CC BY
14_прегледен труд
УДК: 821.09-13:398(497)
ФИКЦИОНАЛНИОТ НАСПРЕМА ИСТОРИСКИОТ КРАЛЕ МАРКО ВО ИЗБОР БАЛКАНСКИ ЕПСКИ ПЕСНИ
Кристина Димовска
Институт за фолклор „Марко Цепенков" Универзитет „Св. Кирил и Методы]", Скоп]е, Македони]а
Keywords: epic songs, Balkan epic songs, epic hero, Krale Marko / Prince Marko, antiheroes
Summary: The paper makes an attempt to present the discrepancy theorists and folklore researchers often point out when they write about (the historical and 'literary', epic) figure of Krale Marko / Prince Marko. This can be achieved through comparative analysis of common motives that treat the battle of the epic hero with his opponents, in broad(er) Balkan context (with examples taken from Macedonian, Serbian, Bulgarian and Croatian epic songs). According to Tvrdko Cubelic and Kiril Penushliski, only certain social events were creatively transformed in epic motives and this is also applied for historical figures (such as Musa Kesedzija, Bele from Kastoria) which, as the figure of Krale Marko himself, bear only provisional similarities to their historical prototypes. The paper is based on the representation of Krale Marko as an epic hero in the different Balkan literary cultures and histories, thus marking his importance as a shared figure of memory.
Клучни зборови: епски песни, балкански епски песни, епски jyrnK, Крале Марко, анти|унак
Резиме: Истражувачкиот труд за сво]а основа ]а има категорщата на епскиот ]унак, согледана во избор балкански епски песни посветени на Крале Марко. Целта е да се укаже на различните книжевни контексти во кои се срекава епската репрезентацща на историскиот Марко и да се направи обид да се пуасни причината за варщантноста на ист мотив на типизираниот лик на Крале Марко во избор српски, хрватски, бугарски и македонски епски песни. Истражува&ето ]а ползува категорщата на епскиот Марко како типизиран епски ]унак, за да до]де до сознанща за популарноста и за распространетоста на неговата жуава raj различните балкански народи, а дискурсот се движи главно мегу половите на книжевното и историското, на фактичкото и фикциското, во обидот за даваае што поконкретни одговори на разгледуваните дилеми.
1. Воведни премиси. Историскиот Марко
Крале Марко како категорща на епски ]унак бележи многу малку сличности со сво_|от историски пандан (Отсуановик-Лафазановска, 2009: 197). Отсуството на валидни историски податоци не само што ги отежнува обидите за аналитичко и херменевтичко приближуваае на историскиот прототекст и книжевниот запис како ефективен чин на епистемолошко разлачуваае на двата вида текстови туку остава простор за анахронистички спекулации и тенденциозно приспособуваае или одново пишуваае на исторщата, предадено преку личната визща и интенцщата на запишувачот. Ое нуди ревизща на историските записи, юсуа е деликатна и со сомнителни претензии.
Историскиот Марко бил син на Волкашин Мраачевик / Мраавчев,1 ко] во 1350 година бил жупан на Прилеп, а во 13652 веке самостоен и независен крал на териториите ]ужно од Призрен, до градот Костур3 и од Вардар до албанските планини, наспроти Урош Немааа како тогашен крал на Орбща. Углеша, братот на Волкашин, управувал со териториите на Jугоисточна Македонща. По смртта на Волкашин, во битката од реката Марица, близу селото Черномен (26 септември, 1371 г.), кралот бил наследен од сворт на]стар син Марко ко] станал владетел на терито-рщата мегу Вардар, Шар Планина, Охридското Езеро и Костур, со главна престолнина во Прилеп. Оимитчиев пишува дека Марко го наследил престолот во неспомуни времиаа, кога Македонща потпаднала под турска власт поради поразот од реката Марица, што условило Марко да стапи во вазален однос кон Турците, но и да се здобие со титулата по-ручник на турската во]ска (Оимитчиев, 1981: 11). Иако ово] новоздобиен
1 Ристовски забележува дека според Мавро Орбини, браката Волкашин и Углеша потекнувале од Ливно и дека татко им се викал Мраава. Во врска со презимето Мраавчевик, рускиот историчар Е. П. Наумов запишал дека тоа потекнува од некое место именувано како Мраава или Мраана и се ]авило првпат во 1601 г. ка] Орбини, а во спомениците дури во втората половина или кон кра]от на XVI век, додека во српските летописи и родослови се срекава дури во XVI - XVII и во XVIII в. (цит. сп. Ристовски 1997, 11).
2 1367 г. ка] Германов, а 1365 г. ка) Апостолски (Германов, 1982: 5-7; Апостолски, 1972: 70).
3 Опоред Оимитчиев, историскиот Марко правел напори да го поврати загубениот Костур, така што мотивот на агонот со Беле од Костур, веро]атно не е производ на анахрона имагинацща и креацща (Оимитчиев, 1981: 14). То] ги сместува Беле, Гино и Мина, под плаштот на ист антщунак од корпусот македонски песни за Крале Марко (Оимитчиев, 1981: 59). Исто мислеае дели и Банашевик. „Ое наметнало прашааето дали Мина и Гино првобитно не биле иста епска личност, па и дали името на Мина е изведенка од Гино. Околу Мина се врзуваат главно песните за средбата на противникот со невооружениот Марко, додека на Мина му е оставена улогата на заводник, односно грабнувач на Марковата жена" (БанашевиЬ, 1935: 109).
