CC BY
14оригинален научен труд
УДК: 821.163.3-1-09 УДК: 821.163.3-4.09
ДШАЛОГОТ НА БЛАЖЕ КОНЕСКИ СО СРЕДНОВЕКОВНИОТ
ФРЕСКОПИС
Владимир Мартиновски
Филолошки факултет „Блаже Конески" Скоп]е, Македони]а
Keywords: Blaze Koneski, fresco painting, medieval art, poetics, fine arts, coincidences
Summary: This article aims to present an analysis of the dialogue between Blaze Koneski (1921-1993) and medieval fresco painting, on two levels: 1) the role of fresco painting in Koneski's poetry through an analysis of two of his emblematic poems ("Angelot na Sveta Sofija"; in English: Hagia Sophia's Angel, and "Markoviot manastir"; in English: The Monastery of Saint Mark), and 2) the role of medieval fine arts in Blaze Koneski's nonfiction through an analysis of several of his essays and lectures ("Svetlinata na nashite ochi"; in English: The Light of Our Eyes; "Sovpagjanja"; in English: Coincidences; and "Eden opit"; in English: An Experiment), in which the poet develops his views on literature and key points of his immanent poetics, by examining the relationship between literature and the fine arts.
Клучни зборови: Блаже Конески, фрескопис, средновековна уметност, поетика, ликовни уметности, совпагааа
Резиме: Целта на прилогот е да понуди анализа на дщалогот на Блаже Конески (1921-1993) со средновековното фрескописно сликарство на две рамништа: 1) улогата на фрескописот во поезщата на Конески, преку интерпретацща на две амблематични песни („Ангелот на Света Софща" и „Марковиот манастир"), како и 2) улогата на средновековната ликовна уметност во есеистиката на Блаже Конески, преку посочуваае на неколку есеи и беседи („Светлината на нашите очи", „Совпага&а" и „Еден опит") во кои поетот ги елаборира своите ставови за творештвото, а и некои од клучните пунктови на сво]ата иманентна поетика, токму преку тематизира&е на односите литература-ликовни уметности.
Што би бил ридот без видот? Бл. Конески, „Видот"
Гледатето - тоа е од на]убавите чувствувата на светот, светлината - тоа е првиот симбол на животот.
Бл. Конески „Светлината на нашите очи"
Зас секогаш сум поагал од нешто конкретно.
Бл. Конески, во интерв]у со Слободан Мицковик за МТВ
Одбраните цитирани фрагменти од поезщата, есеистиката и живата реч на Блаже Конески (1921-1993) добща статус на еден вид „тро_|на увертира" во ово] интермедщален прилог, пред се, затоа што во нив, во различни контексти, се артикулира ставот на поетот, научникот и есеистот за примордщалната улогата на „гледааето", т.е. „видот", не само во сещдневниот живот туку и за книжевното творештво. Во оваа пригода ке се фокусираме на интерференциите мегу чинот на наб-шудувааето, опевааето и промислувааето на ликовните уметнички творби, преку анализата на комплексниот дщалог на Блаже Конески со средновековниот фрескопис.
Во ово] контекст, еден сегмент од фрескоживописот на охридската катедрална црква Света Софща од XI век претставува извор на творечки импулси за настанувааето на парадигматичната песна „Ангелот на Света Софща", об]авена во стихозбирката Песни (1953). Макар што, во зачуваните иконографски претстави на sидовите од Св. Софща во Охрид, денес можат да се сретнат повеке насликани ангели, во неколку монументални композиции, создадени во интервалот 10401045 година, (Средбата на Авраам со трите ангели, Гостоприем-ството на Авраам, Причестувате на Апостолите, Видение на св. Jован Златоуст, Скалилата на Заков, Архангел Гаврил и сл.), сепак се чини дека во песната на Конески, поетот алудира на еден од ангелите од монументалната композицща поместена во конхата на апсидата. Имено, во оваа монументална композицща претставена е Богородица со малиот Христос в раце, а на ]ужниот и на северниот sид од олтарниот простор, во т.н. „фриз на ангелите", се насликани по пет ангела од двете страни, а над нив, во сводот на олтарниот дел, е фрескописана композицщата Вознесение Христово. Според зборовите на Коста Балабанов, „оваа широко сфатена и беспрекорно изведена композицща, без сомнение, претставува илустрацща на една химна посветена на Богородица" (Балабанов,1995:36).
