушал легендите за прочуениот ]унак на македонската народна епика (подоцна креативно обработени во циклусот „Марко Крале") како дете од старите во сво]ата селска кука, и уште тогаш преминала во него Стерна, страшната подземна вода (Конески 1987: 140, според Младеноски 2004: 66). И Конески, како подоцна и Леонидов, се наогале на местата каде што се случувале подвизите на ]унаците, опеани во нивните песни, и два]цата, пишува]ки за своите пориви за пишуваае ваков вид
поезща, упатуваат на нешто подземно, нешто што е вкоренето во традицщата, нешто што е страшно и творечки возбудливо.
Конески ги користел старите мотиви за да ]а искаже сво]ата животна филозофща, и вршел иновацща, ги вклопувал старите пораки во современ израз (Конески 1987: 141, според Младеноски 2004: 67), со што тогаш покажал една нова насока во разворт на македонската поезща. За Леонидов, пак, би можеле да кажеме дека исто така ги користи старите мотиви за да ]а искаже сво]ата животна филозофща, но тоа го прави така што вклопува нови, современи пораки на 21 век во традиционален израз, што е секако невообичаено, а токму затоа и впечатливо.
Песните на Леонидов во циклусот „Опроштенща" се градени според метрички законитости, версификациски обрасци. Речиси сите песни, освен првата, „Черешова задушница" (Црешовата задушница), создадена од строфи со по пет стиха, и последната, „Свети Дух, Духовден", ща поради своевидна згуснатост и забрзано темпо не е структурирана во строфи, се запишани во строфи од по четири стиха и во трохе]ски осмерец. Осмерецот е на]чест стих во македонската народна лирика, а фреквентно се по]авува и во а]дутските и комитско-револуционерните епски песни (Саздов 1966 и 1997). Претпоставуваме дека ваков избор на Леонидов на]веро]атно е мотивиран токму од песната „Трба трби Гевгелща", и покра] тоа што во првиот од трите автобиографски записи во збирката авторот пишува дека на]првин ги „слушнал" и ги запишал стиховите од песната „Црешовата задушница". Всушност, и ритамот на оваа песна е многу интересен: првите два стиха во сите строфи се тросложни (анапест), а последните три петтосложни (дактил + трохей, што звучи како загреваае, како бавен почеток на некое оро кое допрва ке се забрза со сета страст и сила:
Гръм вали.
Дъб дими.
Змей се развежда.
Плаче гората.
Хоро се вие.
(Леонидов: 40)
Во ово] циклус забележуваме уште некои мали отстапувааа од трохе_|скиот осмерец. Во песната „Урочасване" (Урочуваае) впрочем доминира осмерец, но неколку стиха се состо]ат од само седум слога, пред сè во строфите каде што се подражаваат народните магиски формули, односно обрасци за отеруваае на злото:
Зло да бега, дето знае,
дето слънце не пече, дето кучета не лаят, дето вода не тече.
Дето пуста е гората, дето птица не гнезди, дето не зори зората и небето не звезди. (Леонидов: 64)
Последната песна во циклусот, „Свети Дух, Духовден", се состои од многу подолги стихови, но очигледно е дека станува збор за два стиха споени во еден. И тоа, се чини, е мотивирано од содржината на песната: со спо]увааето на стиховите два по два се илустрира заканувачкиот марш на косачите, метафора на смртта, кои се приближуваат така што одат во колона два]ца по два]ца: Идат отдолу косачи, косачи с черни качулки, бавно из тъмното крачат, бродници водят за булки. (Леонидов 2011: 70)
Само последниот стих на оваа песна е составен од два седумсложни стиха, со што се потенцира шокот поради заклучната констатацща: се е покосено - сите с(м)е мртви!: Всичко е окосено. За венеца от тръни. (Леонидов 2011: 70)
Скоро сите песни од циклусот „Опроштенща" се структурирани во строфи од четири стиха, а во строфите на]често се римувани првиот со третиот и вториот со четвртиот стих, што дополнително го за]акнува ритамот.