статус го обврзувал Марко на ло]алност кон турскиот султан, Toj сепак ги штител и интересите на македонскиот народ и, веро]атно, на]плод-ното време, кога се зародиле првите мотиви на песните за Марко, се случило за време на неговото владеете, од 1371 до 1395 г., иако тие пре-трпеле низа метаморфози, приспособувааа и веро]атно биле графички фиксирани многу подоцна.
Симитчиев предлага дека Марко станал прототип на владетел ко] не само што не се плашел од различните непрщатели туку и се борел смело и пожртвувано за слободата, за честа и за правата на своите потчине-ти (Симитчиев, 1981: 14). Ако вакапретставениот Марко се доведе во компаративна релацща со францускиот Роланд, со рускиот Игор Св]а-тославич, со нордискиот Сигурд или со германскиот Сигфрид, станува ]асна типизацщата на овие како 'безнадежно непроменливи' ликови, со формулацщата на Бахтин (Bakhtin, 1981: 105). Но, ако се разгледаат од аспект на средствата што ги користат во во]увааето или како и дали го почитуваат непрщателот, во контекст на средновековниот код на честа и достоинството, тогаш станува ]асна дискрепанцщата мегу нив. Едно од средствата што го користи епскиот Марко за изво]уваае победа над непрщателот е измамата, или итрината, што го прави многу поблизок до категорщата на трикстерот, отколку до категорщата на епскиот ]унак како олицетворение на фер агон во ко] спротивставените страни ]а мерат физичката снага.4 Германскиот Сигфрид самиот станува жртва на една таква измама смислена од препредените Гунтер и Хаген, а рускиот Игор Св]атославич - и покра] тоа што во Слово за походот Игорев е воспеан како велик кнез - станува заробеник на Половците. На]репрезентативен пример за хибрисно херо]ство што се коси со безумна тврдоглавост и храброст, е примерот на францускиот Роланд, ко] умира на средината од епот што го носи неговото име, од раката на непрщателските Сарацени. Овие епски ]унаци се поблиски до старогрчката епска парадигма на ]у-накот, какви што се некои ]унаци raj Хомер, отколку што е тоа случа] со
4 Ликот на трикстерот бил актуелен уште во палеолитскиот свет на приказните. То] е амбигвитетна, фасцинантна фигура, пример за принципот на безредие, но истовремено и поттикнувач на разво]от на културата. Се по]авувал во многу форми, и човечки и животински. „Тие (трикстерите, К.Д.) го претставуваат <...> принципот на хаосот, принципот на безредието, силата юуа е безобsирна кон табуата и <ко]а тежнее> кон раскинуваае на границите. Мегутоа, од аспект на подлабоките сфери на битието од коешто, на)после, извираат енергиите на животот, ово] принцип не треба да се презира" (Campbell, 1960: 273, 274). Ликот на Крале Марко е антитетичен сам по себе, мегутоа неговата особеност доага до израз кога то] се доведува во компаративна спрега со раносредновековните епски ликови од европскиот контекст.
епскиот Марко.5
2. Првите запишани песни. Генолошка поделба
За разлика од Игор Овуатославич како руски народен ]унак, Роланд како француски, Беовулф како англиски,6 ликот на Марко бил третиран со еднакво внимание и интерес во различните балкански епски традиции. То], на пример, се по]авил под името Отс]ан ка] Бугарите на исток од Оофща (Органциева, 1972: 14). Затоа, прашаае е дали во случарт со ово] лик треба да се зборува како за конкретен книжевно-фикционален конструкт, или како за еден феномен, биде]ки то] нема една единствена задача, ни функцща, ни единствена позицща, ни може да се каже дека е идиосинкратски компактен како лик. Ое чини дека во сеюуа песна то] игра различна улога. Посто]ат и некои обиди да се протолкува фикционалниот лик на Крале Марко како унификацща на историскиот Марко со прототипот на херорт на коа, познат во времиаата на словенските миграции кон балканскиот полуостров. Ово] херо] бил дел од свеста на балканските народи пред да настапи Марко на историската сцена, а словенските народи кои подоцна мигрирале на балканскиот полуостров, под влщание на автохтоното население, го усвоиле ово] наратив за херорт на коа ко] потекнувал од трачкиот и илирскиот пантеон; коааникот аналогно се метаморфозирал, се претопил и се припоил кон историско-епскиот Крале Марко, ко] бил прифатен како народен херо] (Отсуановик-Лафазановска, 2009: 197-8).
На книжевно-генолошки план, Блаже Петровски предлага дво]на категори]ална делба на песните за Крале Марко:
1) ]уначки песни со фантастично-историска предлошка, мегу кои би се вклучиле на]старите познати мотиви за ово] народен ]унак во кои отсуствува прагматичката дистинкци]а мегу историскиот запис и неговата книжевно-стилистичка претворба во фикционален наратив;
2) ]уначки песни со ]уначко-историска предлошка, како приказ за поразвиената еволутивна стапка на свеста на создавачите и творците на овие епски созданща и присуството на суптилно (или само насетено)
5 Хо]зинга убаво го сумира ова кога вели дека „битката на болото поле е, според старите кинески извори, збркан сплет на фалби, великодушност, комплименти, навреди" (Н^^а, 1992: 64). Попрво, според него, ке се збидне натпревар со морално оружие, натпревар на чувствата за чест, отколку со оружие во класична смисла.
