CC BY
6СТАРОЗАГОРСКИ МАКЕДОНСКИ ПОЕТСКИ КРУГ
Васил Тоциновски
Универзитет „Св. Кирил и Методы/" Македонщ'а
The city of poets and linden trees, Stara Zagora, is one of the eminent Bulgarian cultural centers that has contributed many a name for Bulgaria's national literature, fostering many prominent poets. These include: Kiril Hristov, Nikolaj Liliev, Dimitar Povrzachov, Geo Milev, Ivan Hadzihristov, Ivan Mirchev. As a part of the large group of Macedonian denizens, within the city, who arrived through the semblance of many re-mappings of historical borders, whilst seeking one's own sense of belonging, a few literary names crop up. During the 1930s, a small group of authors is assembled, a group which will leave a lasting mark on the city's literary life, and in the interim years between the two World Wars, these men will leave their own mark on the cultural life within the greater Bulgarian state. The first indications of such literary activity, in regards to the Macedonian Poetry Circle from Stara Zagora, come to us though Konstantin Konjarov.
In the second half of the 1920s, a youth called Hristo Ognjanov, born in 1911, in the village of Tresonche, in Macedonia, comes to Stara Zagora. He matches the success of his brother Boris, finishing the five-year high school for a period of three years. The all-boys high school in Stara Zagora, 'Ivan Vazov', is characterized for its military discipline, but at the same time offering a rich cultural life. Beginning with 1921, a literary circle, with its own publication titled 'Echo' commenced with its work. Ognjanov stood out amongst the host of students and teachers as an authority figure, as a poet and as the publication's editor. During these times, Ognjanov writes, that three more Macedonian youths, born in Stara Zagora, proliferate their poetic stance: Serafim Grigorov, a son of a mason from Tresonche, Evgeni Stamatov, whose father was a mason from Galichnik, and Konstantin Konjarov, also the son of a mason, relocated from Rosoki. Amongst the four, as the most gifted one in the eyes of the literary public, comes Grigorov, who was a student of the vocational high school and the editor of the publication 'Nachalo'.
Градот на липите и на поетите Стара Загора е еден од знача^ите бугарските културни центри raj на своjата национална литература и дал многу антологиски поети. Мегу нив се: Кирил Христов, Николаj Лилиев, Димитар Поврзачов, Гео Милев, Иван Хацихристов, Иван Мирчев. Во големата македонска колонка стигната во него од многуте делби и преселби, а во потрага по сопствената егзистенцща, ке се проjават и неколку писателски имиаа. Во триесеттите години на 20 век, формирана една мала група на автори кои ке му дадат посебен белег на книжевниот живот во градот, а во годините мегу двете светски во^и ке остават и сопствени траги во севкупното културно опсщуваае на Бугарща. Првите укажувааа за старозагорскиот македонски поетски круг беа од Константин Коааров.
Во втората половина на дваесеттите години во Стара Загора дошол момчакот Христо Огаанов, роден во 1911 година, во село Тресонче, Македонка. То] го повторил успехот на сво^т брат Борис, завршува^и jа петгодишната гимназща за три години. Старозагорската машка гимназща „Иван Вазов" е каракатеристична по неjзиниот водички режим, но и по богатиот културен живот. Од 1921 година, во неа де^твувал литературниот кружок raj го издавал сво^т гласник, списанието „Ехо" Огаанов мегу професорите и учениците се наметнал како име и авторитет, како поет и станал уредник на списанието. Во истото тоа време, пишува Коааров, како поети се проjавуваат уште тро^а млади Македонци, по рагаае старозагорци: Серафим Григоров, син на sидар од Тресонче, Евгени Стаматов, и неговиот татко бил sидар од Галичник и Константин Коааров, исто така син на sидар, доселеник од Росоки. Од таа четворка како на^аровит книжевната критика го одбрала Григоров, raj учел во Трговската гимназща и го уредувал ученичкото списание „Начало"1)
Во богатата коресподенцща со Константин Коааров сочувани се многу ретки и драгоцени податоци. Во 1928 година, во Софща почнува да излегува списанието „Родина" како орган на ВМРО, е еден од неговите уредници бил прилепчанецот Димитар Талев. „Тоа
списание го инспирира книжевното творештво на многу млади Македонци. Само во Стара Загора бевме четворица: тро^а тресончани и еден росоклща. Од тие четворица младичи како на^аровит се потврди Серафим Григоров"2) Во додавките кон писмото од 23 декември 1997 година, запишал многу значащи податоци од животот и творештвото на овие млади творци отфрлени (Христо Огаанов, Константин Комаров) или заборавени (Серафим Григоров, Евгени Стаматов) во бугарската литература. За овоj град своите животни и творечки врвици ги поврзале Крсто Белев и Богдан Баров.
