CC BY
6оригинален научен труд
UDK:821.163.3:09"19/20":81'22
ПОСТМОДЕРНИЗМОТ И СКЕПТИЦИЗМОТ ВО ВЕРОДОСТОJНАТА ПРЕТСТАВУВАЧКА МОК НА ЛАЗИКОТ И
ПИСМОТО
Ласмина Мо]сиева-Гушева
Институт за македонска литература, Универзитет „ Св. Кирил и Методу " во Скопле, Македони/а
Резиме: OBoj труд е посветен на проблематизираае на референцщалната функцща на ]азикот и писмото, поточно сомнежот во неговата веродостсуност во однос на осознавааето и опишувааето на стварноста што е една од основните поетички карактеристики на постмодернизмот. Во трудот се зафакаат повеке сегменти од филозофските, книжевно-теориските и лингвистичките концепции и категории (на Платон, Лок, Витгеншта]н, Дерида, Лакан, Лиотар Бодрщар, Компааон и други мислители) како што се: теориите на реалното сознание, односот на информацщата и смислата; широчината на смислата и значеаата на симболите наспроти дефинираноста на знаците; концептот на арбитрарноста на знакот; произволноста на ]азикот и зборот; различните ]азични игри; дерегулацщата на комуникацщата; кризата на иде]ата за енциклопедизмот како конечно и единствено сознание. Како илустрацща на теориските тези користени се повеке постмодернистички текстови (романите „Азбука за непослушните" и „Папокот на светот" на Венко Андоновски; романот „Опишувач" на Ермис Лафазановски; романот „Хазарски речник" на Милорад Павик и збирката раскази „Богот на ]азикот и други раскази" на Сретен Угричик) кои преку сво]ата отвореност и непрецизност, се на]соодветни за об]аснувааето на променливоста на смислата, за варщациите на концептот за вистинитоста, непогодноста на трите типа писмо за точно именуваае на работите; за непостсуаноста на значеаата на зборовите кои се само културолошки производ на разликите во трагите, што укажува на различните истории и контексти на нивната употреба. Интерпретативниот дел од трудот го имплицира принципот на споредбена анализа помегу дела од македонската и српската книжевност.
Клучни зборови: ]азик, писмо, веродостсуно претставуваае, постмодернизам, Венко Андоновски, Ермис Лафазановски, Милорад Павик, Сретен Угричик, комуникацща, арбитрарност на знакот, ]азични игри, хиперреалност, енциклопедизам
Summary: This article is dedicated to problematizing the referentail function of language and written text, i.e. the scepticizm in their reliability in recognizing and
describing reality, which is one of the fundamental poetic characteristics of postmodernism. In this article we elaborate on several segments of the philosophical, literary-theoretical and linguistic conceptions and categories (those of Platon, Locke, Wittgenstein, Derrida, Lacan, Lyotard Baudrillard, Compagnon and other thinkers), such as: theories of real cognition; the relationship between information and meaning; the breadth of meaning versus the narrowness of symbols; the arbitrariness of signs; language games; the deregulation of communication; the crisis in the idea of encyclopedism as definite, valid and only knowledge. As an illustration of the theoretical thesis, we use several postmodern texts (the novels "Alphabet for the Unruly", and "The Navel of the World" by Venko Andonovski; the novel "Descriptor" by Ermis Lafazanovski; the novel "Khazar Dictionary" by Miodrag Pavik; and the story collection "The God of Language and other stories" by Sreten Ugricik) which in their openness and imprecision are most adequate in describing the arbitrariness of meaning; the variation of the concept of truth; the inadequacy of the three types of written word in the accurate naming of things; the volatility in meaning of the words which are merely a culturological product and point to the different histories and contexts of their use. The interpretative part of this article implies the principle of comparative analysis of works from the Macedonian and Serbian literature.
Keywords: language, written word, postmodernism, Venko Andonovski, Ermis Lafazanovski, Milorad Pavik, Sreten Ugricik, communication, arbitrariness of sign, language games, hyper-reality, encyclopedism.
Комуникацща
Во текот на еволуцщата, човекот се здобива со способност да комуницира со говор1. Ова достигнува&е беше на]важен факт во успешно завршеното зафака&е на хомосапиенсот да развие сложено општество. Уште од древни времи&а, па се до денес, во исторщата на човековиот напредок осoбeно место и значе&е има комуникацщата. Таканаречените теории на комуникации во современиот свет се едни од главните области на проучува&е. Истражува&ата насочени во то] правец покажуваат дека комуникацщата може да се смета за услов за култура, биде]ки ги поседува истите елементи од кои е сочинета културата, како што се: корелациите, логичките релации, спротивностите и друго.
