CC BY
13 ГРОМОВНИКОТ
И НЕГОВИТЕ КАМЕНИ ИЛИ БОЖJИ СТРЕЛИ:
громот и мОлалтл
- споредбена анализа Kaj ]ужнословенските народи -
Милошеска Ели
Универзитет „Св. Кирил и Методи)", Македонка
The basic aim of the research of this propound paper is the study of Slovenian Thunder man and his weapons - thunder and lighting. In addition, a compared analysis will be made between the Macedonian and other South Slovenian people based upon the used terminology and native beliefs. The goal is to prove, that even one single token can be a significant proof for relations between different and distant individuals, community and culture.
Основен предмет на истражуваае на предложениот труд е словенскиот Громовник и неговите гибелни оруж]а - громот и молаата. Притоа ке биде направен обид за споредбена анализа како на терминологщата, така и на народните верувааа поврзани со нив raj македонскиот народ во однос на останатите ]ужнословенски народи. Целта е да докажеме дека и едно, единствено заедничко обележ]е може да биде значаен доказ за поврзаноста на различните и оддалечените поединци, заедници и култури.
При истражувааето земени се во предвид теориските анализи на Г. Шушаик, ко], во сво]от научен труд Антропологи]а религи]е и социологи]а религи]е, истакнува дека антропологот може да истражува еден народ, но секогаш со намера да открие нешто заедничко што го има то] народ со другите народи: Тоj може да се занимава со една култура, но секогаш да тежнее да открие што и е не]зе заедничко со другите култури (ШушаиЙ: 2005: 113).
Словенскиот громовник Перун е претставник на првата и/или на третата генерацща божества, чии де]ности во словенската религща и митологща, во зависност од општествено-политичките и економските промени, варирале од правно-магиски, преку земіоделско-хтонски до изразито физички и воени (Зоговик 2002: 115-116). Го споменуваат повеке средновековни извори од VI до XVII век, пред се руски, и тоа како Перунъ (Ьейе 2002: 25-29; Чаусидис 1994: 402-403, фус. 131).
Неоспорен е фактот дека громовникот Перун бил познат и raj ]ужнословенските народи, но поради несигурноста на некои историски извори не може со сигурност да се прифати кога и на каков начин на територщата на Македонща, па и на другите ]ужнословенски простори, било почитувано ова божество. Освен споменатата вест raj Прокопи] Кесариски, современик на императорот Jустиниjан I (527-565), ко] во сво]ата Истори]а на воуните за верувааата на Словените и Антите вели: Веруваат во постоетето на еден Бог, создавач на молтата, кое единствен господар на се и нему му посветуваат волови и сите други жртвени животни... (Документи 1, 1981: 19-20), сите останати вести во
кои се споменува ова божество на македонските простори денес се се уште спорни во научната ]авност. Во таа насока останува отворено и прашааето дали на ово] ран извор може да му се приклучи и спорниот фрагмент од житието на св. Димитрща Солунски, ко] се однесува на барането на словенскиот водач Хацон точно да биде известен од врачот за исходот од судбоносниот напад за време на третата опсада на Солун во 615 г. Во бугарското издание на ова житие стои дека егзархот се обратил со молба до едно пророчиште каде што од Перун добил потврден одговор (Ивановъ 1904: 151; Чаусидис 1994: 403).