Четворицата млади автори се врсници. Григоров, Стаматов и Коааров се родени во 1910, а Огаанов во 1911 година. Првите тро^а се деца на македонски откорнатици и нивните татковци по професща биле sидари, а само Огаанов е роден во Македонка. Првите творечки обjави ги направиле во гимназиските години. Членувале во литературните кружоци, а Огаанов и Григоров биле уредници на нивните книжевни гласила. Се проjавиле како активисти во ВМРО и во Македонската младинска организацща „Гоце Делчев" во Стара Загора. Нивното дружеае и би рекле, нивното книжевно де^твуваае се обединува и на страниците од списанието „Родина" чи уредник бил Димитар Талев. Како потврда на таа и таквата взаемност наведуваме два податока. Во 1929 година, списанието распишало конкурс за песна, расказ и напис со цел „да се прошири интресот и лубовта кон литературата, ^а го одразува македонскиот живот во сите негови проjави". Во обjавените резултати од конкурсот читаме дека „прва награда за на^обра стихотворба добива Серафим Григоров, ученик во осмиот клас на Старо Загорската гимназща. То] е член на Макед.(онската) мл.(адинска) организацща во градот"3) На 4 февруари 1933 година, Македонската младинска организацща „Гоце Делчев" премиерно jа прикажала "новата македонска пиеса „Под мрачното небо" од Димитар Талев. Евгени Стаматов jа играл улогата на Триногов.4)
Македонската свест и совест како возвишена етичка категорща е релевантната назнака на нивните животни и творечки врвици. Иако само Огаанов бил роден во Македонка, другите се родени во Стара Загора, маjчиното млеко и татковскиот збор во нив jа заоруваат на^лабоката бразда во сопственото конституираае и афирмираае на македонската национална мисла. Користе^и го тугхуазичниот исказ, jазикот на земjата во ко]а се родиле, се школувале и на тоj jазик пишувале, со тоа разбирливо и припагаат на бугарската литература, но пак со големата и единствена тема Македонка во своето творештво рамноправно се вклучуваат во традицщата и континуитетот на македонската литература. Станува збор за вечната категорща на дводомните писатели.
Настрана од сите историски измами и недоречености, македонската позицща цврсто ги обединува и со нивните наjбележити творечки проjави во списанието „Родина". Како илустрацща одвоjуваме повеке примери. Еден од неговите постс^ани соработници бил и академскиот сликар Стсуан Сотиров. „Сликата ко]а jа донесуваме на насловната страница, е на млад и даровит македонски уметник"5) или „Наталща Футекова, чща слика jа поместивме на насловната страница е млада и надежна уметничка. По потекло е Македонка"6) Поjавата на новото дело „Усилни години" е наjавено како „македонски роман од Димитар Талев"7) Редакцщата посебно внимание посветувала на архивските матерщали. Оттука „го свртуваме вниманието на читателите кон спомените на неодамна починатиот бележит македонски воин Аргир Манасиев"8) Како ретко сведоштво забележана е тажната вест оти „на 27 м.(инатиот) м.(есец) во Александровата болница во Софща, умре познатиот македонски деец и писател Jордан Шурков, роден во Велес".9)
Посветеноста на идеите и идеалите на татковината се содржани и во „една од прекрасните жртви на борбената млада Македонка во последниве две години, во одбрана на светата кауза што jа даде и Тома Кумунциев"10) На страниците од списанието во четири продолженща Ил. Иванов го публикувал трудот „Македонка - независна држава"11) Во веста за „Македонско(то) литературно читаае" мегу учесниците се одвоjуваа познатите на македонската младина поети, редовни соработници на нашето списание: Л. Димитров и Живко Гелев" Во постс^аната рубрика „Наши уметници" следува информациjата оти
