CC BY
11_прегледен труд
УДК: 323.1(=163.3)(560)"186/187" 316.344.42(=163.3)(560)"186/187"
АКТИВНОСТИТЕ НА МАКЕДОНСКОТО ГРАГАНСТВОТО И ИНТЕЛИГЕНЦИJА НА ЦРКОВЕН И ПРОСВЕТНО-КУЛТУРЕН ПЛАН (ПРЕД И ПО БЕРЛИНСКИОТ КОНГРЕС)
Силвана Сидоровска-Чуповска
Институт за национална истори]а Универзитет „Св. Кирил и Методи]", Скоп]е, Македони]а
Key words: Macedonia, citizenship, intelligentsia, parish educational councils, cities, education, culture, companies
Summary: In the 1860s and 1870s the Macedonian middle class and the parish education councils in the almost all Macedonian town and bigger villages refused obedience to the Patriarchate of the Constantinople and the archpriests in Macedonia. This included rejection to pay the church taxes to the Patriarchate and its bishops and to mention the name of the Patriarch as well as names of the bishops of the eparchies. In a great number of the Macedonian towns and bigger villages the nationally conscious middle class, intelligentsia and rich villagers took control of the existing parishes.
With the early 80s of the 19th century will appear new forms of the movement against denationalization policy of the neighboring states.
Клучни зборови: Македонща, граганство, интелигенцща, црковно-училишни општини, градови, образование, култура, друштва
Резиме: Во периодот на 60-тите и 70-тите години на 19 век македонската средна класа и црковно-училишните op[tini во речиси сите македонски градови и во поголемите села одбиле да се покорат на Цариградската Патрщаршща и грчките митрополити во Македонща. Ова значело и одбиваае да ги платат црковните такси кон Патрщаршщата и не]зините епископи и да го спомнуваат името на патрщархот, како и на имиаата на епископите во епархиите. Во голем дел од македонските градови и поголемите села национално свесната средна класа, интелигенцщата и богатите селани ]а презеле контролата над постоечките епархии. Од раните 80-ти години на 19 век се жуавуват нови форми на движеае против денацонализаторската политика на соседните држави.
Општествено-економски промени во Османлиската Имперща во периодот 30-тите до 70-тите години на 19 век позитивно влщаеле врз туавата и ]акнеаето на македонското занаечиско-еснафско и трговско граганство. Економски доволно силни дел од нив се обединиле во превземеаето на раководството на просветено-културен и црковен план, што се наогало во рацете на грчките владици и грцизираните Македонци. Македонско граганство започнало со изградба на свои училишта и цркви по градовите и поголемите селски населби формира_|ки на таков начин нови македонски црковно-училишни општини.
Во рамките на црковно-училишните општини покра] училиштата во кои се одвивала наставата на македонски народ ]азик се поактивно било и движеаето за словенска богослужба и против Цариградската патрщаршща.
На ово] план првите поцелосно формулирани барааа за „народна, словенска (македонска) еманципацща биле направени по Кримската во_|на, наога_|ки „израз во т.н. унщатско движете" (Пловдивски, 1952: 84). Унщатството давало можност, за добиваае на политичка поткрепа од западноевропските држави во задоволуваае на народните барааа изразено преку тактичкиот маневар { склучуваае унща со Римокатоличката црква. За ваквата тенденцща еден католички мисионер забележал: „Лугето во Македонща го сметаат католицизмот повеке како средство за емаципацща од ропството на грчката Патрщаршща и како поткрепа за реализацща на на^олемите аспирации, отколку котва за духовен спас" (Поплазаров, 1981: 72).
Пример за демонстративно отфрлаае на духовната власт на Царигардската патрщаршща претставува обидот за премин во унща од 1859 година во градот Кукуш. Со поставувааето на Партенщ за епископ, кон кра_|от на 1859 година истапиле и охригани, бара_|ки од Патрщаршщата на испразнетото владичко место и именуваниот грк Мелетщ во епархщата да се постави владика од словенско потекло (Радивоев, 1912: 96). Со премин во унща набргу настапиле и жителите на Воден (Димевски,1965:39) и Енице-Вардар (Тра]ановски, 1980: 188). Во ово] период слични манифестации имало и во: Битола, Велес, Неврокоп и други градови во Македонща.
