УБАВИНАТА НА МАКЕДОНИјА ВО СВЕСТА НА МАКЕДОНЦИТЕ - ПО ПРИМЕРИ НА НАРОДНАТА ТРАДИЦИјА Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

Претходно соопштение

UDC 398(=163.3)

УБАВИНАТА НА МАКЕДОНША ВО СВЕСТА НА МАКЕДОНЦИТЕ - ПО ПРИМЕРИ НА НАРОДНАТА ТРДДИЦИJА

Танас Вражиновски

Универзитет „Свети Кирил иМетодиj", Македонца

The natural beauties with which Macedonia as a country is embellished are irresistible. It is what influences people's conscience in many ways. In the nature of human soul and man's existence, the basic need for beauty is deep-seated as well as the need for creations with which beauty is noblefied. Thus, Macedonian folk genius couldn't encircle this basic need and so he incorporated it in his work. It is without doubt an indication of the unrestricted possibilities of the Macedonian word. Love your country, love all the beauties that nature gave you and which Macedonian man has created throughout the centuries. It is a simple and noble message. We are compelled to honor and cherish it.

Убавината на Македонща raja живее во свеста на македонскиот човек, во нашиов прилог, ]а откриваме преку примери од народните песни и преданща, кои изобилуваат со елементи во кои се воспевуваат прекрасните македонски планини, езера, реки, полиса и сл. кои raj него предизвикуваат чувства на убавина и на естетско доживуваае. Ваквите чувства се облагодаруваат и со дела кои во наследство на нашиот народ ги оставил чочечкиот ум и човечките раце.

Убавина, езера, реки, планини, манастири, цркви, народно творештво.

Македонското народно творештво изобилува со примери во кои се воспеваат природните убавини на Македонща. Со нивно посредство низ изминатите векови македонскиот народ, мегу другото, ]а градел свеста за убавината, ги овековечил своите погледи кон убавото и чувството кон естетското доживуваае на сво]ата татковина, создава_|ки сво] естетски идеал. Недвосмислено, то] покажал дека има изострен вкус во откривааето и прикажувааето на убавото, а со тоа и сво]ата приврзаност, лубов и почит кон татковината, како нешто свето и достоинствено.

Лубовта и восхитот, поврзани со емоционалната осетливост, претопени во едно возвишено естетско чувство носат во себе посебна содржина и посебни димензии на прифакааето на yбaвото. Убавината на природата добива особено естетско доживуваае кога таа е збогатена со дела на човековата де_|ност. Таа тогаш се здобива со елементи на културно, духовно и патриотско чувтство. Визyeлнaтa средба со природните убавини збогатени со уметничките вредности се надградува во една хармонща на природата и делото на човековиот ум ко] во суштина е творечки и уредувачки. Таа испреплетеност овозможува полно и совршено естетско доживуваае.

Во нашиот труд, ке се задржиме на оние убавини на македонската зем]а, кои предизвикуваат чувство на убавина од два аспекти: прво, реалната природна убавина, испреплетена со прекрасните дела изградени од човекот, кои на сво] начин овозможуваат збогатено естетско доживуваае, и второ насладата raja ja доживува читателот, чита]ки ги прекрасните описи или настани сврзани со дадениот об]ект или локалитет. Во врска со тоа, матерщалот го групиравме во две групи: прво, природни убавини - убавини што ги пружат македонските планини, езера, реки и сл., и второ, убавини, дела на човековата де_|ност од сакрален карактер.

I. Планината во народната традицща.

1. Митската димензи)а на планината.

Планината секогаш оставала длабок впечаток врз човекот. Таа од на^тарите времиаа поради сво]ата конфигурацща станала израз на божестевност, поим за висока власт и почит. Во согласност со некои современи македонски верувааа, преданща и легенди, во планините продолжува да се одзива ехото на паганската многубожечка религща. Високо во мариовската планина Перун, живее божеството Перун во придружба на божествата Дабог и Морена. Во непосредна близина на Перун планина се наога врвот Трибор, ко] на]веро]атно е поврзан со името на божеството Трибор. Топонимот Перун се по]авува низ повеке места во Македонща (Вражиновски, 1998: 22). Исто така, се срекава и топонимот Велес, сврзан со паганското словенско божество Велес, односно Волос (на истото место: 27-28). Повеке истражувачи сметаат дека топономастиката се ]авува како важна дисциплина raja помага во реконструкцщата на митолошкиот систем.