Дека во дваесеттиот век класичните форми на песната според метрички обрасци и ограничува^а не се вообичаени, туку претставуваат резултат на свесен и личен избор на поетите, констатира словенечкиот версолог и поет Борис А. Новак (2005: 152), анализира]ки го баладниот ритам во поезщата на истакнатата словенечка поетеса Светлана Макарович, веле]ки дека ка] оваа авторка изборот на метриката и римата е дополнитено семантички мотивирана и дека трагичниот ефект на не]зините балади потекнува токму од нивниот ритам, односно дека во не]зините песни метрумот е дури и носител на пораката.
Иако Румен Леонидов, поет на 20 и 21 век, во автобиографскиот запис „Прво опроштение" вели дека десетте песни од циклусот ги запишал според диктат на неко] мистичен шепот, со што на неко] начин се дистанцира од помислата дека свесно и намерно го одбрал
осмерецот, не веруваме дека неговиот избор е чисто случаен, туку сметаме дека и Kaj него метриката и римата се семантички мотивирани. Имено, во богатиот поетски опус на ово] автор речиси нема песни структурирани според традиционалните метрични обрасци, туку доминира слободен стих, а нурнувааето во традицщата на народната песна, пред се во не]зиниот ритам и звук, raj ово] поет е изненадуваае и новитет, а можеби и еднократна и неповторлива по]ава, иако можеби е прерано за вакви заклучоци.
„Со повторувааето на елементи на различни нивоа на организацща на текстот, средновековните и ренесансните поетски форми ]а оцртувале кружната структура на вечното вракате на истото, со што се осмислувале космосот и општеството како и положбата на поединецот во нив", констатира Борис А. Новак (2005: 152, превод мо_0, проучува_|ки го метрумот на модернизираните балади на Светлана Макарович ко], според Новак „поттикнува исто чувство: дека светот се темели врз законитост, правилност, ред. Но таа законитост е закон на насилството, таа правилност е неумоливост на тешка и страшна смрт, а то] ред - пранги на судбината. И во светот на Светлана Макарович не обзема сигурност, но не сигурност на безбедност и топлина, туку обратно - сигурност од силна опасност и леден студ на мегучовечките односи" (153, преводот и курзивот се мои). И токму ова чувство не обзема и во песните од анализираниот циклус, и кулминира во стихот од песната „Горещици" (Горешници):
Бог обича и човека. Но Човекът мрази всички. (Леонидов: 51).
Претчувството на голема опасност е присутно во сликите на немирната природа: шумски пожар („Клетва"), горештина („Горещици"), вознемирени и возбудени, полудени животни („Горещици", „Сирна неделя"), по]ава на демонските суштества: зме_ь вештерки, нави, самовили ... Торги (од песната „Гергьвден") не е зелен, туку крвав, човечката уста изговара страшни клетви, навите ги демнат новороденчиаата („Урочасване"), а Богородица не гледа смисла во тоа да го роди Христа, биде_|ки нищ во оваа зем]а веке не верува во него („Бъдни вечер"): Най-човешкото умира милост, свяст и състрадание (Леонидов: 62).
Напротив, на зем]ата владее целосен и очаен хаос и прашаае е дали воопшто постои неко] ко] би можел/сакал да прогледа ако му се даде можност („Сляпа неделя"): Утре сляпата неделя никой няма да учуди. (Леонидов: 67, 69).
Рамномерното менуваае на нагласените и ненагласените слогови во овие песни е во тотален контраст со оваа здивеност и затоа претчувството на апокалипса, кое цело време брмчи во позадината, е уште толку пострашно и кобно. Тоа се степенува се до последната песна во циклусот, „Свети Дух, Духовден", во ко]а доага до катарза со ужасно сознание дека насилството може да престане само ако до]де до апсолутен кра] на сите живи суштества, значи со смртта: „Всичко е окосено. За венеца од тръни" (Леонидов: 70). И токму во ова сознание, што го содржи последниот стих на песнава, ритамот ке се прекрши и осмерецот ке премине во седмерец (поточно: два седмерца споени во еден стих).