Во отсуство на пишани историски извори, кои се однесуваат на ова словенско божество, неговото немо присуство може да се открие во топонимите, кои на]често се поврзани со високи доминантни ридови, дабови шуми или извори. Истражувачите до денес ги регистрирале следниве локации на култни места на ]ужнословенските простори за кои се верува дека биле посветени на Громовникот: Перун, име на гора во Источна Истра; Перун, име на гора во Далмацща во состав на селото Пострана, и двете во Хрватска; Перун, име на височина над с. Славин; Перун, име на извор под планината Озрен и локалитетот Перун во пределот Горна Рама, сите три во Босна и Херцеговина. Многу голем е брорт на топографските имиаа на ридови, извори и населени места што се изведени со наставка на основата перун-, како Перунац, Перунуша, Перуша Вес, Перуши врх, Перуничиште и сл. (ФилиповиЙ 1948: 64-71). Вакви топоними се зачувани и во Македонща: врвот Перен raj с. Деповце, Кумановско и врвот Перун на планината Коз]ак, raj с. Витолиште, Мариово, на кои посебно се има задржано Н. Чаусидис (1994: 426-445). Зборот Перун е трансформиран и во фитономот Iris germanica -перуника, познато уште како богиша, кое се срекава речиси raj сите ]ужнословенски народи и во народната култура се почитува како мртовечко цвеке. Исто така, и личните имиаа Перун, Перуна и Перуника се срекаваат raj: Македонците, Бугарите, Чесите и др.
Од историско-културолошки аспект посебно значене има до скоро зачуваната ]ужнословенска обредна практика за време на големите суши да се изведува обредот за дожд познат низ целиот балкански простор како пеперуда, ко] во суштина претставува една алтернацща на додолите - обредна игра со магиски елементи: прскаае со вода што треба да предизвика дожд. За ово] обред пишува уште во 1792 г. Jермонахот Спиридон, ко] ]а изнесува следнава интерпретацща: Во время бездождия собираются юноши и девици и избирают единаго, или от девици или юнашах и облачают его в мрежу, аки в багреницу и сплетают ему венец от бурянов в образ краля Перуна того, и сами себе: людие же безумний дают им милостиню. Во продолжение наведува дека се поставува трпеза на ко]а се ]аде и пие вь чест пеперуди (Българска митология 1994: 259260). Ово] запис е многу значаен, затоа што во културолошки поглед го зачувал секавааето за архаичните општословенски верувааа и однесувааа чща основна цел е ритуално саможртвуваае на богот за да може да се врати то] повторно на зем]ата, но во трансформиран облик - во форма на дожд, щшто е гаранцща за плодородие (Стс]ановиК-Лафазановска 1996: 28). И. Георгиева во насока на етимолошка интерпретацща прави аналогща помегу пеперуда и Перун и смета дека
терминот пеперуда настанал од редупликацща на коренот со Koj се означува богот на грмотевицата и дождот - Перун (Георгиева 1983: 185). Во македонскиот фолклор терминот пеперуда е заменет со пеперуга како резултат на подоцнежни фолклорни остварувааа, во фаза кога врската помету општословенските верувааа и народот постепено избледува. Истото се случува и raj соседните народи на Балканскиот Полуостров, каде обича)от е познат како пеперуда, пеперуга raj Бугарите, пеперуша raj Србите, περπερδνα, περπερινα raj Грците, pirpirina raj Ароманците и papaluga raj Романците (ОщановиК-Лафазановска 1996: 28, фус. 16). Како прототип на сите алтернации на пеперудата И. Георгиева го зема варщантниот израз перперуда како изведена форма во женски род од Перун со редуплициран корен (Георгиева 1983: 185).
Во народната религща на Македонците, верувааата и обредните деjствиjа поврзани со Перун и останатите словенски божества зачувани се само делумно во усните народни преданща: Богитата Морена - лугето ги коли. Бог Перун не дава - се рагаме, оваj бог Даj Бог - не дава, а бог Перун ги расти лугето, а богитата Морена ги зема лугето, таа значи ги умира... татко така кажуаше... бог Даj Бог значи ги давал лугето, а бог Перун да растат и стоката и лугето, а богитата Морена - ги земала (Вражиновски 2, 1998: бр. 334)1 * и народните песни:
Пуста си Перун планина,
Та шчо си лична прелична,
Уште да не си поморна. (Истиот 1, 1998: 23)
Етимолошки, Перуновото име доата од индоеврп. назив за бог *Perk(w)unos (од латв. Perkünas), поврзан со коренот *perk(w)u- што значел даб или пошумена планина или планина. ^j е сроден со лат. quercus - даб, келт. hercynia - шума, санскр. parvatı - смоквино дрво, стнорд. fjörr, fura, ствгер. forha (герм. Föhre) - стебло, бор, стнорд. fyri, ствгер. forh-ist (герм. Forst) - борова шума, ангсак. firgen - пошумено возвишение. Можен е и сродник на зборот *peru-r/n- за камен или планина, спрема хет. peruna - камен, санскр. parvata - планина и трак. per(u) - стена, карпа (Интернет: http://wapedia.mobi/hr/Perkwunos)3.
