CC BY
6Современиот социум во култура, ja3UK, литература
СТАТУСОТ НА МАКЕДОНСКИОТ JA3^ НА ПОЧЕТОКОТ НА XXI ВЕК
Максим Каранфиловски
Универзитет „ Св. Кирил и Методы/ ", Македонщ'а
Macedonian language status presented in this paper is upon it usage as native language, teaching language, official language and foreign language.
This paper is prepared with the intention of discussing actual situation and possibilities for future development in all mentioned statuses of Macedonian language utilized in R. Macedonia and abroad: in neighbouring countries, European countries and overseas countries.
Македонскиот jазик во XXI век влезе како современ стандардизиран jазик со повекевековна jазична и писмена историска традицща. Историските околности доведоа до релативно подоцнежно офицщално кодифицираае, кое е озаконето во 1945 г. веднаш по завршувааето на Втората светска во^а и по создавааето на федералната држава на македонскиот народ во рамките на тогашната федерацща на jугословенските народи. Поголемиот дел од македонскиот народ остана да живее надвор од државата во ^а ги оствари своите права на признат народ со признат и офицщално кодифициран jазик. Другите делови на македонскиот народ останаа да живеат во други соседни држави без признати права (освен во еден краток период во рамките на тогашната НР Бугарща и делумно во НР Албани а).
Денес, 60 години по озаконувааето на современата македонска азбука и неговиот правопис, кога македонскиот jазик веке сосема слободно се развива низ процеси како и се^ друг jазик, за него може да се зборува како за jазик со статус на ма]чин janiK за лугето припадници на еден народ, потоа статус на службен jaзик на територщата на државата, статус на наставен jaзик во образовниот систем на истата држава и странски jaзик за потребите на институциите (универзитети и др.) на кои има интерес за негово изучуваае.
Македонскиот jазик како мajчин jaзик го зборуваат и го употребуваат Македонците на целата територща на Република Македонка. Надвор од неjзините државни граници TOj во истото сво^тво се зборува и се употребува во соседните зем)и (Албанка, Бугарща, Грцща и Србща заедно со Косово) во кои живеат Македонци, потоа во рамките на европските зем^ мегу економските емигранти (популарно наречените гастарба^ери), во бившите источноевропски зем^ и во средноазиските републики на поранешниот Советски Соjуз (Узбекистан и др.) како последица на преселбите по граганската во^а во Грцща во 1949 г., како и во прекуокеанските зем^ (САД, Канада, Австралща и Нов Зеланд) како резултат на традиционалното печалбарство и на поновото иселеништво.
Како маjчин jазик македонскиот jазик е загрозен во соседните зем^ (иако две од нив се членки на Европската уни а) поради силните процеси на асимилацщ а, кои сега се вршат мошне суптилно, создавали речиси идеални услови за навидум доброволно откажуваае од маjчиниот jазик. Во последно време, сепак, се забележуваат извесни успеси во организирааето на Македонците во тие зем^ преку мудро користеае на законските можности што ги даваат институциите на Европската заедница. Самоорганизирааето на Македонците во соседните зем^ засега може многу повеке да им помогне отколку што може тоа да го направи нивната матична држава. Во сите други зем^ подалеку од Република Македонка маjчиниот македонски jазик е силно загрозен за втората и уште повеке за се^а наредна генерацща, ^а саками подобро да се интегрира во новото општество во наколем дел практично доброволно се откажува од своj от j азик. Само во средините со покомпактно македонско иселеничко население се чувствува извесна организирана грижа за зачувуваае на маjчиниот jазик преку црковните општини и со извесна организирана помош од страна на државата.
Филолошки студии
Македонскиот jазик како наставен jазик се употребува во образовниот систем од сите степени во Република Македонка. Надвор од неjзините граници тоj се употребува во Република Албани а со големи ограничувааа: само во наставата до четврто одделение и само во реонот на Мала Преспа. Неjасна е ситуацщата со наставата на македонски jазик мегу Македонците во Воjводина, во рамките на Р Србща. Недоволно организирана е дополнителната настава по македонски jазик мегу Македонците во западноевропските зем^ и на ова поле има уште многу неискористени можности од страна на нашата држава. Не е ништо подобро организирана ни наставата за македонските прекуокеански иселеници. За неа во многу мала мерка се грижат државните институции, а во наколем броj случаи таа се организира преку црковните општини во кои се организирани македонските иселеници во прекуокенските зем^.
Процесите на европските интеграции отвораат нови можности за македонскиот jазик како наставен jазик во средините во кои живеат Македонците не само во соседните зем^ туку и во подалечните. Тие можности не смее да се пропуштат од страна на државата, а уште помалку од страна на македонистите. Државните и образовните институции треба да вложат соодветни напори за да бидат подготвени да се соочат со тие предизвици: организациски, методски, кадровски и матерщално, со подготвени современи учебници, прирачници, речници, изготвени стандарди за учеае на j азикот и за вреднуваае на наученото, како и со секакви други наставни средства, со користеае на современата мултимедщална техника. Тоа е неопходно биде^и сите тие групации со македонско население имаат различни потреби и со самото тоа потребни се и различни подготовки и различни пристапи кон сите нив поодделно.
Македонскиот jазик како службен jазик се употребува на територщата на Република Македонка и, секако, во неjзините дипломатски претставништва (амбасади и конзулати) низ светот. Со уставните и законските промени произлезени од Рамковниот договор од Охрид 2001 г. предвидена е и можноста за користеае втор службен за деловите на други народи кои живеат во Република Македонка и кои на определено ниво на локалната самоуправа исполнуваат определен процент на бро^ост (наjчесто се работи за општинско ниво и исполнети 20% од вкупниот броj жители на таа територи а). Таквата можност неминовно ке го стави македонскиот j азик во некои општини реално да биде само втор службен j азик иако и натаму, од правна гледна точка, тсу си останува прв службен jазик на целата територща на Република Македони а.
