УБАВИНАТА НА ИДЕИТЕ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

УБАВИНАТА НА ИДЕИТЕ

Георги Старделов.

Македонска академи]а на науките и уметностите, Македонка

The basic principle of the hermeneutic approach is summarized in the exclamation: Back to the work! The lock of the hermeneutic approach key is the text, and how to put and to keep the text in the foreground but not the apriori evaluations, all alone and independent from the work. The hermeneutic approach is focused on a single target: to interpret and to present the text of a novel, or of a poem, by means of the novel itself, or the poem itself. In the hermeneutic approach the work is disclosed authentically by itself.

The hermeneutic criticism is based on an interpretation of the work, but an interpretation which includes its philosophical position. The immanent interpretation of the text presents a hermeneutic reconstruction of all layers in the literary work, which, mediating between philosophy and literature, searches for its metaphysical qualities because they give to the work a lasting meaning and depth at the most.

Уште од времето на егзистенцщалистичкото сфакаае на книжевноста, односот мегу литературата и философщата доби нагласено значеае. Ка Сартр или raj Ками, на пример, философските пластови во книжевното дело станаа доминантни во него. Тие дури сметаа дека философщата подлабоко се изразува во / низ литературата. Философщата, се разбира, не во форма на философски трактат, туку како убава книжевност. Во нивната литература стварноста мошне често е задскриена во сонот, а сонот во стварноста, легендата во животот, а животот во легендата. Во нивната литература го сретнав ним единствениот феномен според ко] зад животот, зад стварноста постои секогаш една метастварност. Ка нив и во нивната книжевност токму тоа мета е многу битно средиште на литературата. То] значи метафизис е во преден план на нивната литература. Но, на ово] план ме завари една дилема. Одамна во европската книжевност е забаштинета синтагмата убава книжевност, но и до ден-денес звучи противречно (како contradictio in adjecto) синтагмата убава философи)а, иако, на пример, Шелинг и сета философща на животот (Киркегар, Ниче, Ортега-и-Гасет, Унамуно, Ф. Шлегел итн.) како некогаш Платон ]а постулираа токму неа. Освен тоа raj Хелените, не само raj Платон, kalos / agathos (добрината и убавината) имаа исто значеае. Овде се обновува тоа античко сфакаае, се возобновуваат воопшто начелата на т.н. Philosophie des Lebens. однос литература - философща е во преден план на нивната литература. Треба тука на семантичко

© Г. Старделов, 2006

рамниште, зема^и примери од некои европски ]азици, како во ово] слyчaj од фрaнцyскиот, да yкaжeмe на т.н. сличност по звучност и значеае на поимите la lettre и l'ettre, т.е. мегу буква (писмо) и битие за да имаме право да речеме убаво е писмото, но убаво е и битието (суштеството), односно дека не може да му се даде статус на убост само на писмото, туку и убост на идеите. За да се премости то] ]аз ja вградив херменевтиката како мост мегу тие два света, за нив да ги проникнам и хармонизирам, биде]ки во неа се постулираат два клуча во толкувааето на литературата проникнати во една целост -философскиот (метафизичкиот) и херменевтичкиот (естетскиот), збити во органско единство: поезщата сфатена како пансофща, а философщата како панпоезис.

Философскиот клуч

На страниците на литературата raj повеке македонски писатели, се води отворен дщалог со нашето време. Нивната литература, особено нивната прозна уметност (Венко Андоновски, Владимир Костов, Митко Мацунков, Jордaн Плевнеш итн.), не соочува со сознанието дека живееме во едно скудно време на доминацща на распаметениот политички ум во сите сфери на животот, ко] со неверо]атна леснотща го употреби човекот против него самиот. Од нивната литература откриваме дека нашето време до невидени граници ги усвити спротивностите во општеството; дека тие се оттргнале од нас, и, не може]ки да ги хармонизираме, се повеке ги чувствуваме како сила против себе. Нашиот свет го загуби своето супстанцщално единство -се распарчи и раздроби на самосто]ни монади што опсщуваат по себе и за себе. Зasидaни во нив повеке не ja гледаме целината на човекот, то] модерен Проте] што толку често менува_|ки го сво_|от лик, постсуано се обезличува и осакатува себеси. Во него човекот неосетно се отстранува од неговото човечно лежиште поради што нашето време некои од нив го наречуваат принципиелен антихуманизам.