Како одглас на паганските верувааа, во македонските планини сè до денешен ден се крщат таканаречените свети шумички или свети дрв]а кои во минатото, на Словените им служиле како места каде што се одвивале молитвени де_|ствща. Многу често во верувааата се по]авуваат и култните камеаа, расфрлани низ планините. Светите

шумички и култните кямем во нaроднaтa трaдициja се познaти кaко вякявски местa, кaде што постои зaбрaнa Ha сечеае дрвja, обично дaбови или земяае кямем зa било кaквa нaменa. Според верувямтя и предaниjaтa, немчи^я^его Ha овaa зaбрaнa предизвикyвa несрекя. Познaти се и верув^ятя и предaниjaтa зa светите, односно исцелителските води, кои му носaт здрaвjе Ha човекот. Во недосгапните плaнини кои се зaтворaaт и отворaaт се крие изворот Ha бесмрнaтa водa, чyвaнa од цинови, кон коja се стремaaт дa доjдaт jyнaците од волшебните прикaзни, кaко и Алексaндaр Мaкедонски според некои мякедонски предaниja (Вряжиновски, 1992: 21-22). Функциите Ha светите местa во нaшaтa современост добивяят нови форми Ha живееае, испреплетени со пaгaнско-xристиjaнскaтa содржиня.

2. Демонска димензи)а на планините.

Пляжните обично ги нaселyвaaт некои демони, a во прв ред, сaмовилите и змевовите. Чт^ки ги предaниjaтa, прикaзните, песните и сл., нaслaдaтa од yбaвинaтa Ha плянинятя добивя зголемени чувствя Ha не]зино доживувяае со посредство Ha волшебните плянински извори и мялите езерця кои се нaоíaaт високо во нивните пязуви. И туга се по]явувя едно спо]увяае Ha убявинятя Ha природятя, со yбaвинaтa Ha некои нятприродни суштествя, Ha пример, сямовилите, кои доaíaaт до контякти со исто толку убявите овчяри, кои со своето свиреае Ha кявял ги мaíепсyвaaт и ги зaмajyвaaт, додекя голи го игряят своето сямовилско оро (Вряжиновски, 1986: 41-46). Ha тяков нячин се случувя едня извонредня композиция: прекряснятя природя, волшебнятя убявиня Ha сямовилите и Ha човекот, придруженя и оплеменятя со волшебнятя музикя Ha овчярот и вонземското оро Ha сямовилите.

Плянинятя е блягородня, веселя и рядосня, но исто тякя, тяя зняе дя биде и тяжня и нерясположеня, пя ]унякот ке ja пряшя:

- Слушя^ горо зеленя! Шчо не си толку веселя, кяко си толку зеленя, ушче дя имяш водя студеня,

гако тебе не ке имя друга (Пенушлиски, 1983: 117).

Одговорот следувя: сямовилите изворите ги зятвориле. Во повеке няродни песни имя едня поврзувячга симболикя: пляниня - водя. Jyнaкот няд ]уняците Мярко Кряле, ке ги ослободи зяклучените извори и водятя повторно ке протече. Плянинятя си го вряга сво_|от çjaj и

животност, а ]унакот слободно ке си ]а смири жедта. Планината си го врака сво]от да] и животност, а ]унакот слободно ке си ]а смири сво]ата жед и жедта на населението. И планината и планинските води се извори на живот.

А пак, змевовите ги грабат на]убавите дево]ки и ги носат во своите паланински живеалишта (Вражиновски, 1986: 195-202).

3. Библиско-религиозна содржина на планините.

Според некои други легенди, планините ]а носат во себе убавината што произлегува од Библщата. Нивните имиаа се од библиско потекло. Дедото Ное за време на потопот со сворт брод се нашол на македонска зем]а и им ги дал имиаата на планиниве: Шар, Кораб, Педак, Лубен, Бистра, Крчин, Пелистер (Цепенков, 1972: 190-191).

Низ планините и полиаата на Македонща, чекорел Христос и апостолот Павле со другите христщански апостоли. Во едно предание, Ристос минува]ки низ некои не]зини делови именувал градови и села и ]а одредувал нивната судбина. И така имиаата на градовите Битола и Ресен, како и некои планински селски населби произлегле од него (Вражиновски, 1995: 21-22). Христовата мада, св. Богородица зазема видно место во народното творештво. Таа во едно предание, држе]ки го в раце сво]от син, застанала на Златоврв планина да гради манастир (Пенушлиски, 1968: 203). Манастири и цркви градат св. Илща (Вражиновски, 1970: 44-46) и св. Никола (Михайлов, 1924: п. 40) и други светци, со религиозна намена, а во некои случаи и за да го заштитат православното население од потурчуваае. Во планините се подвизувале познатите пустиножители св. Jоаким Осоговски, св. Гаврил Лесновски и св. Прохор Пчиаски (Вражиновски, 1996: 173179).