акварелот е на Сто] ан Сотиров и „претставyва еден дел од старото и романтично македонско гратче Мелник"12)
Татковината се жедува од прогонуваните и откорнати чеда. Серафим Григоров ]а живее како „маглив спомен" со приказните и спомените на своите родители и копнее да стапне на таа света зем]а. Клета е сyдбината на тугинецот. ,Дас пат немам до тебе, / планински, роден кра]!... / Каде ли бездомник ке ме земе, / животот, во сво]от ра]?..." Се сонуваат родните ниви во кои зрее златниот пченкарен клас. "Под ]ужното небо минав дни сонувани / од никого помилуван ниту баран,- / очекував свои мигови жедувани и цели / и се искачував со сонцето по могили бели". Jyжното небо прераснува во симбол за татковината. То] во себе ги содржи не]зиниот идентитет и непокор. „На ]уг, кон сините и волшебни краишта, / занесен во твоите бу]нокласни ниви, / сега - сега да се вратам благословува]ки ги, / Татковино - жетвата и килимите диви".
Христо Огаанов во 1938 година, ]а издава стихозбирката „ужни ветрови"14) Во последниот седми катрен од уводната песна ко]а го има насловот на книгата, се одгласува заветот за оно] сонуван и судбински миг кога „ке до]дам со вас, о ветрови ]ужни" во неминовноста од кра] от на животот. Ке падне како даб од молаи погоден на белите сончеви брегови. Судбината на откорнатикот импресивно е опеана и во песната за родното село „Тресонче" Тоа е оно] прекрасен кра] каде со восхит ]а пресретнал првата зора, каде лудо би се радувал да умре, а таму сега неговата ма]ка нерадосно живее. Водите на Вардар прераснале во легенда со ко]а се обрака во песната „Кон татковината",15) како што соништата и копнежите по родната зем]а се престориле во неизлечива рана и неодболуван сон. И ете неговата вдахновена песна ]а развеваат ветровите низ таа света зем]а „ко]а сите нас не вика / да умреме со светлата надеж / на нашите свети дедовци, / оти тво]от бог ке се огледува / во на Вардар брзите води".
Во песната „Го лубам родниот кра]", стих ко] се повторува како рефрен, Евгени Стаматов,16) копнее за маната робинка. Чудните спомени бликнуваат од душата и како блескотни sвездички заискруваат и умираат. „Нокта го развева траурното знаме. / и гони мрачни сенки по белиот склон. / Незапирно ме носат бескрилните мечти: / кон родната стреа, кон родниот дом". Jа здогледува пак родната кука каде за прв пат ]а поздравил родната sвезда, а до неа боровите со искршени гранки жалсоно го гледаат со безгласна тага. Елегичната нагласка прераснува во вечен копнеж. Се поствавува прашааето дали некогаш воопшто ке се врати „ка] тебе родна, ма]чинска зем]а". Марата и татковината ка] Стаматов, како и ка] Григоров, Огаанов и Коааров, се обединуваат со еден единствен знак на сопствениот родов корен. Заминува уште еден ден од „мо]ата крвава мака, Татковино", крикнува поетот, а таа расте и се разгорува, та ги здогледува пред неа молитвено скрстени не]зините бледи раце.
Татковината има сво] простор и време, свое минато и исторща, сопствено име и народ. Од не]зините вековни буни и востанща, од борбата за изборуваае на сопствените национални и соцщални права и слободи Константин Коааров татковината ]а воспева со епопе]ата на „Илинденнци".17) Во старите пожолтени фотографии на кои се неговите чичковци „селани прости в а]дучка гора" ги препознава борците кои во своите раце цврсто ги грабнале мартинките, а во погледот им грее блескотната зора. Ветрот го разгласува повикот за „страшната битка", за востанаието кое нуди единствен избор: слобода или смрт. Републиката имаше краток век. „Краток празникот беше... В адски страдааа / гине народот од камен потврд" Поетот со одбрани зборови и со немерлива лубов кон татковината ]а запишал сопствената истори] а за татковината.