Желбата на македонскиот народ да биде заедно со сите други европски народи во една голема и рамноправна заедница на народи, во ^а нема да биде на^ресудно ко] колку е голем, туку нешто друго (да се потсетиме само на убавата мисла на Гоце Делчев за културното натпреваруваае на народите), верувам дека еден ден ке биде реалност. Но и дотогаш би требало да се искористат дадените можности и македонскиот jазик како службен да се употребува во колку што може повеке институции на Европската заедница. Тоа не е само работа и задача на политичарите и на државната администрацща туку и на сите македонисти заедно со професионалците за други jазици и со преведувачите од странските jазици на македонски и обратно. Пред сите нас заедно сщат предвидливи, но и непредвидливи предизвици на кои треба соодветно да им одговориме (образование на кадар, образование на учениците, методика, стандарди за учеае и за вреднуваае на наученото, учебници и други наставни средства, решение на наjразлични jазични и терминолошки прашааа итн.).
Во секо] случаj наjважно од се е македонскиот jазик како службен да биде во употреба во колку што може повеке тела и институции на Европската заедница. Тоа, мегу другото, е од големо значеае не само за Македонците од Република Македонка туку и за Македонците од другите делови на Македонка, кои се наогаат во една парадоксална ситуацща и кои порано отколку нивната матична држава станаа дел од европското семе^тво на народите, а во исто време j азикот во државите во кои живеат им нема никаков статус, односно го има статусот на непризнат маjчин jазик и се употребува во своите дщалектни
Современиот социум во култура, jазик, литература
форми. На таков начин, преку институциите на Европската заедница може да се создадат услови македонскиот ]азик во тие делови на Македонка да го добие и статусот на наставен ]азик и статусот на службен ]азик во согласност со законските прописи на државите членки на Европската заедница. Колку е ова реално остварливо е друго прашаае. Во секо] случай тоа не може да се случи преку нок и без соодветни подготовки и напори од сите страни. Наша обврска е да бидеме професионално подготвени за одговор на поставените барааа пред нас и професионално да го сработиме сво] от дел од работата.
Македонскиот ]азик како странски jазик е застапен на повеке европски универзитети. Оваа учебна година работат 11 македонски лекторати на исто толку странски универзитети: Москва, Истанбул, Кра]ова, Тирана, Будимпешта, Брно, Прага, Краков, Соснов]ец, Неапол и Париз. Од нив 7 се наогаат на териториите на зем]и членки на Европската Заедница. Степенот на наставата е различен и се движи од настава како помошен предмет по избор за студенти од различни профили (на пр. на Истанбулскиот државен универзитет) до петгодишни студии со завршна диплома за завршени студии по македонски ]азик и литература (на пр. на Московскиот државен универзитет "Ломоносов").
Покра] овие студии во рамките на лекторатите, организирани според мегудржавни или мегууниверзитетски договори за соработка, посщат и универзитети на кои се одржува настава по македонски ]азик со домашни кадри. На]развиена е наставата на Филозофскиот факултет на Универзитетот во Загреб со четиригодишни студии по македонски ]азик, а постепено се врака на високо ниво и се стабилизира наставата по македонски ]азик на Филозофскиот факултет на Универзитетот во Лублана. Од големо значеае за разво]от македонистиката во странство е наставата по македонски \ азик на Универзитетот „Мартин Лутер" во Хале, Германца, на ко] работеше еден од првите македонски лекторати во странство (1969 -1992). Денес наставата таму ]а изведува д-р Гизела Хавранек, една од првите студентки во странство во чща диплома стои дека завршила македонски ]азик. На мошне високо ниво е и наставата на универзитетот „Адам Мицкевич" во Познаа, Полска, со македонски ]азик како рамноправен во дипломата со полскиот ]азик, потоа на Европскиот колец во Гнезно и на универзитетите во Варшава, Ополе и во Б]елско Б]ала, исто така во Полска. Македонскиот ]азик се изучува и на универзитетите во Санкт Петерсбург, Перм и Воронеж во Русща, Минск и Брест во Белоруска, Лавов во Украина, Констанца во Романса, Печу] во Унгарща, Ниш, Белград и Нови Сад во Србща, Риека во Хрватска и во Марибор во Словенца, потоа во Токио Цапонща) и Сеул Цужна Коре]а), "Мекквори универзитетот" во Сидне] (Австралща), како и на неколку универзитети во САД (Чикаго, Темпи, Индщана и др.), во Торонто (Канада) и др.
Има на]ави за можности да се отворат лекторати или да се започне со настава по македонски ]азик во Мадрид (Шпанща), потоа во Киев (Украина) и во Братислава (Словачка). Со малку повеке добра вол]а и ангажман од страна на надлежните министерства би можело да се обнови лекторатот во Виена, а и да се отворат нови лекторати во европските зем]и во кои немаме лекторати, а постои соодветен интерес од нивна страна.
Сметам дека во наредниве години може да се очекува постепено отвораае лекторати во прв ред во зем]ите со кои ке се на]де заеднички интерес за тоа, а потоа и во други зем]и. Во таа смисла неопходно е македонистите да го направат професионално она што тие можат да го направат, биде]ки не може да се оди напред без современи учебници, без користеае на современите мултимедщ ални средства, без соодветно подготвени лектори итн.
Македонистите во Р Македони] а имаат потенци] ал да одговорат на овие предизвици и на почетокот на XXI век да го дадат сво]от придонес во зацврстувааето на позициите на современиот македонски ]азик во сите сфери на неговото живееае и употреба.