Говорот беше првиот голем скок во развитокот на комуникацщата мегу лугето. Вториот скок е пронаогааето на писмото. Иде]ата знаците да се употребуваат за претставуваае и соопштуваае на своите мисли и живиот говор е едно од на]големите достигнувааа на човековата
1 Структуралистички ориентираните лингвисти потенцираат дека треба да се разликува ]азикот како систем, од говорот, како негово остваруваае во матерщата (Skiljan, Dubravko. Govor realnosti i realnost jezika, Skolska knjiga, Zagreb, 1978).
имагинацща. Можеби, токму создавааето на ]азикот и на писмото го yнапредил човековиот општествен и кyлтyрен развиток повеке од ко]а било земна иде]а. Не е ни чудно, тогаш, зошто лyГето, неyпатени во та]ната вештина на пишува&ето, чyвствyваат страхопочит пред напишаните зборови. Навистина, ка] лyГето останyваат верува&ето и чувството дека писмото има неко]а посебна мок. Оттyка, повикува&е на одделни книги, употреба на цитати, почитуваае на одделни из]ави како авторитативни, биде]ки со пишува&ето некогаш можеле да се занимаваат само мудреците и свештениците, кои имале функцща да ги сочуваат преданщата, митовите, легендите на племето или на сво]от род, како и нивните закони, прописи, обичаи.
Третиот скок беше направен со пронаогааето на печатницата со чща помош напишаното можело да се репродуцира и да се дистрибуира во големо количество, така што известувааата и знаеаето се пренесувале на се пошироки општествени кругови. Брзото ширеае вести, отпрвин позитивно, било оценето како демократско ширеае на идеите. Подоцна, претставниците на романтизмот на ово] прона]док гледале со скептицизам, прогласува]ки го како симптом за одреден вид патологща што На]ал Луси (На]ал, 1999:89) ]а именува како „копнеж по вонредни случувааа", чща улога се состои во одделувааето на лугето од нивните вистински чувства и со тоа придонесува кон затвпувашг на мокта на нивниот ум, биде]ки тие грчевито се трудат да ги акумулираат сите информации и настани од животот, ко] се одвива со се поголема брзина.
Таа брзина на комуникацщата уште повеке се зголемува со следниот спектакуларен скок што доага со развивааето на електронскиот систем на комуникации, ко] носи нови револуционерни можности. Паралелно со ]азикот, денес посто]ат други разновидни симулирани, визуелни и слушни типови комуникаци]а, кои играат важна улога во човековите односи. Повекето од тие средства се заеднички за сите народи и можат да се користат во модерните сложени општества. Со примената на ваквиот тип комуникацща се промовира максимата дека сите информации треба да бидат бесплатни и достапни за секого, со што се создава еден вид „мегународно братство", како што Розенберг, во книгата Антологи/а на масовната култура, ке го нарече ово] нов тип универзална и масовна култура (Бест, Келнер 1996:13-14). Новите системи на комуникацща ке овозможат пресло]уваае во владе]ачкиот сло], биде]ки секо] суб]ект од општеството, колку и да е мал и безначаен, ке претставува незаобиколен ]азол на комуникациското кружеае. Во своите текстови, Лиотар не само што ]а промовира иде]ата за социолошко усовршуваае,
туку ja застапува тезата за подобрена естетика, Koja се базира врз разво]от на технологщата (Jutta, 1993:157).
Покра] придобивките од ваквиот вид комуникацща, посто]ат согледби што укажуваат на штетните последици, како што се: алиенацщата, униформноста, тотализацщата од сите видови, поделеноста на светот на развиени и неразвиени области, губе&ето на вербата во општествените институции. Оттука, потребата за повторното бараае на човечкото и навракааето кон Русоовите2 идеи. Во постмодернистичкиот концепт, сознанието, општоприфатеното, културното, вавилонското, симболичното, се сметаат само за чин на самоизмама, биде]ки вистинските вредности се во природното, имагинарното, интуитивното, креативното, различното, приватното3. Целиот процес на омасовуваае на културата не само што доведува до губеае на вистинските вредности туку носи и опагаае на квалитетот на културното ниво, а преку тоа и до губеае на смислата, како што Бодрщар ке констатира преку своите хипотези за односот на информацщата и смислата. То] смета дека сите информациски и комуникациски системи во кои има тотализирачка регулацща, наспроти иде]ата да бидат регулирани, предизвикуваат ефект на дерегулацща, неповрзаност, беспоследичност, грешка, загуба во односот суб]ект-об]ект. Ово] ефект то] го нарекува „слепа точка", ко]а ]а неутрализира смислата на егзистенцщата, претвора]ки го суб]ектот во об]ект (Бодрщар, 2001:116).