Во песната „Ангелот на Света Софща" е особено впечатливо адресирааето на поетската порака кон живописаниот ангел, со што песната прераснува во инструмент за дщалог со византискиот фрескопис. Една од омилените постапки на Конески како поет -
директното обракате на лирcкиот cyбjeкт кон лирстиот об]ект, што притоа имплицира и нивна фyзиja - е достедно применета и во оваа песта:
Ти щшто толку време мина под малтерот на ьидот мрачен, пак слободен си в простор зрачен - о сине тих на мисла сина -
Без голем ризик би можeлa да ce плacирa тезата дека пестата „Ангелот на Света Софща" од torecra, токму поради лиротото обракаае кон ангелот, прeрacнyвa во еден вид парадигма за дщалогот на македожката cоврeмeнa поезща œ cрeдновeковниот фрecкопиc. Имено, оcобeно битно е да ce напомене дека обракааето кон ^^тангот ангел станува мошне фреквентна поcтaпкa на редица ^времени мaкeдонcки поети, во чиишто опyc ce приcyтни пecни поврзани œ иконографщата на ангелите. Во оваа пригода, ке ги пошчиме пecнитe: „Советите на ангелот" од Србо Ивaновcки, „Ангел" од Jовaн Cтрeзовcки, „Света Софща" од Душко Нaнeвcки, „Ангелот што ми шепоти" од Михаил Ренцов, „Ангел" од Радован Павловсти, „Блaговecт" од Иван Чaповcки, „Пред фрecкaтa Благовест" од Катица Кулавкова, „Архангел Гаврил, Лecново" од Лил]ана Дир]ан и „Серафим" од Лидща Димкова.
Почетните стихови од пecнaтa „Ангелот од Света Софща" ce извонредна илустрацща за длабокото интуитивно проникнуваае на товремениот мaкeдонcки поет во тащите, не caмо на визaнтиcкиот фрестопте туку и на cрeдновeковнaтa естетика, воопшто. Само во омовува^ето на ангелот то сине тих на мисла сина може да ce лоцираат неколку стожерни детерминанти на т.н. „интериорна ecтeтикa", за raja говори рycкиот византолог и естетичар Виктор Бичков (види:Бичков,1991). Впрочем, стиховите и метафорите од пecнaтa на K^ecra ce cилно cвeдоштво за упатеноста на поетот како во византи^ата ecтeтикa така и во стожерните одлики на фрecкопиcнaтa традицща. Така, во пecнaтa „Ангелот на Света Софща", нacликaниот ангел (сине тих) од sидот на охридотата црква е плод на континуирана духовна практика (молитвено тихуваае, пост и тозерцание), практика щашто за анонимните зографи е неразделна од чинот на живоптеува^е на храмовите, а cинaтa бо]а (зacтaпeнa во стнестетичката конcтрyкциja мисла сина) е доминантна во визашжкиот фрecкопиc. Според стмболизмот на боите, cинaтa бо]а прeтcтaвyвa виcтинcки репрезент на вечното, небесното, етеричното,
контемплативното и спиритуалното, кои се непосредно поврзани со симболизмот на ангелот во xристиjaнскaтa иконографща. Во ово] контекст, песната на Конески семантички интерферира со она што Виктор Бичков го нарекува „естетика на светлината". Имено, во оваа амблематична песна на Конески, особено е впечатлив клучниот визуелен принцип на контраст, карактеристичен и за ликовната експресща. Ово] принцип се огледа, пред се, во бинарната опозицща „светло-темно" (пр. простор зрачен наспроти ьидот мрачен), а врз него се базира и поентата на песната:
Но таа лика што се крие под малтерот на моите гради и - утеха од дните млади -по убост како сестра ти е, не, нема ма]стор да ]а спаси, со мо]от живот ке се згаси.