Во Прилеп црковното движете против пелагонискиот митрополит Венедикт започнало кон средината на 60-тите години, раководено од младото занаечиско-еснафско и трговско граганство. На 25 март 1869 година, прилепската црковно-училишна општина на општо народно собрание офицщалано ги прекинала сите врски со Патрщаршщата и се
cнaбдилa со нов печaт. Не]зиниот претcедaтел Хяци Поп Констянтин бил допуштен во мецлисот (Шaлдевъ, 191б: 33-37).
Примери зя отцепувяъе ня мaкедонcките црковни-училишни општини од Цaригрaдcкaтa пaтриjaршиja кон кря_|от ня бQ-тите и почетокот ня 7Q-тите години ня 19 век имяло и во Штип, Ново Село (Штипско), Рядовиш, Кочяни, Крятово и други местя. Црковното движете кyлминaциja достигняло во 18б9 и почетокот ня 187Q годиня кога се осямостоиле и црковно-училишните општини во Неврокоп (18б9), Кривя Пaлaнкa (1869), Кумяново (1869) и Струмиця (1869). Кон кря_|от ня 18б9 годиня незядоволство од струмичкиот влядикя Jеротеj искяжяло и няселението од Мaлешевиjaтa. Незядоволните грягяни од Беровскятя, Пеxчевcкaтa и околните селските општини, испрятиле протесно писмо со 89 потписи и исто толку печяти до големиот везир во кое бяряле зяменя ня грчкиот влядикя со домяшен. Слични борби зя емaнципaциja од Пaтриjaршиjaтa и грцизмот имяло и во Тиквешиjaтa, кяде што целокупните црковно-просветни и општествени ряботи ги предводеля Кaвaдaречкaтa црковно-училишня општиня. Антипaтриjaршиcко движете постоело и во Серскиот caнцaк. Во селото Гajтaниново-Неврокопcко, ня б декември 18б9 годиня во присуство ня претстявници од Серскятя епaрxиja, биля донесеня одлукя зя отцепувяае од Пaтриjaршиjaтa. Воденскятя црковно-училишня општиня борбятя зя емaнципaциja ja зявршиля со почетокот ня 187Q годиня, кога го повикяля aрxимaндритот Пявел Грaмaтиков-Божигропски од Лесновскиот мaнacтир дя зястяне ня чело ня општинятя. Антипaтриjaршиcкото движете бележело ycœx и во Оxрид, Струга, Ресен, Крушево, Дебяр, Кичево и во повеке околни селя, со формиряае сямосто]ни црковно-училишни општини, незявисни од Цaригрaдcкaтa пaтриjaршиja (Трajaновcки, 1988: 193231). По 1869 годиня формите ня отпор против Пaтриjaршиjaтa продолжиле и од стряня ня солунското грягянство (Димевски, 1965: 4142).
Посочените примери зя отцепувяъе ня мякедонските црковно-училишни општини од Цaригрaдcкaтa пaтриjaршиja обично го об]яснувя пятот и средствятя кои биле користени зя постигаае ня целтя, отфрляае ня Цaригрaдcкaтa пaтриjaршиja и грцизмот. Вякви слични примери ня отпор постоеле и во оcтaнaтите грядови.
Со почетокот ня 8Q-тите години ке се по]явят нови облици ня яктивност од стряня ня мякедонското грягянство и интелигенци]я глявно, нясочени против денaционaлизaторcкaтa политикя ня соседните држaви. Нaоfajки се потиснято помеГу политичкиот гнет ня
османлиската власт и верско-националните пропаганди на соседните балкански монархии се започнало со бараше на нови форми на здружуваше во одбрана на национална индивидуалност. Се формирале револуционерни групи и кружоци и се де_|ствувало преку легалните форми на отпор, односно креваше штра_|кови и бунтови во училиштата, протести, мемоари, дописки во печат и друго.