Што се однесува до самотот име на Громовникот Перун (стсл. Perunb, струс. Перунъ, перун, перуна, белрус. Пярунъ, укр. Перун, буг. Пярун, пол. Piorun, лит. Perkünas, латв. Perkons, мак. Перун) тоа во поголемиот брoj на словенски и на балтиски jазици означува гром, молта, секавица. Семантиката на глаголите, пак, освен неговото име jа oбjаснува и неговата деjнoст: стрсл. perti-, pwati-, означува удира, чука, бие, разбива (Belaj 1998: 88-98; Зоговик 2000: 315; Вражиновски 1, 1998: 21). И во западномакедонските говори, особено во охридскиот говор, глаголот операм, опери го од една страна значи удрам, тепам, удри го, натепаj го, а од друга страна е сврзан со начинот на переае на алиштата и разните други ткаенини, кое, во Македонща речиси до втората половина на
1 АИСК Инв. Бр. К-90/1996. Информатор Кала Костадиновска, род. 1943 г. во с.
Крушевица, Мариово. Снимено на 09. 10. 1996 г. во с. Крушевица, Мариово.
3 Со наведената литература таму.
минатиот век, се врши со чукаае, тепаае и биеае, односно нанесуваае на удари со помош на дрвена пиралка.
Во историско-културолошки контекст доста интересно е толкувааето на семантиката на стрсл. gъnati-, гони, удира и zeti- удира, споредени со санскр. hanti- тепа, погодува, убива, биде]ки од нив, според В. Бела] (1900: 58), може да се изведе именката zetva, сродна до санскр. hantva со значеае тоа што треба да се удира. Од митологщата добро е познато дека ударот на громот предизвикувал дожд од кого, пак, зависела богатата и плодна жетва, ща пак, во праисторщата се вршела со помош на коскени српови со кои класовите на житото не се жнееле или коселе, туку се удирале стеблата со цел да се одделат зрната. Со текот на времето при променетите историско-стопанско-културни услови била
трансформирана првичната основа на глаголот zeti- во значеае на удира, щашто упатувала на првичните олицетворенща на Громовникот како божество на вегетацщата, односно растителноста, и започнала да се поврзува со другата основна де]ност на Громовникот како бог на громот и бурата. Во митските текстови и во баеаата погоре наведените глаголи биле користени како магиски средства со чщашто помош и мок требало да се постигне и оствари гонеаето на змервидниот противник на Громовникот (Ивановъ, Топоровъ 1974: 95-101; Belaj 1990: 58). Оттаму во основата на името на небесниот бог - Громовник се содржани и сочувани и двете основни де]ности - првата поврзана со плодноста и втората поврзана со во]ничката и физичката сила.