Во целина, постмодернизмот како продолжение на модернизмот, може да се определи како револуцща, юз]а се стреми да ]а поништи културната условност и да ги релативизира знаците. Без вредноста, знакот престанува да постои. Без знак, нема веке ништо во што може да се верува. До ваквиот радикализам може да се до]де само преку процесот на револуционерните случувааа. Револуцщата овде се ]авува во специфично сво]ство, како начин на создаваае на хиперфеномените. Таа е поместуваае на едно сво]ство на местото на неговата спротивност. Многу сво]ства на стварноста на дваесеттиот век, доведена до краен степен на развиток, ]а откриваат сво]ата спротивност. Сите тие можат да се сведат под Бодрщаровиот поим „хипер", што буквално значи „прекумерен" (Бодрщар, 2001:101).
2 Истакнува]ки го Русоовото наследство, На]ал Луси се труди да ]а покаже врската помегу некогашниот романтизам и денешниот постмодернизам.
3 Во то] однос, нобеловецот Жак Моно предлага една нова етика, ко]а би ги заменила досегашните системи на вредности, чии основи се срушени. Ни предлага аскеза на трудот, бизнисот, научната работа, кои имплицираат еден систем на вредности, на етика на сознанието. Но об]ективно не може да се докаже вредноста на таа етика (на трудот како единствена вредност), ко]а досега е прифатена од помал бро] луге.
Доведени до кра]ни граници, тие се искривоколчуваат и стануваат супстрат на спротивното сво]ство, при што се исклучени сите останати сво]ства4. Инсистирааето, да се прикаже вистината, води само до симулацща во ко]а играта со знаците го зазема местото на прикажуваае на реалноста. Времето во кое реалноста станува об]ект на вниманието во културата е време на не]зиното об]ективно пагаае, време во кое е разнишана претставата за реалноста. Обидите во практиката, да се врати сето она што културата го произведува, пред се со зборовите, не ]а прави културата метафора на реалноста, туку обратно, во постмодернистичкото време, реалноста станува метафора на културата. Затоа од неа се бара само едно - да престане да биде реалност.
Реалноста се сведува на „хиперреалност", на минщатурни единици на симулакруми, кои се заситени од виртуелното, од суперрационалното, од напливот на информациите што не сме способни да ги совладаме. Мас-медиумските информации, наместо да донесат вишок смисла во општеството, директно ги уништуваат смислата и значеаето, исцрпува^и се, како што ке рече Бодрщар (Бодрщар, 2001:109), во „инсценирааето на комуникацщата". Така, наместо комуникацща се добива нешто сосема спротивно, се добива екстаза, хистерща, недоверба. Таквата епохална криза на комуникацщата ]а истакнува и недовербата во зборот, сомнежот во можноста, ]азикот верно да ]а долови вистината, сомнежот, воопшто, во смислата на раскажувааето и во улогата на книжевното сознание.
Заборавена смисла на зборовите
„Мрежата служи за факаае риби, но човекот што фатил риба не мисли веке на мрежата. Зборовите служат за да означат идеи, но човекот што ]а сфатил иде]ата заборава на зборовите."
Фунг^у-Лан
Навистина, во ]азикот е собрано севкупното соцщално наследство. Оние Климентови „скриени та]ни во формата на
4 Хиперсексуалноста, ко]а се ]авува во Папокот на светот и во романот Хера и Леандер, ]а исклучува илузщата на духовноста на личниот контакт. Не се работи за постоеае на лубов, туку за отсуство на лубовта. Исто каш што потрагата по хипертрансценденталноста во овие два романи и жедта за изобилство на спозна]ните слики на стварноста, кои ]а укинуваат реалната потреба од спознаваае, резултираат со исчезнуваае на трансценденталното.
зборовите" се само знаци5 што во тоа време требало да го одредат однесувааето на лутето, да го премостат ]азот помету паганинот и христщанинот. Без тие означувачи, човекот не би можел да го сфати значеаето што го носи крстот, да ja сфати разликата помету обичната и светата вода, да ги разбере исконскиот грев, Божуите заповеди, молитвите, крстеаето пред олтарот, иде]ата за задгробниот живот. Знакот, всушност, има метафизичко-теолошки корени. Смислата на библиската реченица: „во почетокот беше зборот", ко]а во разни инвентивни варщации се жуавува во Угричикевиот расказ „Благовести", како на пример, „се низ зборови настана... зборовите се нашиот живот. Мету световите остана само еден и во него се е од зборови раскажано... Jaзикот е ма]чински зашто не рата..." (Угричип, 2000:17), единствено правилно може да се сфати како исказ дека зборот се наота во почетокот на човековата култура. Фундаменталната разлика помету човекот и животните не е во степенот на градациите на способностите, туку во квалитативно новата способност на човекот да се служи со симболи, со говор. Човекот е „animal simbolicum", ко] го користи ]азикот како средство за комуницираае и орудие на мислеаето. Мислите се поврзани со говорот, ко], пак, знаковно се претставува преку писмото. Во него, изразот и содржината нужно заемно се претпоставуваат, но не се со однапред одредено значеае (Hjelmslev, 1980:52). Истото тоа го потврдува и интенционалистичката семантика (Гре]с, Бенет, Шифер) за ко]а, претставите на конвенционален начин се поврзани со ]азичките знаци. „За нив фундаментално е само она што говорникот во дадена ситуацща го мисли под еден употребен исказ, додека за формалната семантика (Фреге, младиот Витгеншта]н и Дамет) правилното разбираае не произлегува од интенцщата на говорникот или од конвенциите околу кои се согласуваат оние што го користат ]азикот, туку од формалните сво]ства и закони на изградувааето на самите искази" (Habermas, 2002:116). Употребната теорща на значеаето, ко]а ja инаугурирал подоцнежниот Витгеншта]н, повторно ja воведува внатрешната врска на значеаето, независно од односот на ]азикот кон светот. За него, исказите се важечки или неважечки, само во однос на соодветната ]азична игра. Во то] контекст, говорот го губи односот кон вистината. Слично мисли и Дерида (Derrida, 1976:43) кога вели дека целото западноевропско мислеае, почнува]ки од Платоновите дщалози, почива врз концепцщата на знакот, ко] е само обичен привид, биде]ки ниеден знак нема значеае сам за себе, туку го добива дури со сво]ата
5 Во сите лингвистички учебници, ]азикот е дефиниран како систем од знаци за интерперсонална комуникацща.
упатувачка природа во структурите на еден ]азички систем. Оттука, метаполемичката упатеност во постмодернистичките текстови околу проблемот на однапред определеното значе&е на зборовите е само авторска техника на симулацща на можните значе&а. Се разбира дека прифатливото решение упатува на тезата дека зборовите се „тело и облека на нашите мисли и чувства", одредени според конвенцща. Оттаму, како оправдано и умесно се чини споредбеното испишува&е иста фраза на повеке различни ]азици, каде што се ]авуваат на]различни форми со исто значе&е. Или, пак, постоеаето на зборови коишто во различни ]азици имаат различно семантичко поле.
Инсистирааето и откривааето на длабоките корени и скриените значеаа на зборовите што денес се заборавени, можат да се поврзат со механизмот на Спинозовата „scentia intuitiva". Затоа остануваме збунети пред парадоксите и противречностите, изречени во полза на нужната каузалност помегу гласовите и значеаето. Во постмодернистичка смисла, ова инсистираае е само една игра, застапена во двата романа на македонскиот писател Венко Андоновски, каде што хиперсемантиката се толкува како изгубена смисла, исто како што инсистирааето на искажуваае на неискажливото, во расказите на српскиот прозаист Давид Албахари, може да се толкува како криза на ]азикот. Не станува збор само за потрага по изгубената или по заборавената смисла, туку она што се согледува низ овие текстови е со многу подлабоко значеае и се однесува на расправата за тоа што претставува светот и како се доага до сознанието за него. Се работи, како што нагласува во еден сво] текст критичарот Александар Jерков (Jerkov, 2000:56), за дилемата дали состсубата на вистината може да се изедначи со состсубата на не]зиното обликуваае преку романот или текстот. Имено, то] об]аснува дека науката што претендира на вистинитост, низ исторщата се покажува како наколем произведувач на невистини или на делумни вистини, кои времето ги отфрла и ги заменува со нови. Следствено, претензщата на апсолутна вистинитост е нереална, а науката, залага]ки се за проверливост и непроменливост, самата влегува во замка. Гледа]ки од едно повисоко рамниште, станува ]асна поврзаноста на научната и книжевната мисла, на научниот и раскажувачкиот релативизам. Вистината веке не зависи само од емпириски докази туку и од други духовни (трансцендентални) форми на сознание.
О^лу пpoблемoт на вистинитoста и jазикoт
„Jaзикот е свесниот и несвесниот, видливиот и невидливиот живот на лутето."
Иво Андрик
Овде неминовно ни се наметнува разгледувааето на проблемот на поврзаноста на вистинитоста и ]азикот6. За да ja оствариме целта, ке тргнеме од из]авата на Цон Лок, ко] вели: „Ми се чини дека вистината во вистинското значеае на то] збор означува дури и составуваае или разделуваае на знаци, исто како што со нив означените работи се согласуваат или не се согласуваат една со друга" (Лок, 1962: 632). Според ова, може да се каже дека зборовите значат, или означуваат, нешта сжуува^и се во искази што треба да бидат вистинити на начини на кои нештата припатаат едни на други. Н^систематски со ова се занимава Витгеншта]н, со неговото гледиште дека, во елементарните искази, зборовите служат наместо нештата - предметите (Vitgenstajn, 1980:18). Во неговите согледби за ]азикот се срекава сфакааето според кое ]азикот се состои од ставови, а ставовите од имиаа. Но именувааето на зборовите е само еден начин на употреба на зборовите. Зборот може да има многу функции, а неговото значеае зависи од тоа каква функцща има во играта во ко]а се по]авува. Според тоа, не постои апсолутна вистина, туку мноштво вистини, кои под одредени кодифицирани услови ке важат како вистини, во
7
координации со правилата и прописите на различните ^зични игри .
Концепцщата дека поврзаноста на вистината со зборот се одвива преку игрите има сво]а исторща. Преку ничеанската апсолутизацща на играта, преку семиотичките поставки на Пирс, граматологщата на Дерида, се доата до сфакааето за „играта на светот", за универзалната онтолошка игра, ко]а раскинува со трансценденталната ознака. Преку тезата на Дерида, за нестабилните значеаа на говорот, се негира стабилната положба на „суб]ектот што говори", а со тоа и на „суб]ектот што постои". Промовира^и го концептот за арбитрарноста на знакот, постмодерната се заснова врз ставот дека во зрела развиена
6 Вистинитоста или невистинитоста, според размислите на британскиот филозоф Де]вид Хемлин, воопшто не треба да им се припишува на речениците. „Реченицата како таква, не е кандидат за вистинитост, сè додека не се употребува за тоа, таа нешто да тврди. Вистинитост или невистинитост може да им се припишува само на ставовите или на верувааата чиишто изрази можат да бидат речениците." Хемлин Де]вид, „Теорща сазнааа", Jaœ^ НикшиЙ, 2001.
7 Од изложеното се гледа дека Локовата и Витгеншта]новата теорща на вистината зависат од теорщата за природата на исказот, значеаето и природата на светот. Оттука и заклучокот дека вистината мора да вклучува во себе и збор и свет.
култура веке не посто]ат причинско-последични релации, туку само арбитрарно мотивирани или, пак, воопшто немотивирани односи, кои произведуваат значеае и смисла. Играта на зборовите е поврзана со изразите 'систем5 и 'закон5 и на то] начин, според Компааон (Компааон, 2001:156), се повлекува изедначувааето на ]азикот со визщата на светот.
Постмодернистичкото сфакаае е обременето со многу вистини, оттаму нужно се поставува дилемата, ко]а вистина да се одбере. Пред таа дилема е поставен и ]унакот во романот Опишувач на Ермис Лафазановски, свесен дека вистината се оформува како резултат на комбинацща од на]различни искази. Таа е недофатлива и, како што метафорички е претставена во романот, „се искри како светлина во водата, затоа попусто ке бидат сите обиди, ако посакате, не повеке, тогаш барем еден миг да ]а имате во дланката заедно со водата" (Лафазановски, 2001:93).
За разбирааето на нашиот денешен свет во ко] доминираат технологщата и медиумите, на]добро е да се по]де од из]авата дека: „Вистината е само она што циркулира како такво". Само она што зачестено циркулира ]а претставува реалноста, ко]а според Лакан (Lakan, 1983:65), претставува естетско-уметнички еквивалент на огледалната етапа на човековата суб]ективност низ ко]а влегуваме во симболичкиот поредок. Нашиот одраз во огледалото го доживуваме поинаку од своето вистинско ]ас, иако само така можеме да се здобиеме со сознание за вистинскиот самоидентитет. Чувството за вистинското ]ас се потпира врз чувството на симболичкото ]ас, односно врз чувството за неко] друг. Според тоа, вистинското ]ас зависи од одразот во огледалото, слично како што вистината зависи од фикцщата, или од реалното прикажуваае од ]азикот. Како што нашиот вистински идентитет зависи од видувааето на нашиот одраз во огледалото така и вистинското осознаваае на стварноста е втемелено во потиснувааето на можните алтернативни или искривоколчени осознавааа. Самопрепознавааето е засновано врз погрешно препознаваае, исто како што осознавааето е засновано врз погрешно осознаваае или толкувааето - на погрешно толкуваае. Биде]ки секо]а од овие активности се одвива во симболичка форма, можеме да речеме дека реалноста е многузначна симболична форма, чие определуваае е условено од зборот и светот.
Сомнежот во веродос^ната претставувачка мок на jазикот
„Зборовите се тенки штици фрлени преку бездната на бесмисленоста. Преку тие штици треба да се претрча бргу, служе^и се со нив и не задржува^и се долго."
Иво AндриK
Во постмодернизмот се детронизира апсолутното, се разобличуваат сите маски на трансценденталното, на вистината, реалноста. Се оспорува вербата во општествениот напредок, доминацщата на разумот и неговата можност да ]а дофати вистината. Во тие услови се ]авуваат сомнежите во ]азикот и во писмото како системи преку кои се претставува универзумот на вистинитоста. Венко Aндоновски, во сво]от роман Папокот на светот, ги подложува овие категории на тест на вистинитост, преку Кратиловата теза за сличноста мегу зборовите и нештата што тие ги застапуваат (Platon, 1999:49). Овде, оваа теза ке се ]ави како критериум за определуваае на претставувачката функцща на ]азикот. Неговиот ]унак, Лествичник, „по три месеци себеизмачуваае мораше да заклучи дека зборовите се лажни и дека не им одговараат на нештата што ги означуваат" (Aндоновски, 2000:70). На виделина излегува претставата за несовршеноста, за расипаноста на ]азикот и скепсата, во неговата способност верно да го претставува светот. Ова е само почетно тврдеае, кое понатаму ке се развие во едно длабинско размислуваае за книжевното претставуваае на стварноста, за потрагата по вистината, паралелно со недовербата дека вистината е една. Имено, преку агонот на ]унаците во романите се кристализира единствениот прифатлив начин да се зборува за односите помегу книжевноста и стварноста, а тоа е - за нив да се зборува како за „референцщална илузща". Ка] постмодернистите референцата е заменета со интертекстуалност, таа не не упатува на стварноста, туку на сознанието од неюз] претходен текст. Прашааето на референцата, со тоа, се сведува на прашааето на интертекстуалноста, ко]а ка] Aндоновски е застапена преку енциклопедиски записи за буквите, преку доградба на документите од апокрифната археологща, преку херменевтичка надградба на христщанската филозофща со сопствен аксиолошки систем, проблематизира^и го фактот дека ]азикот не е совршен инструмент на знаеаето и дека никогаш нема да биде. Српскиот писател Сретен Угричик, пак, во сво]ата потрага по вистината, во збирката „Богот на ]азикот и други приказни", го вклучува жанрот на древната ба]ка и современата реклама, за кои пародично вели: „иако ги делат четири ил]ади години, порачуваат едно исто: вистината не знае за историски
прогрес, не]зиниот единствен Бог е Богот на ]азикот" (УгричиЙ, 2000:165).
Во двата текста се содржани пародирааето на претставувачката мок на ]азикот и сомнежот во неговата верност по однос на стварноста. Се покажува дека зборовите се само договорени механизми, кои не се во можност секогаш верно да ja прикажат стварноста, што произлегува од непостсуаноста на ]азикот, ко] не може да го опише светот околу нас и ко], уште полошо, стои мету нас и светот како платно што ja обезличува нашата претстава за стварноста. Се покажува дека не постои едно утврдено референцщално значеае на зборот, туку, како што ке каже Дерида (Derrida, 1976:84), то] е само културолошки производ на разликите во трагите што укажуваат на различни истории и контексти на неговата употреба. Оттука, ]азикот се претставува како инструмент на лагата, на самоизмамата. Кризата на ]азикот, неговата неспособност да ги искаже елементарните слики од животот, неможноста да се раскажат приказните, во основа, се филозофски размисли за проблемот на релативноста и егзактноста, за многуобразноста и еднозначноста, за вистината и лагата8. Сите овие проблеми се инкорпорирани во повеке постмодернистички книжевни текстови. Тие, пак, токму поради сво]ата отвореност и непрецизност, се на]соодветни за об]аснувааето на вистината и битието, мокта и културата, едното и мноштвото, за променливоста на смислата.
Дилеми oкoлу писмoтo
„Сликааето на предметите им одговара на дивите племиаа, значеаето на зборовите и речениците на варварите, азбуката на просветените."
Жан Жак Русо
Заедно со прашааето за вистинитоста на ]азикот се отвора и дилемата за тоа, кое писмо9 е попогодно за поточно именуваае на
8 Без лагата, ко]а е потврда на вродената интелигенцща на говорниците, не би било можно да се изрази творечкото, креативното, инвентивното сво]ство што тие го поседуваат. Лажеаето е човечка привилегща и потреба. Таа им дава утеха на лутето и бескра]на надеж без ко]а тие би умреле од оча] и досада. Оваа потреба се задоволува преку книжевноста, ко]а во теорщата се определува како фикцща, плод на имагинацщата, на вдахновеноста, на творечката преработка на искуствата и спознанщата, на разумното и инстинктивното. Во неа е акумулирано севкупното човечко сознание, започнува]ки од митските претстави, надоврзува]ки се на религиозните визии, преку прецизните технички науки, сè до денешните електронски симулации, што секогаш се изразува со силен творечки занес и инвентивност.
9 Зборот 'писмо' е со прасловенски корен и значи, шараае, боеае. Во поширока смисла, претставува систем на видливи форми, симболи, слики, цртежи, знаци и нивна
нештата: пиктографското, идеографското или фонетското. Пиктографщата, на]стариот вид писмо, се состои од цртежи наредени во низа за да обликуваат некаква приказна. Сликите се едноставни и ]асно го прикажуваат она што го претставуваат, но се ]авува проблем при прикажува&ето на апстрактните поими, кои не можат да се соопштат со сликовно писмо. Поголем напредок, особено при прикажува&ето на апстрактните идеи, е постигнат со методата на идеографщата, ко]а ]а проширува можноста на пиктографщата. И тука се употребуваат слики, но тие не мора да означуваат само предмети што ги прикажуваат, туку и идеите поврзани со тие нешта. Еден идеографски симбол може и понатаму ако треба да има буквално значе&е, на пример, цртеж на сонце може едноставно да означува „сонце", иако во друга пригода може да значи „ден", „светлост", „топлина". Но поради малиот бро] симболи се срекаваат многу непрецизности во толкувааето. Слика на куче, на пример, може да се сфати како „куче", „ловечко куче", а може да има значе&е и на „гадно", „зло" или неко] друг сличен термин. Но, кога во еден ]азик има само еден збор за неко]а одредена иде]а, идеограмот или симболот што ]а претставува таа иде]а ке биде поврзан исклучиво со то] збор и во текот на времето може да се поврзе и со одреден глас од то] збор. Кога до тоа ке до]де, симболот се употребува за прикажуваае на истиот глас во различни зборови. То] симбол не е веке идеографски туку фонетски знак. ЛуГето направиле голем чекор кон пронаогааето на еден ефикасен начин на бележеае на информации, кога знаците почнале да се употребуваат за одбележуваае на гласови во зборовите, а не само за претставуваае на об]екти и мисли. Со ваквиот систем на бележеае се прекинува директната врска помегу формата и знакот. Во фонетскиот систем, исто како и во стенографщата, нема нужна врска помегу обликот и значеаето на еден знак. Околу оваа теза е сплетен целиот роман Азбука за непослушните, каде што на една страна сто]ат отец Амфилохщ, Михаил и Убавиот, со сфакааето дека „вистинските букви се слики но мрзеливоста и брзината на лугето ги расипале и тие денес не личат на она што треба да го претставуваат" (Андоновски, 1994:37), додека на другата страна е отец Ефтимщ, поборникот на фонетското писмо, ко] во сво]ата досетливост сочинил запис на птич]а песна и така докажал дека „буквите не се и не треба да бидат убави како слики, оти во себе друга мок крщат..." (Андоновски, 1994:46). Понатаму, се прави несмасен обид, сфакааето, дека гласовното писмо
комбинация, намерно произведена, чща цел е меморираае и информираае. Во потесна смисла на зборот, се дефинира како систем од знаци, кои претставуваат одредени елементи на говорниот ]азик, одделни зборови, слогови и гласови.
има можност поверно да го претставува светот, да се разбие со тезата дека, во пиктографското писмо, се содржани сите асоцщации и идеи, истовремено со констатацщата дека „сликата е нема, додека тишината во себе ги крие сите можни песни" (Андоновски, 1994:48). Ова тврдеае е илузорно, биде^и со фактот дека идеографското претставуваае е симболично, широко се асоцира на непрецизност, многузначност, поливалентност во толкувааето, ^e зависи од жудовната точка на самиот истражувач. Додека фонетското писмо, со сво]от знаковен систем, се наметнува како еднозначно, прецизно. Но и обете имаат конвенционален карактер.
Исто така, треба да се заборави дека симболите и знаците мора да имаат некои физички значеаа без кои не би можеле да навлезат во нашето искуство. Но значеаето на еден симбол или знак не може да се открие само со сетилно испитуваае на нивната физичка форма. Не може преку погледот, насочен кон една буква или симбол, во една алгебарска равенка, да се каже што таа означува. Не може само по слух да се утврди гласовната вредност на една фонема. Значеаето на еден симбол може да се открие единствено со симболички средства. Такво е, на пример, разбирааето помету Шпанците и Ацтеките, кога првпат се сретнале, иако метусебно не си ги познавале ]азиците. Нивната комуникацща не се случувала со сетилата, туку, едноставно, со способноста да навлегуваат од еден во друг свет преку симболите, кои заедно со знаците се универзум на човечноста и основната единица на сето човечко однесуваае и цивилизацща.
Завршни сoгледби
Со посочувааето на фактот дека стварноста произлегува од сознанието, кое веке не се ]авува како пасивен одраз на едно битие туку, со развитокот на интелектуалноста raj човекот, таа се ]авува во вид на претстави, се отвора простор за симболизацщата. Стварноста не може да биде сфатена ниту со еден ментален процес, освен преку трансформацща, изведена со помош на знакот и симболот, кои не се ништо друго туку внатрешно привидни слики. Сета уметност и наука се засноваат врз симболите. Уметничкото или научното дело ке бидат во таква форма каква што ке му ja дадат уметникот или научникот со своjот имагинативен дух, со помош на размислувааето и соодветното изразно средство. Изразното средство на поетите и писателите е jaзикот, щ сам по себе е знаковна творба. Jaзикот е физички посочувач на обjeктот, форма што ja поедноставува или фрагментира надворешната стварност. Симболот, наспроти тоа, е начин на индиректно универзално претставуваае. ^j не само што ни го открива
она што е скриено туку и се поигрува со менталните структури. Како што вели Ернст Касирер, „секо] симболизам го сокрива во себе печатот на посредникот, што го присилува да се прикрие токму таму каде што има намера да се експонира" (Kasirer, 1985:83). То], наместо да ги симплифицира работите, се стреми да воспостави еден сложен однос. Додека со знаците добиваме само претстави, со симболите можеме да доловиме и присуство на невидливото и необ]аснивото. Тоа се должи на смислата на нивните значеаа, кои се многубро]ни, дури некогаш и спротивставени. Токму „повикувааето на бесконечноста на еден тоталитет претставува главна привлечност на симболот", како што ке се изрази Пол де Ман (de Man, 1975:236) и таа негова специфика му дава длабина, погодна за уметничкото изразуваае. Користе^и ]а универзалноста на симболите, писателите излегуваат од сво]от идентитет, граде^и општочовечки асоцщации, метафори и слики. Затоа во толкувааето на успешните книжевни дела секогаш откриваме повекесло]ност. Ова сознание е илустративно прикажано во еден сегмент од Хазарскиот речник (Павик, 1985:101) на Милорад Павик, кога се говори дека светите Бож]и книги, покра] буквалното значеае, наречено авам, имаат и симболична духовна смисла (кавас), полна со алузии и пренесени значеаа, карактеристична за христщанската црква. Покра] овие два сло]а, во книгите постои и трет сло], наречен авли]а, ко] ги опфака окултните езотерични значеаа, карактеристични за евре]ската конфесща и четвртиот сло] - аниби]а, ко] ги содржи пророчките значеаа и го претпоставува исламското учеае. Наведувааето на секо] од овие слоеви, карактеристичен за различните религиозни конфесии, не насочува кон сознанието за поливалентноста на светот, ко] тешко може да се собере во една хомогена универзална структура, потврдена преку силата на енциклопедискиот зафат. Веке рековме дека обидот преку соодветна форма (¡азична или писмена) егзактно да се претставува реалноста е доведен под сомнение. Неговото ирониско поткопуваае е на]очигледно во енциклопедиските проекти, кои се сфатени или како вкрстуваае на мноштво различни култури или преку иде]ата за хомогени култури, засновани врз трансценденталистички визии. Токму таа иде]а за конечно и единствено спознание, за ]азичниот израз како пренесувач на знаеаа, ко] може да ги задоволи основните барааа за сеопфатност, ко]а на]големата амплитуда ]а постигнува во времето кога науката се зацврстува како центар во разво]от на светот, денес ]а доживува сво]ата криза. Таа иде]а на енциклопедизмот, исто како и иде]ата за тоталитетот, за целото, се доведува под сомнение во постмодернистичките остварувааа.
Литература:
Андоновски, Венко. 1994. Азбука за непослушните. Зумпрес: Скоще.
Андоновски, Венко. 2000. Папокот на светот. Три: Скоще.
Бест Стивен и Келнер Даглас. 1996. Постмодерна теорща. Култура: Скоще.
Бодрщар, Жан. 2001. Симулакруми и симулацща. Магор: Скоще.
Vitgenstajn, Ludvig. 1980. Filozofska istrazivanja. Nolit: Beograd.
Derrida, Jacques. 1976. O gramatologiji. Veselin Maslesa: Sarajevo.
Jerkov, Aleksandar. 2000. Od enciklopedizma do metafikcije. vo PH4. Filoloski fakultet: Beograd.
Jutta, George-Lauer. 1993. Postmoderno znanje, teorija o disensu Jean Francois Lyortarda, во Postmoderna ili borba za buducnost. priredio Peter Kemper. August Cesarec: Zagreb.
Kasirer, Ernst. 1985. Filozofija simbolickih oblika. Knjizevna zaednica Novog Sada: Novi Sad.
Компааон, Антоан. 2001. Демон теорще. Светови: Нови Сад.
Лафазановски, Ермис. 2001. Опишувач. Магор: Скоще.
Лок Цон. 1962. Огледи о лудском разуму II. Култура: Београд.
Lakan, Zak. 1983. Spisi. Prosveta: Beograd.
Man de, Pol. 1975. Problemi moderne kritike. Nolit: Beograd.
На]ал, Луси. 1999. Постмодернистичка теорща каижевности. Светови: Нови Сад.
Павик, Милорад. 1985. Хазарски речник. Просвета: Београд.
Platon. 1999. O jeziku i saznanju. Rec i misao: Beograd.
УгричиЬ, Сретен. 2000. Бог ]езика и друге приче. Стубови културе: Београд.
Hjelmslev, Louis. 1980. Protegomena teoriji jezika. Graficki zavod Hrvatske:Zagreb.
Habermas, Jirgen. 2002. Postmetafizicko misljenje. Beogradski krug: Beograd.