На]рани форми на здружуваше на македонското граганство надвор од верските институции се про]авиле со формираше на читалишта и световни библиотеки. Како и народните училишта, читалиштата и световните библиотеки биле отворени во економски поразвиените градови: Битола, Скоще, Прилеп, Воден, Охрид, Штип, Велес, Солун, Неврокоп и други градови (Георгиевски, 1975: 90). Граганството активно де_|ствувало и со отвораше на просветно-културни друштва. Првото просветно-културно друштво Братство било основано во Битола во 1880 година а една година подоцна било основано и читалиштето Просвета1. Читалиштето донело устав и основало драмска секцща ща на 12 февруари 1883 година ]а прикажала комедщата „Беспаричие" од рускиот писател Тургенев, со превод на македонски народен ]азик (Марица, 1883: 4). Драмската секцща ]а одиграла и пиесата „Цилиндер" (Марица, 1883: 4) и три комедии од Молиер „Лажно болниот", „Скаперник" и „Лагите на Скапен"2.
Активноста на друштвото била трн во очите на приврзаниците на Егзархщата3 и османлиската власт, ща држе]ки се до шерщатското право, одбила да изврши регистрацща со образложение дека просветата на христщаните е исклучиво во компетенцща на црквите. Биде_|ки членовите на друштвото останале упорни по бараше на Битолската црковно-училишна општина, османлиската власт ]а
1 Во Битола во 1860 година било оворено и првото читалиште во Македонща. Читалиштето се прекини работело до 1878 година, за да биде повторно отворено во 1881 година.
2 Комедиите на македонски ]азик (битолско нареч)е), по бараше на битолското граганство биле преведени од Коста Косму наставник во Битолската гимназща. Ово] настан предизвикало незадоволство од страна на Бугарската егзархща и особено од романското министерство за надворешни работи. Од романска страна му бил даден совет да се зафати со преведуваше на драмски текстови на влашки ]азик. Косма ]а прифатил сугестщата и на влашки ]а превел пиесата „Лагите на Скапен".
3 Битолската црковно-училишна општина на чело со поп Ставре по настсуувашето на Егзархщата се спротиставила против употребата на македонскиот ]азик (битолско нареч]е) во прикажувашето на пиесите. На ваквата реакцща друштвото преку сво]от секретар, учителот Харитон Попов, побарало од црковно-училишната општина да не се меша во неговата работа, биде]ки не било во состав на општината.
забранила понатамошната де]ност на друштвото и со тоа престанала работата на драмската секцща (Димевски, 1977: 185).
На ово] план активно било и македонското граганство во Солун со формираше друштво. Друштвото го добило името Христи]анско добротворно друштво и требало да помага во отворашето на народни училишта во градот и околщата, да води грижа за обезбедуваше на училиштата со учители, учебници и учебни помагала и друго. Во обезбедуваше на сво_|от опстанок Друштвото се солидализирало со наредбите на вилаетската власт, во училиштата да се назначуваат за учители I османлиски поданици и да се набавуваат учебници печатени на територщата на Османлиската Имперща, одобрени од „меариф-комисионот" (Димевски, 1977: 186).
Христщанското добротворно друштво превзело повеке акции од кои на_|позната е акцщата за отвораше печатница „во raja би се печателе учебници за македонските училишта на ма]чин ]азик", испрака]ки бараше до Учителскиот совет на егзaрxискaтa машка гимназща во Солун4. Друштвото побарало посредство и од шефот на католичката лазаристичка мисща во Солун Августо Бонети, истовремено превзема]ки и чекори за пишуваше македонски учебници (Димевски, 1977: 186). Друштвото да ja избегне будноста на егзaрxискaтa општина и подозривоста на османлиската власт, го ангажирала мисионерот Самуил А. Нaxимиjaс да замине во Виена и да набави печатница. Мисщата завршила без yспеx и друштвото престанало да постои, но отпорот против големобугарската црковна и просветна политика продолжил манифестиран преку акциите на напредното учителство и учениците во повисоките класови на Солунската машка гимназща.