Зборот осмерец (во македонскиот и во словенечкиот ]азик) не означува само стих од осум слога ко], како што видовме, впечатливо го обележува циклусот „Опроштенща" на Леонидов, туку означува и чамец со осум веслачи. Во ваков чамец седат еден до друг осуммина веслачи, а во чамецот седи и деветтиот член па екипата, наречен кормилар, ко] се грижи чамецот да оди во права насока. Тие осуммина веслачи не потсетуваат на осумте слогови во анализираните песни кои послушно и енергично го тераат чамецот/мислата од ред во ред (од стих во стих) по диктат на мистичнот шепот. Чамецот за осуммина веслачи е долг и тесен, а во пресек во форма на полукруг, така што личи на форма на последна четвртина од месечевата мена, кога нокта е потемна, а авторот во неа поподатлив за хипноза и поетски откровенща. Ваква форма на чамецот е битна заради што помал отпор на водата. Ваква е и формата на стихот на Леонидов во песните во осмерец, кои, според авторот бликнувале на хартща без било каков отпор, а вака и се читаат. Во словнечкиот ]азик зборот осмерец има уште едно значеае: тоа е октаедер, значи правилно геометриско тело со осум рамнострани триаголници. Ова геометриско тело може да се гледа и како две споени пирамиди, чиишто врвови се насочени во спротивни насоки - слично како и (не)скриената поетска иде]а/порака на Леоднидов, втемелена на двополноста на човекот: едниот врв на пирамидата тоне во влажното темно подзем]е и го вшмукува подземниот татнеж, закоренет во народната песна, додека другиот врв
копнежливо се извишува кон светлото недостижно небо, моле]ки за опроштение и спасение.
Со циклусот „Опроштенща", Румен Леонидов им се поклонува на своите предци, моле]ки ]а небесната порака, што ]а слушнал како шепот во ноките на поетското откровение, за нивниот noKoj и опроштение (Леонидов: 52), така што неговиот мотив за преработка на народната песна „Трба трби Гевгелща" е длабоко интимен, а неговата песна „Илинден, песна за смртта на Леонид во]вода", како впрочем и целиот циклус „Опроштенща" содржи некаква обредност. Токму ово] интимен мотив е клучот за продуктивна комуникацща со македонското (и воопшто ]ужнословенското) народно творештво на повеке нивоа: композициското, звучното (ритам и метрум), иде]но-тематското, мотивското. Леонидов вклопува нови, современи пораки на 21-от век во традиционален израз, што е невообичаено, а токму затоа впечатливо.
Литература:
Димитров, Людмил. 2011. Сляпа неделя: осмият ден от седмицата.
http://www.public-republic. com/magazine/2011/12/81107.php. Leonidov, Rumen. 2009. Z vrha jezika. Ljubljana: Studentska zalozba. Леонидов, Румен. 2011. Сляпа неделя, Пловдив: Жанет 45. Mladenoski, Ranko. 2004. Синтеза на фолклорното и современото во циклусот
„Марко Крале" од Блаже Конески. Современост, 52 (1). 64-76. Novak, Boris A. 2005. Metronom usode: baladni ritem Svetlane Makarovic. Zven in pomen: studije o slovenskem pesniskem jeziku. Ljubljana: Znanstvenoraziskovalni institut Filozofske fakultete. 152-162. Oraic, Dubravka. 1988. Citatnost - eksplicitna intertekstualnost. Intertekstualnost & intermedijalnost. Zagreb: Zavod za znanost o knjizevnosti Filozofskog fakulteta u Zagrebu. 121-156.
Саздов, Томе. 1966. Македонската народна поези/а - краток преглед. Скоп|е: Култура.
Саздов, Томе. 1997. Усна народна книжевност. Скоп|е: Детска радост. Hrastelj, Stanka. 2012. Igranje, Ljubljana: Mladinska knjiga. Трба трби Гевгелща: http://pesna.org/song.php?id=489.