Татковината постс]ано ги довикува своите чеда. Таа копнее и страда за нив, верува и се надева во нив, а тие не само со мислите, туку како да станале вечни патници заврвени кон неа. Во песната „Нок кон Македонка" Серафим Григоров,18) во првата строфа впечатливо го воспева то] неизвесен, опасен и трнлив пат. „Нокта разргна нечу]но / широки трепетни крила- / по патот залегна темнина... / Чекорам... Ми потона гласот некаде / и си личи чудната гора / ко надеж изгубена насекаде" Мрачната нок е закрилник на несрекниот патник. То] има
цел, неговата намера е да се стигне во домашното огниште. Точно знае оти каменот си тежи само на неговото место. „Под тие бледи светлини / гората не пречекува ко судба сво]а, / и во не]зините мрачни осои / далечно, та]но ехо одsвонува / и в мака стенкаат темни гранки: / -дали, дали кон Македонка?"
Христо Огаанов во песната „Навракаае"Д9) ]а испишува сопствената лирска автобиографу а. Сам и несрекен скита по светот и се обрака кон татковината „пречека] ме, о, ма]ко света". Никаде не нашол место каде би можел со радост да се одмори, а нико] не го поканил со „влезете, господине". А срцето горело во оган со разкрилените стремежи, само тагата по неа го мачела и му го одбележувала патот. То] пат му влева надеж, кон неа ги подава рацете а во нив и ги подава нештата што таа му ги дала „своето трепетно срце / сво] ата бурна младост" И завршува со повторена молба сво] от тивок и покаен син, „прими го, о, ма]ко света" да не скита „сам самичок / со мака по зем]ата" Патот е еден и единствен до едната и единствена татковина. Така пее и Евгени Стаматов во трите катрени „Ние идеме"20) Кога ]ужниот ветер лесно ке повее и кога лидата ке ги прошепотат таговните зборови, тогаш од далечините се по]авува ма]чинскиот лик и ги испрака своите поздрави од „родната зем]а" Татковината кон ко]а се обрака директно „ти тажна си ма]ко", стенка во маки и во ропство, бара заштита и братска помош. А неа ] а делат и ]а распарчуваат од сите страни. Поетот ]а соопштува историската вистина оти „но твоите маки, о ма]ко, невина, / се гледаат бездушно од целиот свет".
Татковината се сака и се брани со сопствена борба и со сопствени жртви. Оттука и насловот е повик „Ние идеме", та маната нека ги очекува со смирена мака, зашто идат не]зините чеда со света мисла и со татковинскиот завет „крвта сво]а да ]а пролееме во борбата за тебе". Константин Коааров во песната „Кон градот на моите родители",21) и по многу децении, со натежнати години и со мудроста како да рага повеке житото, стигнува во градот. „Ме пречека, Скоще - / град на моите родители - / ме пречека ко гостин, / мене -старозагорецот, / Бугарин / со немирна македонска крв" Оваа според нас тестаментална песна за слободниот човек како елементарен предуслов за срекен човек е децидно одредена во втората строфа.,Дас со тебе ке разговарам / на ]азик, со ко] сум задоен, / не ]азик, а штит и меч, / не ]азик, а песна / и за мака, и за радост". Роден во Стара Загора, од родители оба]цата по националност Македонци, никогаш не ]а видел како што милуваше да каже сво]ата татковина Македонка, но прекрасно го знаеше ма]чиниот ]азик ко] бил и единствениот ]азик во нивниот дом.