Чекори за изнаогаше нови форми во раководешето со општествениот и просветно-културниот живот биле превземени и од граганите и интелигенцщата во третиот вилаетски центар Скоще. Акции на ово] план, скопското граганство и интелигенцща про]авило уште во време на руско-османлиската во_|на кога било основано просветното друштво Развитие. Во_|ната и османлискиот став кон xристиjaнското население накратко ja прекинало неговата де]ност. По Берлинскиот конгрес, поточно на 21 март (ст.стил), активноста
4 Учителскиот совет на гимназщата со мнозинство гласови се солидализирал со барашето на друштвото и од сво]а страна поднел бараше до Бугарската егзaрxиja во Цариград за отвораше печатница во Солун. Барашето било одбиено со образложение дека станува збор за ^азичен сепаратизам, толку погубен за единството на бугарскиот народ во толку критични моменти за него".
продолжиля со донесувяъето ня Устав ня Друштвото Развитие. Во уводниот дел ня Уставот биле дядени целите ня Друштвото: 1) дя се поттикне няроднятя просветя зя културно-просветно издигнувя^е ня няродните мяси; 2) дя се негувяят добрите обичяи и дя се чувя трaдициjaтa преку посебни форми ня де_|ност - создявяае фолклорни и дрямски секции, секцщя зя лубителите ня природятя, литерятурня секцщя и друго; 3) дя се чувяят прaвоcлaвните трядиции и обичяи од посегнувяаятя ня рязни верски и други пропaгaнди; 4) дя се помягяят бедните ученици со учебници и други учебни помяряля, a во училиштятя дя се нaзнaчyвaaт месни учители, осмянлиски подяници. 3a постигнувя^е ня посочените цели друштвото сметяло ня „дaрениja" од грягянството, кои ке се собиряле еднокрятно œraja годиня ня пятрониот прязник посветен ня светите: Седмочисленици, Кирил и Методщ, Климент, Шум, Ангеляр и Сявя (Зорниця, 188Q: 9Q). Друштвото нябруго успеяло дя отвори и грядско читалиште (Зорниця, 1882: 23).
Во весникот „Зорниця" од 17 ]уни 188Q годиня во врскя со ряботеаето ня друштвото е зябележяно: „Во грядот повторно почня со ряботя училишното друштво Развитие кое постоело пред пет години. Друштвото е yпрaвyвaно од сво] Устав во кое е иcтaкнaтa неговятя цел, средствя, упрявувя^е, членови, собрянщя и други должности". Кяко понятямошня цел во сво]ятя ряботя, Друштвото требяло: a) дя обезбеди едно од грядските училиштя со едня учителкя; б) дя отворя женски друштвя; в) дя отвори едно основно училиште зя воспитувяае ня женските деця; г) отвореното женско училиште дя го снябди со поребните ряботи и д) учениците дя ги обезбеди со потребните училишни помaгaлa.
Во ряботятя ня Друштвото имяло рязединувяае меГу членовите т.н. „стяри" и „мляди". 3a рязликя од „старите", кои биле поддржувячи ня Бугярскятя егзaрxиja, „млядите", се зaлaгaле зя политичкя и културня aвтономиja ня Мякедонщя, соглясно членот 23 од Берлинскиот договор, бaрajки и покровителство од aвcтро-yнгaрcкaтa диломaтиja (Димевски, 1977: 191). Одлукя донесеня со резолуцщя ня годишното собряние ня 27 jaнyaри 1885 годиня, ja предизвикяло Бугярскятя егзaрxиja и рускятя дипломaтиja во Оcмaнлиcкaтa Империia. Кяко одговор, Егзaрxиjaтa ведняш упятиля остро писмо до Друштвото, во кое го предупредувяля декя со тяковиот чекор и се нянесувяло штетя ня Имперщятя од едня стряня, и се нaвредyвaлa Русщя, единственятя прщятелкя ня „бугарскиот нярод во Мякедони]я". Рускятя дипломaтиja реягиряля со издявяае няредбя до косовскиот
валща за затвораше на друштвото. По ово] чекор на руската дипломатща веднаш биле уапсени тро_ща гимназиски учители, иницщатори за испракаше на резолуцщата.
Забележителен успех на просветно-културно поле македонското граганство и интелегенцщата се про]авило и во другите градови на Македонща. Во учебната 1886-1887 година, Прилепската црковно-училишна општина свикала собрание на кое било донесена одлука за распишаше на добротворна акцща за издршка на учителите, назначувани од општината, организираше на културно-забавниот живот во Прилеп и други активности. Наскоро во градот бил поставен училишен хор. Отворено било ново неделно училиште, при месното читалиште, кое имало два класа за неписмени и полуписмени грагани. [колската библиотека и градското читалиште ги збогатило своите фондови со книги од сите книжевни области. Користе_|ки ]а настаната ситуацща од страна на неколку напредни учители било свикано народното собрание на 10 септември 1887 година, на кое учителот Атанас Бадев поднел реферат со наслов: „Значетето на театрите во националното и културното издигнувате на народот". Набргу бил основан и општински театар, за чие раководеше училишното настсуателство го назначил учителот А. Бадев за управник. На неговата сцена до 1903 година биле изведувани комедиите: „По невол]а доктор", „Ра_|на кнегиша", потоа пиестите: „Невенка и Светислав", „Смртта на Потемкин" и „Црвените панталони", „Вера, Недеж и Лубов" и „Семе_|ството на претставникот" (Димевски, 1972: 209-210).
Споменатите активности со отвораше на читалишта, друштва, драмски секции, изведуваше на драмски текстови и пиеси на македонски народен ]азик биле ]асен показател дека народносно осознаената интелигенцща и граганство и покра] големите притисоци и успевало да де_|ствува против пропагандите и османлинската власт. Активностите на просветно-културен план ке биле поуспешни ако со почетокот на 20 век, дел од македонската интелигенцща, обично учителска, од политички и економски причини не започнала да ]а напушта зем]ата и да заминува на]многу во соседните зем_|и, продолжува_|ки да де_|ствува со формираше на македонски асоцщации и институции.
Литература:
Георгиевски, Миха]ло. 1975. Манастирските библиотеки и читалишта во
Македонка до 1912 година. Мисла: Скоп|е. Димевски, Славко. 1965. Просветните прилики во Македонка во втората половина наXIXвек (елаборат). Архив на ИНИ. Скоп|е.
Димевски, Славко. 1972. Прилог за основааето и де^оста на Прилепскиот театар во минатото. Стремеж. XVII. 3. Прилеп.
Димевски, Славко. 1977. Некои форми на здружува&е на македонското граганство и интелигенцща во 80-те години од XIX век. Годишник на Институтот за социолошки и политичко-правни истражувапа. III. 1. Скоще. 363-365.
Зорница. V. 25. Цариградъ. 17. VI 1880. 90.
Зорница. VI. 2. Цариградъ. 12. I 1882. 23.
Пловдивски, Кирил. 1952. Натанаил Митрополит Охридски и Половдивски (1820-1906). София.
Поплазаров, Ристо. 1981. Отпорот на македонските преродбеници против грчката и бугарската просветна и духовна доминацща во втората половина на XIX век (до 1884), Современост. 8-9. Скоп|е.
Радивоев, М. 1912. Време и живот на търновския митрополит Иларион (Макариополски). София.
Марица, VI. 468, Пловдивъ, 1. III 1883 г., 1.4.
Марица, VI. 493, Пловдивъ, 5. XII 1883 г., 1.4.
Матковски, Александар. 1992. Македонка во делата на странските патеписци 1827-1849. Мисла: Скоп|е.
Тра]ановски, Александар. 1980. Црковно-училишните општини во Македонца. Институт за национална исторща: Скоп|е.
Трайчев, Георги. 1925. Град Прилип. София.
Шалдевъ, Христо. 1916. Градъ Прилип в българското възраждане (18381878), София.