Може да се констатира дека планините во македонското народно творештво се митологизирани, тие носат библиска односно религиозна смисла.

4. Релаци]а: планина - човек.

Во народното творештво планините се карактеризираат со повеке атрибути, преку кои доагаат до израз поетските дарби на народот, содржани во прекрасните зборови, во блескави слики и украси. Тие ]а облагодаруваат човечката душа, на ща и даваат чистота и топлина. Го привлекуваат кон себе со сво]ата свежина и богатство на многубро]ните ливади претворени во чудесни килими, кои може да ги исплете само природата. Планините напролет добиваат ново руво: Како ми дода Гурговден, сама се гора облекла: се во зелена долама,

се во зелено кадифе (Миладиновци, 1983: 361).

Според тоа, еден од основните атрибути на планините е зелената бо]а. Зелениот раскош на планините е израз на бараае и негуваае на убавината во животот и во лубовта. Планините се високи, а на нив се шири „рамна рудина", а на таа рудина се наога постела на лубовта:

На рид имат до три бели снега, еден лански, другщ олумлански, ово] трети], леле, годинашни; а на среде малку раскопнато, и на раскопнато постела послана,

на постела лудо и дево]ка...(Шапкарев, 1891-1893: 1109).

Параболата на ридот и снегот претставува ретка имагинацща ща создала чиста, поетска проекцща на лубовта сред белината и тишината на природата. Со доагааето на пролетта планините низ целата наша татковина се разигруваат и стануваат се повпечатливи и привлечни, добиваат разнобоен изглед. Се чувствува прекрасниот мирис на пролетта, ща го зашеметува човекот.

Дода време, дода коа,

да расцути трендафило,

да смириса сета зем]а,

сета зем]а Румелиска:

од Битолско до Прилепсло,

од Прилепско до Велешко,

од Велешко до Солунско (Наневски, 1971: 54).

Тогаш долетуваат птиците и со нивната музика им носат убавина на човекот:

Коледица, варварица, сива, сива гулабица, долетала од планина

и донесла убавина (Пенушлиски, 1983: 213).

Од планините доагаат, исто така, добри и весели вести за селаните. Тие белеат од стада со овци и со кози.

од твоето бело стадо,

сиве овци с из]ягниле, со jaгнинa кялешяти, сите кози с искозиле,

со ]яриня брнушяти; (ня истото место: 218).

зя Ha кря^т дя му порячят: „Весели се, домякине!"

Дево]ките - билярки собиряят билки, a з&шубениот ]уняк Ha сво]ятя избрaницa од плятта и носи киткя плянинско цвеке:

Лудо идет од горятя, млядо идет од горятя, в р'це носе до две китки,

до две китки теменушки (Милядиновци, 1983: п. 597).

5. Од планината кон морето:

Од плянините извиряят многу мякедонски реки, од кои повекето се влевяят во Вярдяр, единственятя рекя raja ja поврзувя денешня Републикя Мякедонщя со морето и ja рaзyбaвyвa Мякедонщя: „од изворя дур до Солуня", кяко што вели ияроднятя песня. Реките ги оплодувяят полиаятя, Ha кои селяните ja обряботувяят во пот своjaтa земja. Ha Вярдяр пяк:

Сокол пие водя Ha Вярдяре, Ha глявя му бел трендяфил ц'фти, крилja му се сребро до ряменя,

нозе му се злято до коленя! (Шяпкярев, II 1891-1893: 64).

Несещдневен споj Ha зборови, прекрясня егзотичня сликя, raja сорджи еротскя мисля во восхитот кон соколот кяко синоним Ha ]уиякот, сред примямлив ряскош Ha пеjсaжот.

6. Историска димензи)а на планината:

Пляиините зяземяят вяжио место во историjaтa Ha мякедонскиот нярод. Пляиините се а]дучки и комитски, a во поновите няродни песни и партизански. Тие во своите пязуви ги криеле борците зя ослободувяае Ha Maкедониja од тугате поробувячи. Рaзвивaj, горо зеленя, и ти ле, шумо буковя,

дя моjш дя криjеш кумити! (Ристовски, 1974: 72).