Заминувааето ги има срдечноста и верноста на доагааето. „Ме испрати, Скоуе- / град на моите родители- / ко сво] ме испрати! / Има место во моето срце- / на]досто]но - и за тебе - / до градот - од дебарчани / над рушевини издигнат" По стиховите на Коааров секако, непотребни се било какви коментари по прашааето за дводомните писатели. Родени во тугина, тие живеат со копнежите за сво]ата татковина Македонка, живеат и опсщуваат во татковината Бугаруа, подеднакво и взаемно им припагаат и на едната и на другата. Живее]ки и создавали во тековите и традициите на бугарската литература, користе]ки го како израз бугарскиот литературен ]азик, ]а имале и таа срека да бидат во еден поетски град каква што е Стара Загора. Да бидат современици, соседи, прщатели и соработници со значащи творечки имиаа во бугарската литература, какви што се Кирил Христов, Димитар Подврзачов, Гео Милев, Иван Хацихристов и Иван Мирчев. Како млади автори имале од кого и што да научат, та тие не биле само нивна омилена лектира, туку и автори кои пресудно влщаеле во нивното творечко профилираае.
Во песната „Химна" Кирил Христов непосредно и првично создава мокна и блескотна поезда ко]а е туга на декадентната замореност и раснежнетост. Ги воспева радоста од животот, сетилната наслада од лубовта, создава слики од подвижна и променлива природа кои се во идеална хармонща со внатрешните поетови доживувааа. „Пред мене нов нов живот се отвора денес, / со нов трепет ме опива срцето- / несопирливо духот мо] полетува / кон срека, бури и немири: / пуан ]ас од своите младини / и возбуден од мерка во себе носена: / жени и вино! Вино и жени!" Радостите и убавините од животот се потрага и на Серафим
Григоров во песната „Грешник". Очите се немирни и во спо^ството на бескра]но долгата и влажна нок поетот ]а прави сопствената идентификацща: ,Дас молкум чекам да ги отвори / нокта вратите на светот / и во таа тишина света / да гаснат сините простори. // И во таа тишина без страв и / тревога ке прошепотам што бев: / верува] ми, ]ас тебе те очекував / во мигот кога ме спопадна грев".
Романитчните погледи на Иван Мирчев во неговата поетска „Биографу а" како да го отвораат прозорецот кон реалноста и не]зините соцщални проблеми. Така пред да ]а напише сво] ата биографу а ке причека да престане дождот над куките и над киното, како остаток од неговото рано творештво кое било поврзано со традициите на симболизмот, киното како одраз на животот. Лопатите на бурата ке се зарщат во нараснатата тиаа, веднаш за таа акцща се зема нов здив. За опомена, се да мине и сите нешта да започнат од почеток. Потоа спокоен го отвора срцето на минатото од дрвената стреа. Се потсетува на годините, на брановите кои се прекршувале во карпите, па срекен тогаш да онемее „кога ветровите се соблекуваат / и седнуваат на трпеза мо]а тивка, / за да ]а раскажат мо]ата одисе]а". Xyманистичките и демократските идеали на Мирчев, се содржани и во четирите катрени „Желба" на Xристо Огаанов. Некогашните трагични расположенща постепено се заменуваат со духовна харомони а, виталност и соци ална спротивставеност.
Во почената строфа поетот опщанет од пролетното сонце и бестрашно исправен на коаот во а]дучката темна планина посакува пак ветрови и лида да гони. Да го почувствува животот како крик по „нерви и жили", како под него коаот бревта, како бегаат селата и гробиштата. Под искричавите копита на коаот да се згази насобраната тага, та „да гре]не пак ликот мил / на мо]ата младост честита" Револуционерната традицща со а]дуците во првата, во завршната строфа ги заокружуваат татковинските аманети со лудиот возлик е-ее] од „села, шуми и другари, / како слободно се дише и пее / raj вас, о позна^ици стари!" Тивок и доследен, искрен и справедлив Огаанов ги гради своите врски и односи со реалноста. Станува збор за лирика и raj Мирчев и raj Огаанов со нови мисли, со многу чувства, хуманистички расположен^ а, реализам и жизнерадосен патос.