Врз основа на емпирискиот матерщал за богот Перун: распространетоста на неговото име во топографиа]та, раститлениот свет и личните имиаа, на народните претстави и обредните де]ствща, како и врз основа на семантичките толкувааа на неговото име можат да се издво]ат следните атрибути и функции на Перун, кои се заеднички обележ]а за македонскиот и останатите ]ужнословенски народи: то] е машко, небесно божество, чи] атрибут е горе - то] е на врвот на дрвото на светот, поради што неговите култни места се наогаат на возвишенща, ридови, планински врвови. Носители на неговата магиска мок се дабот и перуниката. Неговото гибелно оруж]е во почетокот се состои од каменот, стрелите, секирата кои подоцна се поистоветени со громот и молаата. Со нивна помош се изразува творечката и разорната мок на врховното божество, како во поглед на неговата стопанско-растителна функцща, така и во поглед на неговата воена функцща. По христщанизацщата неговите атрибути и де]ности постепено се пренесуваат на пророкот Илща, ко] во народните претстави на Македонците, слично како и ка] останатите ]ужнословенски народи, е на]страшниот светец што таа сила - громот - ]а носит... останато е дека е на]големиот слуга на Господа за громо]те. Тоj командует и со време, и со громоj и со све (Вражиновски 2, 1998: бр. 367) ... он е Громовник и за тоа да те пазе од гром, змеове и разни чуда (Истиот 2, 1998: бр. 398).
Според народните верувааа, зачувани речиси во сеща култура на словенските народи, основните атрибути на Перун и неговиот христщански наследник св. Илща - камените или божите стрели претставуваат опредметени делови на громот и молаата, кои при ударот
се забиваат во земдата и по некое време излегуваат на површината. Ваквиот карактер им се припишува на каменот и белутракот, но и на разновидните орудща: камена секира, стрелка, чекан и сл. за кои се верува дека имаат голема магиска мок за заштита од градоносни облаци, громови, уроци и лечителска мок за исцеление на разни болести.
Во Македонща се верува дека св. Илща фрла со камеша по ламіата: Некоj велат по лам]ата фрлал, ко да пагало poeja... и тоj со камере врлал по Hej-зе и тогаj пагало ровjа, шо викаме ние, оти ламjата сакал да jа тепат и каj ке падни каменот, таму ке напраjт бела (АНВОХ К-9/03)4. Кога падне ровjа, пага едно камче... Само тоа не излева одма, камчето. Четириесет дена стое тоа камчето во земjата... После од земjата ке испадне... Тоа камче убаво е човек да го наjде. Некои чуваа во житото, во амбарите (Вражиновски 2, 1998, бр. 107). Божуа стрела - ние сме наодили... като изострена... Па нак'цнуват од неа, така од неа ке к'снат па на добитокот од неа ке му дадат, на храна - да не ги фатит устрелот... Болест да го не фати, тоа е за лек - таа стрелата -БожІата стрела (Истиот 2, 1998: бр. 111).
Речиси идентични народни веруваша имаме и raj другите ]ужнословенски народи. В. Карацик запишал дека во Србща се смета дека што е куршумот за пушката, тоа е стрjелицата за громот: Кога громот некаде ке удри, тогаш ке поjде во земjата, а по неколку години ке излезе од земjата па многумина ке jа пронаjдат (камен „ бjелутак„ колку голем орев) и jа оставаат или jа носат со себе, како некаква амаjлиjа (КарациЙ 1957: 66).
Во Херцеговина стрjелицата е стаклест предмет за ко] народот верува дека паднал од небо кога некаде удрил гром или стрела (Ъор^евиЙ 1958: 108).
Во Босна громовните стрели се познати како камена стрила и ги носат за заштита од стрилалице (РаденковиЙ 1996: 117, фус. 68).
Во Црна Гора громот бие со би)елом стрелицом, ко]а има облик и големина на едно зрно: кога ке удри громот стрелицата се забива длабоко во земjата, па оттука за седум години излегува од земjата (Ъор^евиЙ 1958: 108).
Во Хрватско Загор]е камените секири ги нарекуваат стрелни камен или стреле (Belaj 1998: 91).
Во Словенща се верува дека кога ке удри громот, тогаш во земіата се забива каменита стрела, ко]а тука останува седум години, а потоа излегува од зем]ата (Истиот 1998: 88).