Каде, всушност, тргна светот и каква е и колкава е воопшто духовната кондицща на поезщата, на литературата воопшто, и на философщата во времето кога се е испобуричкано и парчосано кога политиката се распространи на сето поскуно како негова единствена смисла и судбина?

Чт^ки ja литературата на овие автори послано се прашував: каде е и постои ли воопшто место во кое човекот денес може вистински да се вкорени, опкружен од еден обездушен и обездуховен свет во ко] лудилото, особено она политичкото, стана принцип на неговиот опсщ. Нурната во земното и приземното, философщата го загуби она што Ниче го наречуваше «готичка насоченост кон небото».

Нашиот свет, раздробен и искршен на парчиаа, тешко се составува во едно цело. Напуштен и презрен, човекот е немокен да преземе сериозна соцщална и интелектуална инициатива и е осуден на сво]а речиси космичка осама. Можностите нему повторно да му се доближиме, се се помали, биде_|ки се мали можностите да се урне епистемолошкиот sид што е кренат мегу JAC и ТИ. То] нивни мегуоднос навистина тлее во литературата и уметноста воопшто, додека надвор од неа катаден татнат погибелни морални и интелектуални релативизации и повеке ништо не лежи на цврсто тло. Се е разнишано и расколебено. За умот и духот повторно да закрепнат од фуриите на избезуменост и обездуховеност мора да го средат своето внимание на т.н. Ние-проблемот како нов праксис на животот. То] денес се случува единствено во литературата и затоа е таа толку битна за денешниот човек, зашто само уште во неа се чувствува средбата на JAC и ТИ, се модулира светот според онаа рациновска кука, raja е можна уште само во поезщата, биде]ки денес во куката не домува повеке ни самата кука. А, да стасаме до таа позната рациновска кука у eue гради малечка, како заеднички дом на светот, како негова нова надеж тоа ке биде можно само ако на_щеме одговор токму на тоа судбинско прашаае на епохата: како до ново обединуваае на светот свесни дека само то] нов обединет европски и планетарен свет може врз хуманистички начела да ги смени свртниците на нашиот космички брод што плови во неизвесна бездна. Тоа ке и овозможи на Европа повторно да ja возврати сво]ата изгубена слава.

Запалениот светилник на литературата е вперен денес во мракот на овосветската нок, бара_|ки да го открие и осветли повторно небото и зорнината на човекот, но за тоа шансите како да се се помали.

Литературата на овие автори m овозможува да видиме, дека човекот денес, дури и без да сака и без да знае, речиси на совршен начин работи против самиот себе. Тоа е на]видливо од глобалните форми што то] ги изуми и во кои го вметна животот. Тие форми доведоа до негова тотална инструментализацща и до целосна десоцщализацща и дехуманизацща на природата, т.е. до обнова на Декартовиот поим на човекот како машина во raja престсуува човечкиот дух како нешто странично. Денес повторно се се подведува само на логиката на профитот, без оглед на еколошките, моралните и антрополошките конзеквенци. Литературата и писателите, за кои станува збор, не уверуваат дека тето што го создаде и создава човекот, не направи нас лугето глувонеми едни за други, немокни да си речеме топол човечки збор и всади во нашите срца рамнодушност за човечката болка и страдаае, голема морална апатща. Стариот така

наречен ]акобински патос на слободата се повеке исчезнува и ние сме вкотвени во една средина во ща се губи страста за духовност, за vita contemplativa, а, се повеке расте жедта да се поседува, атавистичката жед да се владее и од тоа владеете да се профитира. Во времето на превреднуватето на сите вредности (Ниче) главни настсуувааа кон кои копнее човекот станаа: успехот, парите, поседувааето, економщата како судбина, нокниот хедонизам, дрогата, губеаето на интелектуалните уверенща, нивна катадневна распродажба и целосна отсутност на морална инициатива. Сето ова доведе до состо]ба во ко]а човечката личност се чувствува тотално расколебана, апсолутно несигурна во ништо, катастрофално дезориентирана и со темелно разорани интелектуални и морални ]адра во себеси. Не]зиниот дух, духот воопшто, се повеке се повлекува и кра]но неизвесна е неговата зорнина. На показ е сега, и по ко] знае ко] пат повторно, неговата инструментализацща, т.е. неговата преобразба во државна или национална форма на духот.

Нивната литература ни го открива нашето време како владеете без стравовладееае, како владеете без надворешно насилство, без старите полициски репресии. И додека тоа трае, ние се повеке се навикнуваме да живееме во еден свет на слобода без поредок. Тоа го разбуди нагонското во нас па лугето станаа фанатици на омразата, пуританци на мизантропщата. Во човекот порасна до невидени размери атавистичката жед да го осакатува животот на секо] ко] не е како него на интелектуален, идеен или на национален план. Сакатата мисла ко]а денес хара има единствена цел: да го понижи, извалка и обесчести Другиот.

Литературата што овде ]а толкуваме ]а открива драматургщата на една политичка порнографща во ко]а не повикуваат да се вклопиме за сите на се да гледаме од иста интелектуална призма. Демократщата, чие име толку често се воскликнува, се повеке се первертира во една нежна, свилена, (кадифена велат) но во секо] случа] мошне суптилна манипулацща ко]а повеке не ни ]а наметнува полицщата, туку Неко] невидлив nomen et omen во т.н. политичка индустрща што катаден и катачас произведува партиска или духовна нивелацща, униформно и унификантно стилизираае на катадневицата. Се што може да ни се случи ново се уште само новите владетели. Тоа му даде право на М. Фуко да рече дека живееме во параноидно општество со се попараноидни однесувааа на лугето, општество што ]а блокира секо]а умност, секое прщателство, секое другаруваае со мислата и со мислеаето. За сметка на тоа пак ]а стимулира во нечуено crescendo заглушувачката врева во стотици децибели сакатата мисла на духовно

сакати луге што не атакува од сите страни, па така денес се помалку се срекаваат луге со добра мисла ко]а да ги возобнови нашите надежи во човекот и во неговиот автентичен човечки свет.

Херменевтичкиот клуч

Философската и естетската херменевтика поврзани се во нивниот заеднички именител - толкуватето. Затоа тие се надополнуваат една со друга. Она што ги разликува е начинот на толкувааето. Во философщата тоа се случува со рефлекси)ата, таа е доминантна, (станува, значи, збор за рефлексивен рационален пристап) додека во толкувааето на книжевното уметничко дело тоа се посредува преку доживелицата, таа е доминантна, значи станува збор за емоционалниот естетски пристап во соочувааето со делото. Биде_|ки се почесто се случува да читаме и слушаме судови без покритие кои се на]често изречени a priori, сами по себе и за себе, без присуството на делото, чувствува_|ки дека во нив тоа како да испарило - базичното начело на херменевтичкиот пристап е резимиран во воскликот: Назад кон делото! Бравата на херменевтичкиот клуч за пристап кон делото е текстот и како то] да биде и да остане во преден план, а не априорните оценки сами за себе, независни од него. Херменевтичкиот пристап е всредсреден на една единствена цел: да се протолкува и претстави текстот, на пример, на еден роман, или на една песна, со самиот роман, или со самата песна. Во херменевтичкиот пристап делото се открива изворно, од него самото. Тоа се самопоставува во него. Еден од традиционалните недостатоци во пристапот кон книжевното уметничко дело што херменевтичкиот пристап настсуува да го надмине - е херменевтот, егзегетот да не се поставуваат над делото и над неговиот автор, да не вршат (макар тоа било и естетско) насилство над него, туку да го оставаат него самото да зборува за себе, самото да изнурнува од себе. Отаде недоумицата во нас во ща често не (о)става критичкиот пристап: дали е прочитано делото, како е разбрано и дали во критичарскиот текст книжевното дело е сведено на нешто етерично, недосегливо? Во херменевтичкиот пристап, обратно, делото се само-поставува-себеси-во-толкуваьето, во него тоа зазема главно место и се е сосредоточено на него. Како raj Хадагер: «Das Sich-ins-Werk-Setzen der Wahrheit des Seindes» (Хадагер 1969).

Естетската херменевтика, како вештина на разбираае и толкуваае на книжевниот текст, трага по неговите внатрешни пластови во кои се откриваат трахите значена и зрачеаа, драмата и дилемите на човековиот опсщ во светот. Притоа толкувааето на уметничките книжевни дела не е можно без вживувааето во нив (Einfülugstheorie). Но во конкретниов случа] вживувааето во

книжевниот текст, не подразбира, како raj Липс, пренесуваае на нешто душевно наше во него, туку об]ективацща на естетското и метафизичкото во него во нас. Отаде толкувааето не е свртено само кон убавината на делото како такво, туку и кон неговите метафизички пластови, и кон убавината на идеите, зашто естетскиот и философскиот хоризонт од ко] се толкува делото се изедначуваат во еден единствен херменевтички хоризонт. Се разбира, основата на херменевтичката критика е интерпретаци]ата на делото, но интерпретацща, во raja е вградена и неговата философска позицща. Книжевното дело, се разбира, постои per se, но постои како такво само ако е реконструирано во толкувааето, што е резултат на една иманентна интерпретаци]а raja не е делото, туку како да е (als ob) делото. Во пристапите на неговото толкуваае доминира, заедно со поетската I естетската, и философската херменевтика, во raja не се толкуваат идеите како такви, сами по себе силогистички, туку преку нивната убавина, т.е. како нешто уметничко и естетско, транспонирано во сетилна форма. Иманентната интерпретацща на текстот е херменевтичка реконструкцща на сите пластови на книжевното дело, raja посредува]ки во толкувааето мегу философщата и книжевноста трага по неговите метафизички квалитети зашто тие на делото му даваат тра]на смисла и длабочина. Како вештина на толкуваае, херменевтиката и да сака не може да толкува, на пример, еден пе]саж. Таа се всредсредува на идеите на делото, но втопени во уметничкиот и естетскиот медиум, т.е. сфатени и доживеани како литература, не како философща. Таквата херменевтичка критика трага по нив, но како уметност, односно како сетилен феномен. Естетската херменевтика, е, се разбира, како се во уметноста, суб]ективна, но во херменевтичкиот пристап она на]суб]ективно во толкувааето на поетската смисловна целина на книжевното дело е она на]об]ективно, зашто неговата интерпретацща, неговото толкуваае се случува во непосредна присутност на делото, значи иманентно, т.е. од самото дело. На то] начин текстот чие дело се толкува станува побогат, станува одгатка I разгатка на битието озарено од поезщата во делото. Ние сме близу, на самиот извор а не оддалечени од него. Тогаш ни станува ]асно дека текстот не може да се разбере ако пред тоа во интерпретацщата то] не се растолкува. Но за да не биде интерпретацщата пловна, недосеглива, етерична, час овде час онде, час таква час ваква толкувааето мора да се држи за текстот и секогаш то] да биде во преден план. Затоа и не може да постои херменевтичка интерпретацща независна од текстот на делото. Површен е, притоа, впечатокот што го остава херменевтичката критика дека не]зината

интерпретацща на делото е негова парафраза и реинтерпретацща, т.е. изворно повторуваае на текстот. Притоа не треба да се губи од предвид дека секое изворно повторуваае е всушност, повторуваае на изворот. Во херменевтичката интерпретацща книжевното дело има, како вели Пол Рикер, сво]а атестацща единствено во текстот, односно ако толкувааето е длабоко нурнато во него. Ха_|дегер би рекол дека во херменевтичката интерпретацща се одsвонува, се трепери од / во книжениот текст, како «Sein zum Texte», како Traditionzusammenhangs (Гадамер), т.е. како изворна саморефлексща на делото низ делото.

Има толку многу вистински големи дела создадени од човековиот генщ, а наспроти нив има толку малку вистински големи интерпретации и толкувааа. Тоа можеби доага оттаму што генщалното и оригиналното е како такво неделиво и неповторливо. Тоа е доволно на самото себеси и како секое битие (стамено и цело) не може да се дели и да се расчленува на делови. Тоа ]а одбива индуктивно-дедуктивната аналитика и како да моли: Не заменуваjте ме! Не одзема)те ме! Не сакатете ме, биде_|ки што и да речете за мене ке биде недоречено и неопфатливо! Но судбина на човекот е да се толкува и себе и светот, а тоа е неможно без интерпретацща на човекот и светот. Ако е тоа навистина така тогаш како е таа можна? Само како interpretatio authentica, т.е. како наш говор за другото како за нешто свое, како изедначуваае на она што е друго со она што е свое. Тие две нешта се упатуваат едно кон друго до степен да се изедначат и да станат исто. Во херменевтичкиот пристап интерпретацщата на делото е иманентна; таа мора да произлегува од него самото, а не да му се наметнува нему со нещ наш произволен аксиолошки, вреднувачки став. Во херменевтичкиот пристап не е толку битен априорниот суд, оценувааето. Во него само толкувааето е битно, а биде_|ки делото го легитимираат внатрешните пластови (raj Хартман hintergrund) тоа толкувааето на книжевното дело се сосредоточува секогаш на неговите метафизички пластови од кои зрачи неговата на]висока тра_|на смисла, длабочина и значеае. Затоа во толкувааето на поетските и прозните искуства на авторите застапени во оваа книга, поагавме од базичното начело на книжевната херменевтика, според кое «Alle Kritik an Dichtung ist immer Selbstkritik der Interpretation» (Гадамер 1983), дека Dichten und Deuten се проникнати и збити во едно во духот на стихот на Рилке «Пееаето е човековиот опстанок». Само служе_|ки се со текстот на делото и става_|ки го него во преден план, интерпретацщата се здобива со об]ективен карактер. А да биде об]ективна интерпретацща, тоа е можно само ако смислата на текстот

се открива од смислата на светот. Биде]ки пак поезщата (литературата воопшто) е на]првин толкуваае на светот, херменевтичката интерпретацща е интерпретацща на интерпретацщата на светот. Така поетот и херменевтот се стопуваат во една личност, а, како вели Ха]дегер мислечкото пееае (dekende Dichten) е всушност топологц/а на битствуватето (Topologie des Seins). Тоа пак значи дека во хеременевтиката не посто]ат, од една страна, текстот, од друга толкувачот како страни независни една од другата. Тие две страни стопени се во текстот на книжевното дело, па поезщата и не]зиното значеае се одвиваат заедно. Толкувааето на песната станува, како велеше Гадамер, внатрешно, иманентно прашаае на песната, на поезщата, на литературата воопшто. И како што ]азикот исчезнува во она што го соопштува, така и судбина на интерпретацщата, односно на толкувааето, исчезнуваат во она што го интерпретираат / толкуваат, т.е. се стопуваат во делото и стануваат едно. Зошто? Затоа што, според Емил Шта]гер, «она што е творечко, токму затоа што е творечко не може никогаш да се изведува од нешто друго». Само фанатиците на теорщата на каузалитетот не можат да сфатат дека причината е, како рече истиот Шта]гер, ништожна онаму каде што неизвалканата убавина токму како таква треба да биде доживеана и сфатена. А критиката, за разлика од херменевтиката, наместо иманентно да го пренесе текстот, таа него го тегави со што му ]а одзема и го лишува од поезщата, со што се убива не]зината смисла и се задушува не]зиниот блесок. Убавината не е никогаш тоа ако не зрачи самата низ самата себе и неа ништо не може да ]а открие и пренесе освен таа самата. Реков убавината, а мислев и на убавината на идеите. Тие во херменевтичкиот пристап се опоетизирани, имаат сво]а поетска метафизика во ко]а идеите не само што се рефлектираат, туку и се доживуваат, биде]ки, како што се вели во еден стих на веке заборавениот Мерике: Was aber ist, seligscheint es in ihm selbst (А, она што е убаво, тоа блажено блеска во себе самото).

Треба ли да додадам дека, пишува]ки за убавината на идеите, постсуано мислев на Платоновиот «Федар», на оно] преубав небесен свет во ко] домуваат идеите летали во онаа златна небесна кочща од ко]а пагаат и ни доагаат во земниот свет преубави и пресеопфатни.

Библиографски список

GadamerH.G. Heideggers Wege: Studien zum Spätwerk / H.G. Gadamer.

Tübingen, 1983.

Gadamer H.G. Kleine Schriften I, Philosophie - Hermeneutik / H.G. Gadamer.

Tübingen, 1967.

Heidegger M. Sein und Zeit / M. Heidegger. Tübingen, 1972. HeideggerM. Zür Sache des Denkens / M. Heidegger. Tübingen, 1969. Ingarden R. Untersuchungen zür Ontologie der Künst / R. Ingarden. Tübingen, 1964.

Riceur P. De L'interpretion / P Riceur. Paris: Éditions du Seuil, 1965. Riceur P. Soi-mêm comme un autre / P Riceur. Paris: Éditions du Seuil, 1990. Stajger E. Umesnost tumacenja / E. Stajger // Delo. Beograd, 1973. XIX, april-maj.