И во песната „Дневник" Гео Милев до совршенство ги покажува авторските правила и возбуди на индивидуализмот и естетиката. „Сега е многу доцна. Збогум. / (Зашто многу те сакам!)" го почнува поетскиот изпис. Доцна е за сите нешта: денот, нокта, и TOj, и таа, и за задоцнетата насмевка. Jалова е нокта, зашто срцето не чека таjна. „Цас или таа бледна вечер/ но бледнината е бескраjна!) / Разбирам. Знам. Нема таjна. / Сега е навистина доцна веке". Серафим Григоров во своjата „Желба" jа здогледува неа „на мегата изгубена во трае" додека лицето и гори од вечерта и нежностите. Она доцна веке на Милев, raj Григоров jа има сопствената димензща: „И кога стрмогалво во летот / удолу ти го sвезда пагаш / тоа над земjата и светот / од тебе злато ке ги гага". Xаотичноста и неразбирливоста од „Дневник", симболистички по содржина и експресионистички по градба и стил дотекуваат и во „Желба". Посебно во завршната пета строфа. „Не веруваш нели? Една желба / сепак во очите ти гори, -/ последните сончеви зраци / те галат, - те облеале и те боли".
Лирскиот хероj на Иван Xацихристов во „Гибел" има посебна чувствителност, TOj е лесно ранлив од суровоста на животот. Но на поетот не му е туга романтичната сликовитост, хуманистичките и демократските расположенща. Почетните стихови се признание оти „достоен не сум да минам, / душа на твоjот jасен брег,- / Гинам jас в црни руини / во TOj безпределен мрак, / мегу кои сум грешен блудник / и Каин е една мечта". Со jасен поглед и влубен во убавината Константин Коааров песната „Самочуствие" jа почнува исто така исповедно: „Пред вратата на смртта бев. / Оздравев. / Оживеав по ^нзае raj пат? / Ке живеам. / Нежен оган ме гали / и ме топли. / А жилката во срцето / своjот верен пулс го наjде" Личниот и општествениот оптимизам уверливо ги одразуваат проблемите на современоста во ^а се опсщува.
Во пародщата „Татковина" Димитар Подврзачов почнува оти jа луби татковината како жена. А таа го повлекла со безброj оглавници „о, малечка, убава земjа / на изветреаните државници" Детски жалосна била била таа и во ропство и во слобода. И пак j а сака како
Фжолошш сmyдuu
жена со ил]адници магични yбавини, зем]а на алчни усти кои посщано се колнат оти во борба за неа ке загинат, како жена со ил]адници ветувааа на општрограгански молк. Сeвкyпното творештво на Константин Коааров е под знакот на хуморот и сатирата. Едноставно би рекле како да чекори по трагите на сво]от сограганин. Татковината како сакана жена прераснува во мислата и смислата за маната. Но, сега следиме еден обратен процес. Наспрема татковината во ко]а живее и ко]а му го загорчува животот, поетот низ нагласена лирска постапка заскитал во светот на чудесното и таму во прекрасното се игубил. Едноставно побарал „Ма]ка млада да ]а видам" и еден ден му се остварил сонот на стари години да до]де во татковината на своите родители. За неа пеел со децении, мислел и ]а сонувал, жедувал и за таа сво]а татковина чии традиции и континуитет ги доживеал со поставката на народни носии во Етнографскиот музе] во Скоще.
Песната ]а земаме како илустрацуа и за болката на откорнатиците Серафим Григоров, Евгени Стаматов и Xристо Огаанов. Теми и мотиви кои го исполнуваат нивното поетско дело. Младоста и убавината се симболи за татковината. Тие ги крепат мислите и чувствата, ги лекуваат срцето и душата. „Бараки мама млада да ]а видам, / барав убавината не]на да ]а sирнам. / Како пота]ум за младоженец копнеела, / како кошула невестинска ткаела" Има многу прашааа и посщат безбро] та]ни за одгатнуваае. Дали ке се добщат потребните одговори не се знае. „Па да ]а подраспрашам, и да прашам: / „Тебе неуката ко] те научи / со тенка игла убавина да создаваш, / убост невестинска в магичност да грее" Светлината и ма]чинскиот збор ги исполнуваат човекот, животот и светот. Тие се вековити и лековити. Ги откриваат нив и последните стихови. „Тука во чудесното се загубив, / но и мама тука одново ]а преоткрив. / Тука ]ас од срека горко заплакав".
Пее]ки за сво]ата невидена и непочувствувана татковина (Григоров, Стаматов, Коааров) или низ судбината на откорнатикот (Огаанов) тие своето книжевно дело го исполнуваат и го осмислуваат со македонски теми и мотиви. Тоа им припага на нивното природно човечко право за националната мисла и смисла на сопствената опсто] ба и непокор. Стара Загора исто така, е нивна голема лубов, градот на поетите и на липите кому му се посветени повеке книги.22) Освен Константин Коааров, зошто во тие антологиски и посебно во тематските избори ги нема Григоров, Стаматов и Огаанов!? Ги заборавиле или едноставно не чуле за нив!? Но оставиле траги кои макотрпно го изодуваат патот до светлината на денот на ко]а на]добро можат да се идентификуваат многу вистини. Останува обврска идната поцелосна елаборацща на македонскиот старозагорски поетски круг ко] во сопственото време и со своите резултати предизвикал поширок книжевен и општествен интерес.
Литература
Писмо од Константин Комаров до Васил Тоциновски, од Стара Загора, датирано само со 1995 година.
Писмо од К. Комаров, 2 октомври 1995 година, Стара Загора.
Родина, София, год. 3, бр. 11, 27 априлъ 1929 год., стр. 6.
Родина, София, год. 7, бр. 6, мартъ 1933 год., стр. 15.
Родина, София, год. 5, бр. 2, октомврий 1930 год., стр. 15.
Родина, София, год. 5, бр. 4, декемврий 1930 год., стр. 14-15.
Родина, София, год. 5. бр. 8 и 9, априлъ и май 1931 год., стр. 17.
Родина, София, год. 7, бр. 1, октомврий 1932 год., стр. 14.
Родина, София, год. 3, бр. 6, 15 февруарий 1929 год., стр. 4.
Родина, София, год. 3, бр. 7, 1 мартъ 1929 год., стр. 4-5.
Родина, София, год. 4, бр. 1 и 2, 15 януарий 1930 год., стр. 17-19; бр. 3, февруарий 1930 год., стр. 11-12; бр. 5, априлъ 1930 год., стр. 10; год. 4, бр. 6-7, май 1930 год., стр. 12-13.
Родина, София, год. 2, бр. 3, ноемврий 1927 год., стр. 16, 14.
Серафим, Григоров. Песни. Книжевна академща, Скоще, бр. 1, пролет 2003, стр. 63-74.
Христо Огняновъ, южни ветрове, Книгоиздателство Т. Ф. Чипевъ, София, 1938, стр. 46.
Христо Огняновъ, Къмъродината, Родина, София, год. 7. бр. 1, октомврий 1932 год., стр. 3.
Евгений Стаматовъ, Обичамъ родния кътъ, Родина, София, год. 3, бр. 14, 15 юний 1929 год., стр. 6.
Константин Коняров, Самочуствие, Стара Загора, 1996, стр. 21.
Серафимъ Григоровъ, Нощъ къмъ Македония, Родина, София, год. 3, бр. 1, 1 декмеврий 1928 год., стр. 2.
Христо Огняновъ, Заврщане, Родина, София, год. 6, бр. 9, юний 1932 год., стр. 13.
Евг. Стаматовъ, Ние идемъ, Родина, София, год. 2, бр. 7, мартъ 1928 год., стр. 12.
К. Коааров, Самочуствие, стр. 14; истото во Песни на Скоуе, предговор и избор Васил Тоциновски, изд. Дирекцща за култура и уметност, Скоуе, 2000, стр. 181.
Градът на мечтите, Стихове за Стара Загора, съставителство и редакция Стоян Стаев и Христина Илиева, изд. Опщински народен свет, Стара Загора, 1989, стр. 62; Градът на поетите, Антология от стихотворения на старозагорски творци, подбор и опща редакция Иван Гранитски, изд. „Захарий Стоянов", София, 2000, стр. 258; Стара Загора градът на поетите, антология, съставител Георги Янев, изд. Макрос, Пловдив, 2002, стр. 215.