Наспроти ангелот на Света Софща, коо трпеливо чекал да биде „откриен" и „ослободен" од малтерот што со векови го прекривал, со што несомнено Конески алудира на познатата реставрацща на оxридскиот xрaм, ликот што се крие „под малтерот на градите" на лирскиот суб]ект - на]ефектната метафора во песната, raja се базира на aрxaичнaтa семантичка врска мегу светиот xрaм и човековото тело - е осуден на пропагаае и заборав. Со оваа песна, Конески ма^торски го загатнува еден од на]фреквентите ла_|т-мотиви во корпусот на македонските песни инспирирани од средновековниот византиски живопис, тема raja е константно присутна во неговата богата поетика. Тоа е односот мегу минливоста и вечноста, виден низ призмата на уметничката креацща.
Во поезщата на Конески, средбата со ликовниот ]азик на фреските и иконите неретко се доживува како можност за самоспознание, а напилен премер се стиxовите од песната „Марковиот манастир", об]авена во второто издание на стиxозбиркaтa Везилка (1961): Но ]ас жедно стапив под сводовите на кубето / како да се запознавам самиот себе. Оваа впечатлива песна на Конески реферира на фрескописот од црквата Св. Димитрща во Маркова Сушица - Скопско, raja била градена од 1346 до 1372 година, по налог на кралот Марко. Според народната легенда, поместена како интертекст на песната „Марковиот манастир", од циклусот песни „Марко Крале" на Блаже Конески, Марко направил „седумдесет цркви" саодки на то] начин да го искупи неговиот грев „за седумдесетте деца што умреа кога го
sидaше калето", т.е. Марковите кули во Варош, Прилеп (Конески,1990а:298).
Како и во останатите четири песни од циклусот („Одземаае на силата", „Стерна", „Кале" и „Педе Брдце"), во песната „Марковиот манастир", Крале Марко се ]авува во улогата на лирски суб]ект, а во ткивото на текстот се преплетуваат историскиот и фолклорниот интертекст (легендата и народната ]уначка епика). Мегутоа, за разлика од другите четири песни, во ово] случа] како интертекст (интерсемиотички цитат) се ]авува и ликовната уметност, т.е. фрескописот од Марковиот манастир, чщшто стил во науката е означен како „византиски експресионизам".
Уште во првите стиxови, Марко ja об]аснува причината поради raja ja изградил црквата: Направив манастир на скришно место, / да стои долго самотен, / да кажува некогаш за мене. Низ призма на фокализацщата, ракурсите на гледаае во песната коинцидираат со „гледната точка" на Марко. Ако се обидеме да ja реконструираме „приказната" на оваа антологиска песна на Конески, таа би изгледала вака: Марко влегува во новоизградената црква за првпат откога е живописана, го наблудува фрескоживописот, при што се случува неговата „внатрешна драма", а потоа, длабоко потресен - излегува надвор! Со други зборови, песната ja тематизира и ja регистрира естетската и емотивната реaкциjaтa на Крале Марко соочен со фреските од sидовите на црквата. Пред да влезе во црквата, два]ца светци, од двете страни на црковната врата (со што на читателот му се овозможува да го „гледа" фрескописот од надворешната страна на xрaмот), го предупредуваат Марко „да не оди понатаму", но TOj чувствува дека во фреските е вткаена порака што треба да ja „прочита": Но ]ас жедно стапив под сводовите на кубето / како да се запознавам веднаш самиот себе. Со овие ^Ежови, Конески, на поетски начин, допира едно од ^адрата на jaдрaтa" на византиската естетика -неjзинaтa „гносеолошка" димензща. Фрескописот, имено, за лирскиот сyбjект (Крале Марко), во оваа песна, е извор на (само)спознание.
