CC BY
9ЛЕКСЕМАТА стрига/shtrige ВО МАКЕДОНСКИОТ И ВО АЛБАНСКИОТ ДШАЛЕКТЕН JАЗИК
Агим Полоска
Универзитет „Св. Кирил и Методиj", Македонщ'а
The article refers to the meaning of the word shtriga used in Macedonian and Albanian dialects spoken in Macedonia. This word also has an extended use in the other Balkan languages (Greek, Romanian South Slavic language) in their material spiritual and social cultures. Apart from the basic meaning of the lexeme shtriga it bears figurative and other semantic meanings.
Добро е познато во истирщата на балканските култури дека Западниот и Jугозападниот дел на Македонка претставува лингвистичко средиште и топос мунди каде настанувале, се пресретнувале и се вкрстувале разни и различни jазици кои влщаеле едни на други и трпеле влщанща едни од други. Како што се допирале и проникнувале културите и цивилизациите на народите, така се допирале и проникнувале и нивните jазици и дщалекти. На почвата на Македонка опстс^увале, доагале, останувале или си заминувале разни и различни народи што оставиле разни и различни jазични траги. Во рамките на нашиот труд, ние трагаме токму по тие jазични и лексички траги и изоглоси. Осмислува^и ги нив како културно благо, ние ке до^еме до повеке jазични, значи лингвистички, но и до соцщални значи социолингвистички jазични ситуации низ raj се создавале и се развивале jазиците во контакт. Од друга страна, пак, ова jазично подрачjе е огниште на ред иновациски поjави, кои во голем дел се резултат на мегудщалектниот контакт и интерференцщата со jужнословенските и несловенските балкански jазици. Извесен броj лексички елементи од овие jазици биле позаjмувани о македонскиот и албанскиот диjалктен jазик во текот на различни фази од историскиот развод а дел од нив сеприфатени и во стандардниот македонски и албански jазик (Полоска 2005: 11).
2. Дщалектната лексика како на^творениот дел на jазикот и како споменици на народното паметеае, претставува драгоцен извор за проучуваае на jазиците во контакт, особено за поjавите на jазичната и лексичката интерференциjа. Исто така, народната лексиката претставува наjвреден споменик во ризницата на народното наследство на усната традицща, биде^и му припагаат на разговорниот jазик, што подразбира дека преку одредена звукова форма - фониски (со слушаае) идентификуваат и диференцираат определена личност или географски поим. Како важни jазични сведоштва на планот на нивната содржина изобилуваат со битни податоци за матерщалната, духовната и соцщалната култура, а на планот на формата содржат драгоцени jазични податоци кои jасно ги лоцираат во просторните и временските координати. Токму затоа нивното проучуваае ни ги открива загатките низ вековите што изминале и претставуваат драгоцен извор за проучуваае на исторщата и дщалектологщата на jазиците во контакт: македонскиот и албанскиот.
3. Една таква загатка е исчезнатиот апелатив стрига во македонскиот диалектен jазик, raj до ден денес се сочувал во jугозападните македонски говори (Дебарско, Струшко, Охридско, Битолско, Преспанско, Корчанско и Костурско), особено во микротопоними ата и сл. Во ОКДА1, лексемата стрига е забележана со прасловенската генеза и е документирано неjзиното постоеае во полскиот, чешкиот, словачкиот, молдавскиот, српскиот и хрватскиот jазик, и тоа со значеае: 1. 'вештица, гатачка'; 2. 'нечиста сила, вампир, гавол'; 3. 'нокна пеперутка'; 4. 'граблива ногна птица' и 5. 'жаба'. Понатамошните обjаснуваftа и толкувааа низ речниците покажуваат дека семантиката на лексемата стрига во словенските jазици има само мали поместувааа од основното значеае 'гавол, враг'. Имено во полскиот jазик strzyga значи 'вампир'. Дорошевски обjаснува дека strzyga според народните легенди е 'душа на дете родено со заби, рано умрено, кое прима разни лекови и ги плаши лугето'.
1 Общекарпатский диалектологический атлас, Скоп|е, 1987. С. 137.
Филолошки студии
Лексемата страга се срекава и од несловенските балкански jазици. Така неа jа познава романскиот jазик како striga 'вештица; нокна пеперутка', потоа старогрчкиот отрг^ 'нокна птица' и новогрчкиот отруАа 'лоша жена", и албнскиот shtrigë 'вештица' и shtrigan 'гавол'. Во Речникот на стандардниот албански jазик2 лексемата штрига ги има следните семантички обjаснуваftа: 1. "Фигура на празни верувааа коjа се замислува како една многу грда, лоша старица што jаде живи луге и се занимава со магии за да прави зло дела'; 'куката на штригата. Да ве изедат штригите; 2. пе^ значеае. Лоша старица, нечовечна, ^а никого не сака; погрдна старица и со лоши особини; тесногрдна, скржава жена; лоша штрига'; 3. зоол. 'пеперутка ^а нокта влегува во сандаците на пчелите и jаде мед; нокна пеперутка ^а се повлекува од светлината и се приближува кон ламбата' ; како и зборообразувачките разновидности:. shtrigëri-a според празните верувааа: твггв] те shtrigëri.и shtrigan-i ishte Ьёгё si shtrigan (се занимава со штриганство, станал како штриган). Каj познатиот албански етнолог М. Тирта3 за односнава лексема ке ги наземе следните обjаснуваftа и толкувааа: "Божества, богови, заштитници на човекот, на родот на една определена територщална заедница се: shtrigë, \ugati, rasku... и се верува дека има стари жени - старици кои се штриги; тие jадат месо и пщат човечка крв, особено го jадат срцето; наjмногу се хранат со срце и со детска крв. Обично штригите секогаш се старици и во ни^ случаj не се млади жени и мажи. Тие се рагаат со штригиски особини". Според Речникот на Мачек4 стрига се срекава во моравскословачките говори и во словачкиот jазик со значеае 'нокна пеперутка". Во овие говори се верувало дека демонот се крие во нокните пеперутки. Во рускиот jазик лексемата гласи стриж со значеае 'нокна птица". Како стригна и штрига во српскиот и хрватскиот jазик има значеае 'црна пеперутка: вештица и презиме'. Според Скок5 лексемата во словенечкиот jазик гласи {Пдопи семантички се совпагаат во српскиот и хрватскиот jазик.
Во латинскиот strixigis значи 'буф ко] во приказните за деца пие крв'. Има^и jа предвид дистрибуци ата на оваа лексема на едед поширок не само балкански ареал, имаме основа да тргнеме по дистрибуцщата на лексемата стрига/Shtrigë во македонскиот и албанскиот ди алектен j азик. Според семантиката овоj апелатив ги има сите предуслови да се истражува на антропонимиско и апелативно рамниште. Познато е дека именословот на старите Словени се состоел од т. н. пожелни и заштитени, главно погрдни го штителе детето од смртта. Оваа поделба Б. Конески (Koneski 1991: 16) jа споредува со магиска сила што се движела мегу два пола, мегу светлата и мрачната страна на животот. И во едната и во другата свера на животот со изборот на името се сврзувало магиско де^тво врз неговиот носител. Мегу овие профилактични номинации како Вештерица, Враг, Куч^ад, Лиш и др. (регистрирани уште од XV век во турските документи) може да се помести и апелативот стрига во функцщ а на лично име.
Историски на^тариот податок за лексемата стрига како антропоним датира од 1345 година и тоа во Дубровник со забелешка дека се работи за презиме. Во 1382 година Strzyga е регистрирано како полско лично име, во 1446 година како руско Иван Стрига, 1535 година како Стрига Онтопов, 1504 Иван Стригин, 1667 како Карпушка Стригин и тн. Во Речникот на Пачич од 1828 година се срекава чешкото име Strih, додека Свобода за името Strihanec смета дека е од глаголот стриже. Слична е ситуацщата и со бугарските презимиаа што ги забележал С. Илчев: Стриганов, Стригачев и Стригулев.
На современ план името Стрига (Коробар-Белчева 1994: 75-80) е сочувано во низа на презимиаа во Хрватска, и тоа како [Пда од 35 фамилии, Stпдa од седум, Stпganac, Stпgo, Stпgulica и др. Во македонскиот jазик нема траги на антропонимиско рамниште од овоj апелатив, но затоа пак се срекаваат многу аналогни, поточно синонимни образувааа во презименскиот корпус како Враговски (с. Бач - Битолско), Вражалски (Ско^е), Вражиновски (с. Смрдеш - Костурско), Драку (Скоще), Дракуловски (Кичево), Ше^аноски
2 FGJSSH, II, Пгапё, 1981, 1939.
3 Магк Тн!а, ММоада ndёr shqiptarё, Ти-апё, 2004, 111, 193, 194
4 Ма^ек V.Etimologicki jazika се8ке^ а 8^еп8кек>, Praha, 1957. С. 476.
5 Skok Р. Ейто^^И цесшк hrvatskoga Ш jezika, III, Zagreb, 1973. С. 417.
(Битола), Каранцулоски (Битола, Охрид и Прилеп и тоа од ди ал. каранцул од турскиот j азик karakongolos 'гавол' итн.
Во сите други словенски jазици како што се гледа апелативот стрига се ономатизирал по пат на пропрщализацща и тоа со или без структурно-граматички средства. А тоа што личното име Стрига исчезнало како и другите профилактички именувааа е резултат на големата промена на умствената насоченост на современиот човек, кому имиаата сврзани за темната страна на животот повеке не му одговараат. Во ова прилика треба да се спомене дека споменатите имиаа со апелативот стрига останале и во основата на некои словенски топоними. Ова може да се илустрира и со толкувааето на о^онимот Стригичан што се наога 10 км jугозападно од Дебар, во областа Голо Брдо (Албанща). Албанскиот назив му е Tatushi. На географската карта од 1975 година е забележано како Strik~an, во 1916 година како Стригичан, во 1901 К'нчов го забележал како Стригачин, Селишчев во 1931 како Стригичан. Овоj топоним со текот на времето претрпло повеке фонетски промени (асимилацща по звучност, метатеза и сл.). Од сите споменати форми наjчеста и назастапена е формата Стригичан. Онимите, коишто по своjата функцща во jазикот се асемантички структури, откако семантички ке се сведат на апелативни податоци, претставуваат репрезенти на матерщалната, духовната и соцщлната култура на се^ народ и тоа наjмногу преку долгиот континуитет на jазикот чии големи потенцщали се потврдуваат во неговиот општ развиток.
Литература
Коробар-Белчева М. Лексемата стрига во онимщата raj словенските jазици / М. Коробар-Белчева // XX научна дискусща на XXVI мегународен семинар за македонски jазик, литература и култура (Охрид 1993). Скоще, 1994. C. 75-80. Общекарпатский диалектологический атлас. Скоще, 1987.
Полоска А. Прилог кон проучувааето на македонско-албанските jазични контакти / А.
Полоска. Ско^е, Менора, 2005. FGJSSH, II, Tiranä, 1981, 1939.
Koneski B. Makedonski mesta i iminja / B. Koneski. Skopje, 1991.
Machek V. Etimologicki slovnik jazika ceskeho a slovenskeho / V. Machek. Praha, 1957, 476. SkokP. Etimologijski rjecnik hrvatskoga ili srpskoga jezika / P. Skok. Zagreb, 1973. III. Tirta M. Mitologjia nder shqiptare / М. Тирта. Tirane, 2004.