Поради тоа и поради другите благодетни сво_|ства коишто планината ги има во човечкиот живот, таа е блажена и во секое годишно време во неа врие животот, никогаш не е празна:

... ни зиме, горо, ни лете, ни ]есен, горо, ни пролет: зиме си п'лна ем рамна, зиме си п'лна снегови; пролет си п'лна ем рамна, пролет си п'лна с' дрваре, jy лето п'лна с' овчаре

а ]есен п'лна с' комите (на истото место: 36).

Планината е зборно место на борците: без оглед на тоа дали се оние од времето на Илинденското востание или од времето на востанието на македонскиот народ од Втората светска во_|на.

Планината и полето се одухотворени и се претставени во персонифицирана форма. Тие тажат и плачат по загинатиот ]унак:

Расплакала се гората. Гората ем планината, И од гората дрв]ата, И од полето тревата,

Заради Делче во]вода (Ц'рнушанов, 1956: 556).

Во некои планински места до денешен ден, според некои верувааа и преданща, се слушаат гласови на загинатите борци, а самовилите им прават свадби на младите дево_|ки кои го загубиле сво_|от живот во илинденските борби не остава_|ки свое потомство, а младите паднати ]унаци од Мечкин Камен и Слива, зем]ата ги исфрлала за да ja продолжат борбата до конечната слобода на сво]ата татковина (Вражиновски, 1992: 283-309).

II. Блесокот на македонските езера.

Македонскиот народ умеел своевидно да ja доживува убавината raja извирала од општонародното сфакаае на поимот - убаво, како резултат на вековните естетски подбори и критериуми. Во случаев ни се наметна познатата мисла на Ф_|одор Достоевски: „Убавината ке го спаси светот". Доволно е да се посети Охрид и неговата околина, со своите чудесни и свети места, ко] толку многу и дал на словенската култура, а со самото тоа и на европската, за да се потврди оваа мисла на Достоевски. Има едно волшебно предание кое сосема кратко, но

jacHO ja поткрепува оваа мисла. Преданието е сврзано со св. Наум Охридски, кое раскажувачот го насловил „PajcKO место" (Ристески, 1990: 49), а тоа рajcко место е Охридското Езеро со планините кои го опкружуваат манастирот Свети Наум. Место, кое во свеста на македонскиот човек претставува поим за раскошна природна убавина збогатена со прекрасни дела на човекот. Во потсвеста на човекот убавината на рajот е вонземска и надвременска поjaвa, необjacнивa за разбирааето и доживувааето на земската убавина, таа е целосно идеализирана. Вредностите на убавината на Охридското Езеро добиваат поголема смисла и естетска содржина кога самиот Бог, во cвоjот небесен рaj, саодки да му одреди на свети Наум вечно место на живееае, не можел во рajот да му нajде. Тоj такво место му нашол, но не во рajот, туку на македонска земja, над Охридското Езеро - точно на местото каде што светецот го изградил cвоjот манастир. И таму тоj го вратил на вечно живееае.

А поетот Костадин Миладинов тaгувajки по cвоjaтa татковина, прави прекрасна синтеза на убавината на своето родно место. ке напише:

Тамо зората греит душата и с'нце светло зajвит в гората, тамо дарбите на природна сила сос с'та раскош ги растурила: бистро езеро гледаш белеит, или од ветар сино - темнеит; поле погледнеш, или планина, сегде божева jе хубавина.

Тамо по срце и кавал да свирам,

с'нце да зajдвит, ja да умрам (Миладинов, 1989: 43).

Ние оваа мисла на авторот би ja преиначиле со зборовите: вечно да живеам, односно вечно да живееме.

Овде неизоставно треба да се споменат и преданщата за потеклото на името на Преспанското и на Доjрaнcкото Езеро. Првото го добило името од убавата керка на Самоил, Преспа1 , а второто од името на убавата Доjрaнa (Вражиновски, 1995: 57-58), raja не саодки да се потурчи се фрлила во бистрата вода на езерото. Прекрасна композицща на убавината на природата со убавината на жената, без

1 Архив на Институтот за старословенска култура, Прилеп, К. бр. 103.

оглед на тоа, што имиаата на овие езера потекнуваат од жртвата на две прекрасни жени. Езерата во народните песни, секогаш се сребрени, сини и длабоки, а нивните брегови позлатени.

Според тоа, човекот е жеден за убавина, биде]ки во неговата суштина е вроден стремежот кон убавото. Се разбира, тоа на]добро го потврдува македонското народно творештво.

Ш. Сакралната, културната и историската димензща на македонските манастири.

Планините и бреговите на езерата ги красат прекрасни манастири и цркви, сврзани со имиаата на светите Климент и Наум Охридски, потоа манастирите на пустиножителите: св. Jоаким Осоговски, св. Гаврил Лесновски, манастирот Св. Богородица во близината на с. Слепче, од каде што се слушаат тажните молитви на ослепените во]ници на цар Самоил и манастирот на св. Прохор Пчиаски, каде што во 1944 година беа удрени темелите на македонската држава по Втората светска во]на, потоа манастирот Света Пречиста Богородица Кичевска, манастирот на св. Jован Бигорски и многу други манастири и цркви кои во минатото биле познати како културни и книжевни центри каде што се градела македонската религиозна и световна култура и македонскиот дух.

Според тоа, зем]ата на Македонците е послана со прекрасни манастири и цркви. Сещ човек, со самата глетка на овие волшебни градби се воодушевува и прщатно вознемирува. И се поставува прашааето: може ли само немо да се помине покра] нив или да се влезе внатре, каде што во него ке погледнат очите на Господа и на светците и само да се помоли или да запали свека и да си замине? Во тие мигови неговото срце почнува посилно да чука, а душата се чувствува облагородена, неговите очи ги забележувааат блесокот, светлината и топлината ща зрачи од фрескоживописот и иконите што ги красат светите sидови на овие свети места. Убавината тука самата незабележливо се наметнува, го обвиткува човекот во своите одежди нежно и топло (на истото место: 8).

Во тие моменти на возвишено доживуваае на убавината, не е можно да не се восхитуваме на градителите на тие градби, кои ги граделе со големо умееае и развиено чувство за убаво. Нивните вешти раце и имагинацща, нивниот дух, создале вистински прекрасни и истовремено единствени уметнички и архитектонски вредности.

Во македонското народно творештво имаме прекрасно пренесуваае на поетската мисла во пе]сажни облици, со исклучителна инспирацща во доживувааето на убавото, збогатено со дела на човековата де]ност. Во него докра] се отвора македонската душа, со

сета сво]а питомост и нежност. Тоа е недвосмислен доказ за неограничените можности на македонскиот збор (Наневски, 1971: 19).

Литература

Вражиновски. Танас. 1970. Македонски преданща за места. Институт за фолклор: Скоще.

Вражиновски. Танас. 1992. Македонски историски преданща. Матица македонска: Скопле.

Вражиновски. Танас. 1995. Убавините на Македонща низ преданща и легенди, Матица македонска: Скоще.

Вражиновски. Танас. 1998. Народна митологща на Македонците. Соработници, Лупчо С. Ристески, Владимир Карацоски, Лола Симоска. Институт за старословенска култура, Матица македонска: Скоп|е.

Вражиновски. Танас. 1999. Светите Иван Рилски, Jоaким Осоговски, Гаврил Лесновски и Прохор Пчи&ски во македонската народна традицща. Во Народна традицща, религща, култура. Матица македонска: Скоще.

Лубовни народни песни. 1971. Избор и редакцща Душко Наневски. Македонска книга: Скоще.

Македонски народни волшебни приказни. 1986. Подготвил Танас Вражиновски. Институт за фолклор: Скоп|е.

Македонски народни преданща. 1986. Подготвил Танас Вражиновски, Институт за фолклор: Скоще.Македонски револуционерни народни песни за Гоце Делчев, Jордaн Пиперката и Питу Гули. 1974. Избор и редакцща д-р Блаже Ристовски, Музиколошка обработка Горги М. Горгиев. Институт за фолклор: Скоще.

Миладинов. Константин. 1989. Поезща, Читаае на Блаже Конески. Мисла: Скоп|е.

Миладиновци. Димитрща и Константин. 1983. Зборник на народни песни. Под редакцща на Харалампие Поленаковик и Тодор Димитровски. Македонска книга: Скоще.

Михайлов. Панчо. 1924. Български народни песни от Македония. София. Обредни и митолошки песни. 1968. Избор и редакцща д-р Кирил Пенушлиски. Македонска книга: Скопле

Цепенков. К. Марко. 1972. Македонско народно творештво, Преданща, 7. Македонска книга: Скоп|е.

Шапкарев. А. К. 1891-1894. Сборникъ отъ български народни умотворения, Кн. I-V. София.