Во TOj ^x, во „полумракот" на црквата, Марко доживува едно специфично „мистично" искуство - ликовите од фрескописот како да оживуваат и му пристапуваат, при што фрагментите од ликовните композиции се прикажани слично како со филмска камера, т.е. преку „подвижна фокализацща". Речиси секоj стиx од песната „Марковиот манастир" сугерира посебна слика или алудира на не^ фрагмент од богатиот фрескопис на црквата Свети Димитрща: Мрачни воини со испрекрстени коп]а и мечови (светите воини); Тажачки ка] мртовечки одар (композицщата Оплакувате Христово); или Тела прободени со
стрели на издишувате (фрecкитe на великомачениците)... Сепак, кулминативната точка во пеетата е шочувааето на лирcкиот cyбjeкт cо ликовната прeтcтaвa на Рахила од Стариот завет, raja œ нeиcкaжливa болка ги оплакува cвоитe мртви деца, cлично како Богородица над мртвиот №yc Хриcтоc. Преку поcтaпкaтa на cинecтeзиja, Марко во пе^ата на Kонecки дури и го cлyшa глacот на Рахила:
И тогаш дочув jасно женско липате од сводот: тоа Рахила ги кренала очаjно рацете, крши прсти
и плаче над мртвите младенци, тажи во вселената.
Лиротиот cyбjeкт е толку многу трогнат (избезумен) од фрегата, што не може да остане во црквата. Како ли да го толкуваме ова „бегство" на ]унакот Крале Марко од црквата чщшто е ктитор? Можниот одговор веро]атно би требало да го побараме во поширокиот контeкcт на циклутот „Крале Марко", ко] би можел да ce разгледува како врвно остваруваае во богатиот поeтcки опyc на Kонecки. Нecомнeно е дека во пecнaтa „Марковиот мaнacтир" архетигоката болка на маната (Рахила) што ги изгубила cвоитe деца, ингениозно артикулирана во живопиcот од храмот, толку стлно ja раз]адува грижата на cовecтa на Марко поради „мртвите младенци" од пecнaтa „Кале", така што то] не може повеке да гледа во фрecкитe. На тсо начин, ла_|т-мотивите и емотивниот набо] од целиот цик^ „Марко Крале" добиваат cвоja екстлозивна eкcпрecиja токму благодарение на cyптилниот дщалог на Kонecки cо cрeдновeковнaтa фрecкопиcнa традицща.
Во cвоjcтво на е^ист, Блаже Kонecки нacтоjyвa да ги промтели врcкитe на неговата иманентна поетика cо поетиката на cрeдновeковнaтa caкрaлнa ликовна yмeтноcт. На почетокот од неодминливиот ecej „Совпагааа", Блаже Kонecки потceтyвa дека: „Компаративната литература познава cлyчaи кога без можност за влщание и прeнecyвafte, на различни меридщани и во различни времиаа ce ]авуваат аналогни мотиви, cлики, поенти" (Kонecки,1990г:291). Индикативно е дека ^recra приопштува три такви cлyчaи на ^вБЕгака мегу „иотажувааа на cвои тeкcтови" и пандани што подоцна ги cрeтнaл во неговата лектира. Првото швпагаае Kонecки го обjacнyвa преку митскиот начин на разм^лува^е: „Mитcкото гледаае, поcтaвeно на таа заедничка о^ова,
можело да доведе до ист заклучок во два момента што не се сврзани по време и простор, при што било исклучено и можното влщание" (исто:292), а во вториот случа] поетот ги толкува совпагааата како резултат од „еднаквиот опит и еднаквата ситуацща" (исто:293).