Во Бугарща се верува дека таму каде што пага громот во зем]ата се забива божа стрела, трещен камък, ко] е особено лековит (Българска митология 1994: 93).
Слични веруваша за камените или божите стрели се забележани и raj останатите словенски народи. Сличноста е приметлива и во нивниот назив: рус. громовий стреле, словч. paramova strelka, пол. strzala piorunowa (МНМ 2, 1988: 306), чеш. hromovy kamen (РаденковиЙ 1996: 117, фус. 71). 4
4 Снимила Ели Милошеска на ден 25. 01. 2003 г. во с. Кривогаштани. Информатор Рада Мандреска, род. 1930 г. во с. Пашино Рувци, мажена с. Кривогаштани.
Што ни открива досега изнесениот емпириски матерщал за Громовникот и неговите основни атрибути: камените или бож]и стрели, како и ]азичната терминологща поврзана со нив во историско-културолошки контекст?
За да добиеме одговор на поставеното прашаае ке тргнеме од анализите на М. Будимир (1957) и други учени, според кои, преобразбата на божеството на вегетацщата во ликот на врховниот бог - Громовник траела долго, поради што истиот во митските слики се ]авува како оживотворуваае на светлиот ден и небо. Претставата за небото од една страна била изразена во индоевропската лексичка група каде како претставници во латинскиот ]азик се ]авуваат Diespiter, Iuppiter, deus, dives, dies, на кои во грчкиот ]азик им одговараат Zeus, Dios, delos, кои пак во македонскиот ]азик се еднакви со претставите за ден, прекрасен, восхитен како блескава из]ава на Врховното божество. Од друга страна, претставата за небото била изразена во неговата мрачна природа, ко]а нашла сво] израз во лат. caelum, во стгрч. ουρανοσ, во анг. heaven и герм. himmel, кои се корадикални со групата kamen, akmon, asman каде што небото било замислено како свод од камен, а Громовникот како господар на бурата. Во ово] контекст С. Зоговик (2007) наведува дека raj многу народи постоело веруваае дела небото е од камен, конкретно повикува]ки се на примерот што го наведува Арщан: Келтските пратеници со коишто Александар III се сретнал на Дунав ги запрашал... што е тоа што на]многу ги плаши лугето, надева]ки се... дека тие ке потврдат дека на]многу се плашат од него. Но, се покажа дека за него беше неочекуван нивниот одговор: ... рекоа дека се плашат да не се случи небото да падне врз нив (Арщан 2000: кн. I, гл. IV, 6). Далечни реминисценции од овие претстави се зачувани и во македонскиот фолклор, или конкретно во детските броенки, каде се споменува пагааето на камен од небото:
Падна камен од небо,
Па удари баба Меца,
Тече гно], тече крв,
Ко] ке удри, то] е прв!5
Двонасочната претстава на врховниот бог - Громовник нашла сво]а епиклеза во словенското божество Перун. Неговото име, како и називите за повекето индоевропски и индоариски божества, се темели на заедничка основа од чща семантика произлегле и називите за камеаа, за планини и за дабови дрв]а, како на пр., хет. именка peruna - во значеае карпа, стена и Pirua/Perua - име на божество или стинд. именка parvata-, во значеае гора и Paıjanya - бог на бурата и на дождот, потоа лат. именка за даб, но и ознака за врховниот бог Juppiter quercus-. Примерите упатуваат на индоевропското божество - Perk(w)-un-o-s, коешто означува дабова шумичка и планински врв, како и стрисл. поим Fjörgun, со щшто истовремено во нордиската митологща била именувана и ма]ката на Тор, олицетворена и со молаата. Сродните богови и божици биле хетитската Pirua, старопрускиот Percun(a)s, албанскиот Peren-di, старогрчкиот
5 Оваа броенка ]а научив од мо]ата баба Весела Милошеска, род. 1918 г. во Битола, мажена во Прилеп.
Ζευς Κεραυνοσ чии ддности, како и на сесловенскиот Перун, биле поврзани со громот и молаата, кои Kaj македонскиот, како и Kaj останатите )ужнословенски народи се познати како камени, бож^и и громовни стрели и истовремено како назив за молаа (Belaj 1998: 88-98; Зоговик 2007).
Литература
Ариіан . 2000. Александровата анабаса. Библиотека класика. Скопіе: Патриіа.
Belaj V. 1990. Hoditi-goniti. Drugi aspekt jednog praslavenskog obreda za plodnost, Studia Ethnologica 2. Zagreb: Filozofskog fakulteta Sveucilista u Zagrebu
Belaj V. 1998. Hod kroz godinu. Mitska pozadina hrvatskih narodnih obicaja i vjerovanja. Zagreb: Golden-Marketing.
Будимир М. 1957. Са словенског Олимпа. Зборник Филозофског факултета IV-1. Београд. 1-56.
Българска митология Енциклопедичен речник. 1994. Първо издание. Съставител Анани Стойнев. София: 7м+Логис.
Вражиновски Т. 1998.Народна митологи|а на Македонците 1. Скопіе-Прилеп: Институт за старословенска култура-Прилеп, Матица Македонска.
Вражиновски Т. 1998.Народна митологи|а на Македонците 2. Скопіе-Прилеп: Институт за старословенска култура-Прилеп, Матица Македонска.
Георгиева И. 1983.Българска народна митология. София: Наука и изкуство.
Документи за борбата на македонскиот народ за самостсуност и за национална држава 1. 1981. Скопле.
Ъор^евиЬ Т. 1958. Природа у вероваау и предаау нашег народа. Београд.
Зоговик С. 2000. Речник на народната митологиіа. Редактор: Танас Вражиновски.
Скопіе-Прилеп: Институт за старословенска култура - Прилеп. Матица Македонска.
Зоговик С.2002. Општеството и народната култура на Македонию во раниот среден век. Прилеп: Институт за старословенска култура - Прилеп.
Зоговик С. 2007. Митските претстави на словенскиот и на другите Громовници и нивните пагански траги во некои обичаи и верувааа од Македонию Реферат за научна конференций Македонско-Украински односи. одржана во Битола, 2007 г.
Ивановъ Топоровъ В.В: В.Н. 1974.Исследования в области славянских
древностей. Лексические и фразелогические вопросы реконструкции. Москва: Наука.
Ивановъ Й. Кулътъ Перуна у Южных Славян. 1904. Известие отделения русскаго языка и словесности VIII. Санктпетербургъ.
КарациЬ В. 1957. Живот и обича)и народа српскога. Београд: Српска каижевна задруга.
Leze L. 2002. Slovenska mitologija. Beograd: Janus.
Мифы Народов Мира Том 2. 1988. Москва: Советская Енциклопедия.
РаденковиЬ Λ. 1996. Народна ба)ааа код Jужних Словена. Београд: Просвета.
Стсуановик-Лафазановска Л. 1996. Танатолошкиот правзор на животот. Скопле: Институт за фолклор.
Filipovic M. 1948.Tragovi Perunovog kulta kod Juznih Slovena. Glasnik Zemaljskog muzeja III. Sarajevo.63-80.
Чаусидис Н. 1994.Митските слики на Jужните Словени. Скопле: Мисла.
ШушаиЬ Ъ. 2005. Антропологиіа религиіе и социологи|а религиіе. Зборник ЕИ. САНУ 21. Београд. 109-114.
Милошеска Ели (Никола)
Република Македонща, Прилеп
ХНУ „Институт за старословенска култура - Прилеп“, асистент-истражувач Магистер од областа на етнолошките науки
Громовникот и неговите камени или бож)и стрели: громот и молаата. Споредбена анализа raj ]ужнословенските народи. Рубрика: Зборот во историско-културолошкиот контекст. Споредбен аспект.
Кичевско цаде бб. Прилеп 7500 [email protected]