6 Не посто]ат историски податоци што го верификуваат постоеаето ни на династщата на Окилдинзите, ни на Беовулф. Но, ликот на Херемод се спомнува како еден од можните припадници на кралската лоза пред Окилдинзите, а Хротгар очигледно е историска личност чща смрт се збиднала околу 525 г. ^епощ 1982: 6).
разграничува&е мегу фактичкото и фикциското (Петровски, 1992: 39).
Зборува]ки за генезата на епските песни за ово] ]унак, Пенушлиски сугерира дека поделбата мегу песните би се извршила на песни, каде што ]унакот излегува на мегдан со нехтонизирани противници, за временски подоцна, кон ово] опсег да се приклучат и такви песни што ja опеваат битката на ]унакот против чудовишта со фантастични размери (Пенушлиски, 1979: 23).
Според Михаил Арнаудов, Панчо Михаилов ги поделил песните во зборникот Бугарски народны песни од Македонца во девет групи.
„Меродавни при подредувааето беа содржината и стилот на песните. Онштата иде]а, фабулата, од една страна, и начинот на развиваае на изложеното, од друга - ете, тоа се двата главни критериуми на една добра класификацща. Се разбира, таа класификацща, како и секуа друга, налетува на извесни тешкотии, кои се темелат на родот на мотивите во одделните груни и на невозможноста да се реши во некои ретки случаи дали изложеното е лирско или епско, дали според обемот на несната [таа] снага во раскажувачка или во имнресионистичка ноезща. Но, од оншти нринципи ..., песните се ноделени на: (I) обредни, што се нееле во случа] на нразници и религиозни обичаи, (II) свадбени, (III) лубовни, (IV) балади, (V) семе]ни, т.е. битови новели, (VI) мали несни, (VII) ]уначки, за хероите од старото време, (VIII) а]дучки и (IX) револуционерни"
(Арнаудов, 1924: XI).
Неоспорно е дека книжевните родови и видови се историски про-менливи конвенции коишто се во функционална и структурна корелацща со книжевниот и културниот контекст и модел во ш^што се утврдени (Кулавкова, 1997: 152). Мегутоа, исто како што Слово за походот Игорев може да се дефинира како ораторски дискурс, како естетизиран говор или беседа, како религиозна парадигма mja се посматра како коментар или реторички одговор на приказната за историскиот Игор, или како што Пес-на за Роланд во насловот евоцира генолошко инклинираае кон видот или субвидот на епската песна (иако структурата на текстот сведочи поинаку), исто така и песните за Крале Марко посщат на границите на жанровско-то класификуваае, особено ако се земе предвид симултаното постоеае на усни и пишани варщанти на истите мотиви. Со лаконската изрека на Кембел, „изминаа милениуми во кои настанаа само минорни варщации во темите од господ-знае-кога" (Campbell, 1968: 3), a ова е особено точно по однос на жанровските доуточнувааа, класификации и разграничувааа, што ги тангираат епските песни. Аристотел го забележа суштинското за епот и размислувааата околу родовите / жанровите / видовите не отидоа
многу подалеку од тоа. „Заокружениот преглед на епските песни потврду-ва дека само некои конкретни општествени збиднувааа се преобликувале во епски теми, дека само некои одредени мотиви биле вткаени во епските случувааа и дека само некои конкретни личности биле преобликувани во епски ликови. ... Oбликотворните принципи според кои се структурира епската песна се содржани првенствено во епската концепцща на самиот човек и во неговата општествена смисла. Колку таа ке живее, колку ке биде силна, делотворна компонента, во конкретната историска ситуацща и во свеста на епскиот творец и епскиот пе]ач, толку примерно се оства-рува и епското проседе" (Cubelié, 1970: XVII-XVIII).
Зборува]ки за класификацщата на епските песни на xрвaтско под-неб]е, Чубелик смета дека со одредени, карактеристични и разработе-ни компаративистички методски постапки, се прави обид за решаваае на следните прашааа: 1. провиниенцща и извор на одредени песни; 2. ускладуваае и компонираае на содржината во песната; 3. избор на одредени мотиви и нивно вградуваае во целината на песната и, помалку или повеке, нивно функционално искористуваае со поетски намери; 4. исклучиво условуваае на целината на песната во смисла на положбата, улогата и значеаето на одбран мотив, а со тоа нужно се наметнува и не-гово предимензионираае во сложеноста на настанувааето на песната; 5. присуство на останати стимулативни или дестимулативни компоненти во создавачкиот и обликотворен процес на народната песна. Според него, секо]а поединечна народна песна, вклучува^и ja тука и народната пое-зща во целина, може да се об]асни со една методска постапка и не]зино еднострано осветлуваае. То] е сепак свесен дека една методска обработка може да резултира само со еднострани и очигледно непотполни заклучо-ци. „На то] начин се намалува спознавааето на одреден книжевен феномен во неговата целосност и сложеност. А со тоа се загатнува модерниот проблем на методскиот плурализам" (Cubelié, 1970: LXV). То] уште смета дека на]старата песна во Хрватска, во mja главниот лик е Крале Марко, датира од 1547 („Урош и Мраачевики") и оваа била изведена од неко] слеп пе]ач во Сплит.7 Oттогaш, името на Крале Марко станало позаста-
7 Не мала улога како носители и распространувачи на ]уначките песни raj Србите и Хрватите играле слепците-прос]аци. Голем дел од песните на Карацик се запишани од такви слепци, а еден од на]добрите исполнувачи - Филип Вишник, бил и самиот слеп. Слепите пе]ачи и гуслари во Србща, Хрватска и во Словенца, во XIX век, имале сво] таен, „гегавачки" ]а^ик. Нивно та]но средиште бил градот Ириг, во Сремската област, каде што постоела еден вид академща за пе]ачи, наречена во фолклористиката „слепачка академи]а", ко]а постоела до 1780. Професионални пе]ачи-прос]аци имало во минатото и во Бугарща. Качановски, во сво]от зборник, дава сведоштва за слепецот Никола Млечанов од Дупница, од кого запишал б01 стиx од песната за Косовската битка, без да успее да ja доврши, зашто времето не му го дозволило тоа и зашто требал со своите прщатели да странствува по селата (цит спор. Стойкова, 1971: 48).
пено во средновековната хрватска епска поезща (СиЬеИс, 1970: XXVII). „Во Хрватска, на пример, простиот народ не секогаш можел нешто конкретно да каже за Марко. На островот Зларин, оддалечен 3-4 километри од Шибеник, на прашааето што знаат за Марко Крале, денешните жители одговарале: 'То] не е наш. Ништо не знаеме за него.' Но, од друга страна, кога сакале да ]а подвлечат физичката сила на неко] човек, веле-ле: 'То] е силен како Марко', без да можат да одговорат на прашааето за каков Марко станува збор" (Симитчиев, 1981: 27). Ово] податок наведен ка] Симитчиев веро]атно е веке ирелевантен и авторот не дава увид дали податоците се резултат на неговите лични теренски истражувааа.
Чубелик е согласен дека песните не морале да настанат точно во оно] кра] од каде што потекнувале личностите што се трансформирале во ликови или каде што се случиле одредени историски настани. Но не го делат сите неговото мислеае. „Почнува]ки од Вук Карацик, речиси сите истражувачи на епот на ]ужните Словени се согласни дека првите народни песни за Марко Крале биле создадени таму каде што то] владеел, т.е. во Македони]а" (Симитчиев, 1981: 79-80; Пенушлиски, 1988: 171).
Основната поделба на српските песни ка] Вук Карацик се темели на песни од старите, средните и од поновите времиаа (цит. спор. ДеретиЙ, 1995: 19). За песните од првата група е карактеристично што се фокусираат на историски секавааа кои си го трасирале патот во колективната народна меморща. Положбата на фикционалниот, фабуларен елемент во старите и новите песни од оваа група, во основа е идентичен. Старите и новите песни, според Деретик, се разликуваат по однос на поларитетот мегу историското и фикциското (ДеретиЙ, 1995: 51-52). Банашевик ги распределува песните според епската ситуацща во ко]а се наога Крале Марко и ги сортира во три групи: 1. Песни за Марко - заштитник на Урош; 2. Песни за Марко како потчинет на султанот; 3. Песни за Марко - ]унак и авантурист (БанашевиЙ, 1935: 16). Цветана Романска смета дека една од главните слабости на ова сортираае се состои во несразмерноста на одделните групи, особено ако се има предвид дека во првата можат да се сместат извонредно малку сижеа (Романска, 1971: 61) во споредба со останатите.
На]рано сведоштво за постоеаето на бугарски ]уначки песни се срекава ка] М. Безолт за патувааето на Ха]нрих фон Лихтеншта]н во Бугари]а во 1584 г., ко] имал можност да слушне песни за Крале Марко од околното население во областа Железна врата, мегу Ихтиман и Ветрен (Богданова, Стойкова, Романска, 1971: 39).
Областа на послаба традицща на пееае епски песни во Бугарща ги опфакала Трнско, Jугозападно Кустендилско, ]ужниот дел на Станкеди-
митровско, Источно Оамоковско, Елинпелинско, некои села во Оофща, Ботевградско, Врачанско, Берковско и Годечко. „То] по]ас има неколку разгранувааа, на североисток кон Тетевенско, на исток кон Пирдопско и Ихтиманско и на ]уг по течението на Отрума и Места, опфака]ки ги Благоевградско-Оанданско-Петричко и Разлошко-Гоцеделчевско". Во оваа зона многу помалку се пееле ]уначки песни и овие се изведувале од професионални и од полупрофесионални пе]ачи. Во оваа зона, десе-терецот бил заменет со осумтерец и песните имале повеке лирско-епска, отколку чисто епска форма, споредено со песните од Витоша. Од оваа област биле запишани околу 450 ]уначки песни (Богданова, Отойкова, Романска, 1971: 40).
Во Источна Бугарща имало неколку области каде што се чувствува-ло влщанието на една посилна епска традицща од минатото и таа област се простирала од двете страни на Централна Отара Планина и северно ги опфакала Котленско-Преславско-Шуменско, каде што биле запиша-ни над 80 ]уначки песни и Еленско-Трновско-Габровско-Тро]анско, од каде што биле собрани над 80 песни. На ]уг, што ги опфакало Казанлш-ко-Отарозафорско-Чирпанско-Хасковско, биле запишани над 75 песни и Краловско - 32 песни. Подобна помала област е Омол]анско-Девинско, од каде што се запишани над 20 ]уначки песни. Во село Шипка, Казан-лшко, во 19 век, имало професионални епски пе]ачи, а истото важело и за некои чирпански села (Богданова, Отойкова, Романска, 1971: 41)
При работата на терен, членовите што зеле учество во уредувааето на ово] зборник бугарски епски песни,8 наишле на мал бро] песни во кои хероите на ]уначкиот епос биле претставени во своевидна комична и сатирична светлина.
107, од вкупните 142 песни, со историско-]уначка тематика, во ово] зборник, го имаат Крале Марко како централен ]унак. Во некои од песните, улогата на Марко се заменила со некои други ]унаци какви што се: малото дете Гру]о, краловите, бановите, Оекула, Отсуан во]вода, Jа-нишки и други. „Но, без сомнение, таа замена е случала и подоцнежна. Поголем интерес предизвикува замената на Крале Марко со Момчил во]вода, ко]ашто може да се об]асни со еднаквата претстава на народот за двата ]унаци" (Романска, 1971: 65).9
Обидите за обединуваае на одделни сижеа за Крале Марко во една
8 Во библиографщата, на красот од текстот, референцщата за ово] зборник е дадена под името на уредувачот, имено Цветана Романска. Во ово] зборник, сво] придонес, мегу останатото, имаат Отоикова и Богданова што се погоре цитирани.
9 Историскиот Момчило бил типична по]ава во времето во кое живеел. Бил полурицар, полуразбо]ник, ко] се ставал во служба на различни владетели во различни околности. Де]ствувал во околината на Родопите и во еге]ското приморье (ДеретиЬ, 1995: 44).
поголема целина, се должат на стремежите на пе]ачите и на слушате-лите за постро]уваае на поетската биографща на ]унакот, преку сврзу-ваае во едно, на различни епизоди од неговиот живот, на неговите раз-лични подвизи и авантури или да се об]аснат собитщата за коишто се говори во една песна, со факти од друга песна за истиот xероj. ... Се обединуваат на_|популарните сижеа. Преовладуваат xероjските, но во сочиненщата можат да влезат и баладични и новелистични (мотиви). Комбинациите можат да бидат на]различни, но во нив централен ]унак секогаш останува Крале Марко. Песните, во кои то] има второстепена улога, не се вклучени.
Симитчиев наведува дека песните „Марко и трите наречници", „Марко грабит Ангелина", „Марко ja губи силата", „Марко и Eвреинот" I „Марко и жолтиот Чифутин", како и онаа верзща за двоборт со Црна Арапина, во roja вториов го залажува Марко со травестща, немаат свои еквиваленти или слични содржински отелотворувааа во српската и во бугарската народна епика (Симитчиев, 1981: Зб, 49). Слични варщанти на мотивот за мегданот на Крале Марко и Eвреинот, како вонбрачен син на Волкашин, се срекаваат во македонската и во бугарската епика. „Демата со Eвреинот во македонскиот народен еп од циклусот за Крале Марко е по]ава што датира од подоцна, биде]ки Eвреите се по]авиле во Македонща многу подоцна од времето кога то] владеел. Како што е познато од исторщата, во XVI век, истераните Eвреи од Шпанската инквизицща пребегнале и се населиле во турската имперща. Eден голем бро] од нив дошле тогаш во Солун. Мегу овие солунски Eвреи бил и таканаречениот „голем Eвреин" што се викал Jaн Микез" (Симитчиев, 1981: 44). Симитчиев смета дека амбиентот на оваа македонска песна соодветствува на историскиот период на владееаето на Селим II, кога не било невообичаено Tyрците да продаваат цркви и манастири, како што се пее во песната.
3. Космичкиот баланс и хтонскиот хаос
Наспроти првиот корпус епски песни изложен од Петровски, се из-дигнува вториот, како збир од веке подоцна создадени песни коишто го интегрираат, на симболичен начин, искуството со наративите од првиот корпус, така што овие вторите се контаминирани од примарните фанта-стични, чудесни мотиви. Во овие песни се пее за xrorara непрщатели
на jyHaror, кои имаат неколку срца10 или глави.11 Но оваа хтонска прет-става не ги лишува антщунаците од нивната, барем провизорна, врска со CBojoT историски пандан. Муса Кесецща, на пример, е конкретно потвр-дена историска личност чщ историски прототип бил помладиот син на султанот Ба]азит. Го добил прекарот Кесецща (Разбо]ник) поради бра-тоубиствениот конфликт со сво]от брат Мухамед во име на преземаае на престолот. Бил владетел на европскиот дел на Отоманска Турцща и бил убиен во 1413 г. (Симитчиев, 1981: 21). Пенушлиски ]а наведува и хипотезата за албанското потекло на ово] лик / личност, ко] живеел во времето на Скендербег (1405-1468), наведува]ки една песна од велешки-от кра] ко]а го претставува мотивот на судирот мегу Марко и Муса и во муа на вториот му е доделен атрибутот „Арнаутин" (Пенушлиски, 2005: 80). Ист став дели и Чубелик, кога забележува дека историскиот Муса се одметнал од султанот, преминал во служба на Скендербег и се борел против Турците. Подоцна паднал во нивни раце и бил погубен (CubeliC 1970, CXIII). Муртезани, пак, се повикува на мислеаето на Сафет Хоца, ко] смета дека зад ликот на Муса Кесецща би можел да стои историскиот Моиси Големи, ]унак од времето на Скендербег (Муртезани, 2006: 135).
Агонот, претставен во песните мегу него и Крале Марко, претста-вува анахронизам, заклучок ко] произлегува од временскиот ]аз што ги дели двете историски личности; и самиот Крале Марко како лик е пону-ден преку хиперболизираниот третман и мултиплицираае на неговите способности и квалитети, со што то] станува натчовечка прилика par excellence, , оунак над ]унаците", ко] постлано се промислува како лик преку докажувааето на своето херо]ство, што практично е и водечки мотив во речиси сите песни со ]уначка настроеност: од конфликтот (мегданот) со канли Дука, Дете Дукатинче, Филип Мацарина, па сè до мереаето на силата / итрината со Беле од Костур, Турчинот Шемшула, Ж'лти Гине, трите Арапи.12
Промените и сведувааето на песните на конкретен, колку што е можно покомпактен систем на класификацща, настанале со нивна селек-цща и со избор на типичните карактери во типични околности (Cubelic, 1988: 102), што зборува за промислена и тактички одбрана селекци]а на
10 Дванаесет raj канли Дука и raj Груица Новогов, три, седум или девет raj Муса Кесецща (Пенушлиски, 1983: 328; Миладиновци, 1962: 161; Симитчиев, 1981: 21), седум ка) Филип Мацарина (Иванова, 1992: 66), десет raj Ж'лти Гине, итн.
11 Какви што се трите на Арапот.
12 Шапкарев 1976, op. cit., песна 253. Иванова смета дека врската мегу старите и новите ]унаци се проследува преку постепеното зголемуваае на бро]от на противниците на ]унакот. Како на]добар пример за тоа го предлага примерот со „трите црни Арапи" (Иванова, 1992: 66).
песни, веро]атно оние кои се издвоиле по сво]ата стилска усогласеност и усовршеност, во кои дошле до израз врвноста на уметничкиот израз и смислата за компактна композицща. Пример за тоа е мотивот на борбата на Марко со Муса Кесецща, запишана во Македонща во неколку верзии: една од Велес, запишана околу 1908 г. од Jовaн %мик, друга од Tетово, запишана од Миxaил Арнаудов, во 191б г., а ово] мотив отсуствува raj Верковик,13 Шапкарев, raj Цепенков и Китевски, што можеби сведочи за постар мотив. Чубелик, во сво_|от избор епски песни, наведува само една варщанта на оваа песна, а во бугарскиот зборник под уредништво на Pомaнскa, оваа песна постои во осум верзии, запишани на различни локации низ Бугарща. Според Банашевик, ова е мотив во ко] ]унакот самува во зандана и за него се мисли дека е мртов. „Во песните што го обработуваат мотивот на Вуковата Марко Кралевик и Муса Кесеци]а интересно е да се истакне дека во нив детално е опеана самата борба на Марко со противникот, биде]ки пе]ачите, на]веро]атно, со таа епизода предизвикувале посебно внимание raj слушателите. Популарноста на таа епизода била толку голема, што во некои песни во не]зина полза се жртвувале други, битни елементи на мотивот, па дури и Марковото ле-жеае во затвор. Taкa, некои песни започнуваат само со средбата на Марко и Муса и ja опеваат само нивната борба" (Банашевип, 1935: 77-78).
Onyra, случарт самиот по себе наложува Крале Марко да се на-блудува како фолклорен феномен во неговата општост, во она што го диференцира како ]унак од ]ужнословенската епска традицща и како па-раметар на ненадминат, споделен xероj. Во контекст на размислувааето на Бaxтин за неменливоста и фиксираноста на епскиот ]унак како фик-ционална категорща, кому му пристапуваме преку епската дистанцща како заштитна бариера од модификуваае или како обид за промена на епот како жанр I род, ликот на Крале Марко, биде]ки постои во сво]ата неопфатлива и недофатлива варщантност,14 е еден од оние ликови кои се менливи, кои постсуано се модификуваат од песна во песна; ова не значи нужно еволуцща или стекнуваае повисок степен на индивидуализацща на ^толош^ план raj ликот, ниту пак станува збор за стекнуваае се-когаш нов (повисок) иницщациски статус, колку што постои случа] на негово фрагментирано постоеае, во секоца песна, како своевиден (од современ аспект) книжевно-уметнички микрокосмос. Иако во себе ги задржува иницщалните и есенцщалните карактеристики, Крале Марко
13 Се мисли на Фолклорни и етнографски матерщали, во редакцща на Кирил Пенушлиски. Истата песна е застапена во третата книга на Македонски народни умотворби^уначки и трпезариски песни, стр. 1б2.
14 „Народните творби живеат во варианта и верзии, па бродите не ja означуваат и бро^оста на мотивите" (Пенушлиски, 1979: 22).
одново оживува во семуа наредна песна, биде]ки и то] веке функциони-ра како универзален архетип усвоен на балканско-медитеранските реги-они уште од древни времиаа како и ликот на Црна Арапина (Kulavkova, 2009: 21). Кога се зборува за него, не се мисли само на неговата врска со неговиот историски пандан туку се зборува за еден национален ]унак како полиморфна, па и палимпсестна фигура, непогодна за согледуваае преку етичките дихотомии токму поради оваа негова недосегливост.
Jунакот нужно се проектира како индивидуална манифестацща во судирот со непрщателската сила, биде]ки доброто секогаш се обмислу-ва преку дуализмот и врската со сворт опозит. Биде]ки иде]ата е да се претстави Крале Марко како епски ]унак, пожелно е то] да се разгле-да низ судирите со неговите противници. Како еден од противниците на Марко се ]авува антщунакот наречен канли Дука („Крале Марко и канли Дука"), ко] го предизвикува Марко, индиректно преку зборовите на Енгелина, за да го докаже своето ]унаштво; првиов е совладан од хибрисна расположба и тврди дека нема ]унак ко] може по силата да го надмине во бо]. Доволен доказ за тоа е неговото вешто виеае на боздо-ганот тежок триста оки; но, во оваа песна, Крале Марко не ]а докажува силата, биде]ки се служи со итрина и на то] начин го елиминира канли Дука. Тука, итрината се смета за компромис на недостигот од физичка сила и таа ]а на]авува замената на физичката сила со силата на умот, на ]унаковата проникливост и бистрина. „И са м'чил Марко три дни и три н'шта / пот нек дор да излезе, / та го рассекал, та му нашел / дванаде-сет срца,/ шестех спали, шестех будни"15, што укажува на две созна-нща, на тридневниот мегдан како симболички временски опсег16 во ко] се одвиваат клучните настани, исто како и во Словото, во кое битката ка] Дон се случува на истите временско-просторни одредници17 и, второ, на латентно хтонската природа на победениот, ко] има дванаесет срца, исто колку и месеци во годината, што пак говори за неговото прифакаье како есхатолошки принцип и го навестува неговото циклично постоеае кое нужно навестува вракаае, но во поинакви услови и околности; ]у-накот го распорува неговото тело, исто како што го распорува телото на морската лам]а ко]а го проголтува неговото дете. За да ]а воспостави состсубата на балансираност, ]унакот како припадник и заштитник на космичкиот ред, мора да ]а елиминира хтонската сила ко]а се заканува со уништуваае на хармони]ата или барем да го заштити космосот од
15 Верковик 1985а, песни од Серско.
16 Да се обрне внимание на размислувааето на Олрик на 95-тата страница.
17 „Се бие]а ден,/ се бие]а друг;/ трети ден напладне Игор Св]атославичеви знамиаа/ паднаа" (Димитровски, 2002: 28).
не]зините разорни сили.
Oвие епизоди се минщатурни инициации, биде]ки се тестира не само издржливоста на ]унакот, неговите способности и капацитети, туку и неговата подготвеност во целост да одговори на повикот на оно] што го искушува. Taков случа] се срекава и во македонската варщанта на песната „Крали Марко и Филип Мацарина", каде што вториот му упату-ва директен повик за мегдан на ]унакот, ко] пак, под влщание на ]уначки-от xибрис, нема да ja одбие поканата, ке замине во неговата зем]а и ке ги убие неговата сопруга и неговиот син; финалето на песната кулминира со отсекуваае на главата на антщунакот и ослободуваае на седумдесет-те вдовици кои Мацарина ги држел во заробеништво, слично како што ги ослободува момчиаата, децата и дево]кжте од трите синцира роб]е на Црниот Арапин I трите Арапи. Oвa зборува за постсуана циклизацща на истите мотиви, преработени во различни контексти, на кои им се доде-лува нов стилски призвук врзан за локалниот дщалект, со вклучуваае варщабилен бро] на aрxaизми, во зависност од местото каде што е запи-шана песната или каде што се вршело не]зиното изведуваае.
4. Заклучни премиси
Eпските ]унаци мораат да бидат „сензационални" или ние како читатели не би ги прифатиле, без оглед на тоа колку и да се возвишени. Ony^, релеватноста на овие ]унаци мора да ja определи самиот слуша-тел, што пак доведува до една генерализацща на посакуваните типови однесуваае. Jyнaците се оние што треба да ja заинтригираат публиката - слушателската, а подоцна и читателската - и да ja натераат да обрнува внимание.
Колку е повекеслоjнa една фигура во обликот на еден епски jyнaк, толку е поголем неjзиниот кaлaцитет позитивно или негативно да ги вклучи припадниците на различните класи и на различните старосни групи, но и припадниците на генерациите што следат (Hainsworth, Hatto, 1989: 2б5). Ликот на Крале Марко е типичен пример за jyнaк што бил усвоен, популаризиран и тематизиран во епската поезща на балканските народи, што сведочи за неговата флексибилност како лик и на соодвет-носта на неговото инкорпорираае во различните национални книжевни и теориски корпуси. Кажано со зборовите на Димезил, опщанети или возвишени, епските jyнaци мораат да се стават себеси во состсуба на нервозна тензща, на ментална и физичка подготвеност, мyлтиплицирajки ги и зaсилyвajки ги своите моки. На тоj начин, тие се трансфигурирани и стануваат странци во општеството што го штитат. Посветени на силата,
тие се триумфални жртви на внатрешната логика на силата, ксуа се дока-жува самата себеси само преку надминувааето на границите - дури и кога тие граници би биле границите на смислата на постоеаето (Dumézil, 1970: 105-107). Идентитетот на историскиот Марко пага во сенка на големината на херо_|ството на епскиот Крали Марко, а ова е одлика на на]славните имиаа на ]унаци, почнува]ки од старогрчкиот Ахил, па зав-ршува]ки - ако воопшто завршува ово] список - до нордискиот Сигурд.
Литература: Кирилични изданща:
Апостолски, Михаило (ред.). 1972. Исторщ'а на македонскиот народ, Скоп|е. БанашевиЪ, Никола. 1935. Циклус Марка КралевиЬа и одщ'еци француско-
тали/анске витешке кпижевности, Скопле. Верковик, Стефан И. 1985a. Фолклорни и етнографски матери/али. Книга петта. Ред. Кирил Пенушлиски, Скоп|е.
_. 1985б. Македонски народни умотворби^уначки и трпезариски
песни. Книга трета. Ред. Кирил Пенушлиски, Скоп|е. Германов, Андре] (ред.). 1982. Крали Марко. Бьлгарски юнашки епос в
тридесет и три песни, Софща. ДеретиЪ, Jовaн. 1995. Загонетка Марка КралевиЬа - О природи историчности
у српскоj народноj епици, Београд. Димитровски, Тодор. (прев.). 2002. Слово за походот Игорев, Скоп|е Иванова, Радост. 1992. Епос-обред-мит, София.
Лотман, Jyриj. 2005. Структурата на уметничкиот текст, прев. Ефтим
Манев, Скоп|е. Мелетински, Елеазар М. 2002. Поетика на митот, Скоп|е. Миладинов, Димитар и Миладинов Костантин. 1962. Зборник 1861 - 1961, Скоп|е.
Муртезани, Изаим. 2006. Митски елементи во албанскиот /уначки епос и балада, Скоп|е.
Органциева, Цветанка. 1972. Осврт врз изучувапата на настанувапето и
развитокот на/ужнословенската епика до 1920 година, Скоп|е. Пенушлиски, Кирил. 1979. Ди/алог за Марко Крале, Скоп|е.
_. 1988. Одбрани фолклорни трудови. Книга три, Скоп|е.
_. 2005. Марко Крале и Болен До/чин, Скоп|е.
Петровски, Блаже. 1992. Трансформирапето, распагапето и современата
состо/ба на македонскиот/уначки епос, Скоп|е. Ристовски, Блаже. 1997. Крсте Мисирков за историскиот и фолклорниот лик на Крале Марко. XXIIIНаучна дискуси/а наXXIМегународен симпозиум за македонски ]азик, Скоще. Романска, Цветана. 1971. Български юнашки епос. Сборник за народни
умотворения и народопис, София. Саздов, Томе. 1986. Фолклористички студии, Скоп|е.
Симитчиев, Коле. 1981. Марко Крале во македонската народна епика (во
споредба со српски и бугарски мотиви), Скоп|е. Стсуановик-Лафазановска, Лидща. 2009. Херои-антихерои. Во Kulavkova, K. (ed.) Interpretations: ERPH, Black Arab as a Figure of Memory. Vol. 3, Skopje. Кулавкова, Катица. 1997. Тетратки, Скоп|е.
Шапкарев, Кузман А. 1976. Избрани дела. Том први. Прир. Томе Саздов. Скоп|е. Латинични изданща:
Bakhtin, Mikhail. 1981. The dialogic imagination, Austin.
Campbell, Joseph. 1960. The masks of god: Primitive mythology, vol. 1, London.
_. 1968. The masks of god: Creative mythology, vol. 4, London.
_. 1993 [1969]. The hero with a thousand faces, London.
Cubelic, Tvrdko. 1970. Epske narodnepjesme, Zagreb.
Dumézil, Georges. 1970. The destiny of the warrior, Chicago.
Greenfield, Stanley. B. (trans.) 1982. A readable Beowulf: the old English epic
newly translated. Introduction by Alain Renoir, Carbondale and Edwardsville.
Hainsworth, J. B. & Hatto, Arthur Thomas (eds.) 1989. Traditions of heroic and
epic poetry: characteristics and techniques, London. Huizinga, Johan. 1992. Homo Ludens: o podrijetlu culture u igri, Zagreb. Kulavkova, Katica. 2009 (ed.) An arabesque for the Black Arab, Bolen Dojcin and White Angelina. A preface to: Interpretations, Black Arab as a figure of memory, Skopje.