Во нашиот контекст, секако, на]релевантен и на]илустративен е третиот пример, кога Блаже Конески говори за еден од стожерните пунктови на неговата иманентна поетика, ко] е образложен како „откриваае" на песната. Имено, во есе_|от „Еден опит", Конески го елаборира своето искуство на поетска креацща како процес на откривате во ко] поетот не ja создава сам песната, туку преку него таа излегува на светлината на денот. Во мигот кога поетот ja образложил тезата за „откриваае" на песната, според сведоштвото на Конески, не му било познато дека „самиот поим 'откриваае' бил веке во употреба, но не првобитно во врска со литературата, ами во ликовната уметност, во терминологщата на старите руски зографи" (исто:294).
Како извор на информaциja Конески ja наведува познатата стyдиja Семиотика на иконата на рускиот семиотичар и теоретичар на книжевноста Борис Успенски. За да го илустрира степенот на конгруенцща со своите поетички ставови, Конески ги цитира следниве констатации: „иконата не ja слика иконописецот сам, туку тоа се случува низ него (...) иконописецот не ja создава сликата, ами постепено ja открива. Ликот како да суштествува од искона во иконската штица, а иконописецот го открива..." (исто:294). Основната причина за совпагааата во творечкиот процес, и ro^aj разликите во уметничкиот медиум, Блаже Конески ja лоцира во односот кон традицщата и во рамките на средновековната ликовна практика и во рамките на своjот однос кон фолклорната трaдициja, гледана низ призма на ^азикотворечката деjност на колективот". Така, поетот Конески, во овоj есеj, препознава суштински совпагааа мегу сопствената поетска практика и онаа на средновековните ликовни творци - зографи.
Во пригодната беседа, при отворааето на Седмата изложба на македонските ликовни уметници, во 1952 година, именувана „Светлината на нашите очи", Блаже Конески открива дека честопати влегувал во дщалог со средновековниот фрескопис од манастирот Св. Пaнтелеjмон во Нерези. Живиот, творечки дщалог со нерешкиот фрескоживопис, како еден вид аманет, Конески им го предлага и на современите македонски ликовни и книжевни творци: „Тогаш настанува разговор, како што човек често тajно води со себе, поставен пред лик што почнува да ja проникнува нашата сушност" (исто:217).
Многубро^ите антологиски песни и стихозбирки од македонската современа поезща, поврзани со средновековниот фрескопис (од песната „Свети Трифун" на Мате]а Матевски, па се до поетската книга Нерези од Михаил Ренцов), се цврсти докази дека советите и укажувааата на Блаже Конески вродиле со сочни поетски плодови.
Литература:
Балабанов, Коста.1995. Македонски фрески. Скоп|е: Детска радост. Бичков, Виктор. 1991. Византиска естетика. Београд: Просвета.
1992. Естетскиот лик на битието. Скоп|е: Табернакул. Грозданов, Цветан.1990. Студии за Охридскиот живопис. Скоп|е: РЗЗСК, Конески, Блаже.1990 а. Песни. Скоп|е: Култура. 1990 б. Песни и препеви. Скоп|е: Култура. 1990 в. Проза. Скоп|е: Култура. 1990 г. Ликови и теми. Скоп|е: Култура. Кузмановски, Ристо.1994. Охрид и неговитеризници. Охрид. Милковик-Пепек, Петар.2000. Иконографските претстави на Софща -Премудроста Бож]а во охридскиот катедрален храм „Св. Софща", во: Пелагонитиса, списание за православна вера, култура, образование и уметност. бр. 9-11. Битола. MITCHELL, W. J. T.1986. Iconology. Image, Text, Ideology. Chicago: The
University of Chicago Press. Ouspensky, L. & Lossky, V.1989. The meaning of icons. Crestwood. New York: St.
Vladimir's Seminary Press. O quiet son of a shining mind. The Macedonian Poets on the Fresco's Secret. 1981.
Selection: Eftim Kletnikov/ Kosta Balabanov. Zagreb. Uspenski, Boris.1979. Poetika kompozicije, Semiotika ikone. Begrad: Nolit.
Илустрации:
