CC BY
13оригинален научен труд
УДК: 37.014.“32.019.5(497:497.7)“1878/1903“
ЗА ПРОСВЕТНИТЕ ВЛИ.ТАНИ.ТА ВО МAКЕДОНИJA (1878-1903)
Силвана Сидоровска-Чуповска
Институт за национална истори]а, Скоп]е, Македонца
Key words: Macedonia, education, propaganda, Balkan states, governments, politics
Summary: This paper explores the educational influences in Macedonia after the Eastern Crises (1875-1881). Namley, for a long period of time, the Ottoman Turkish government supported Greek religious and educational propaganda on the territory of Macedonian. Even so, after 1878, Macedonia was the country where the propaganda interests, at the level of education, were mostly Bulgarian and Serbian in nature. These, in turn, had a different success in the field during their twenty-five year span.
Клучни зборови: Македонща, образование, пропаганда, балкански држави, влади, политика.
Резиме: Ово] докумєнт ги иcтрaжyвa образовните влщанща во Македонща по Источната криза (1875-1881). Со поддршка на турскитє влади во Македонща, долго време грчкото влщание се чyвcтвyвa во религиіата и образованието. По 1878 година, во Македонща, на образовно ниво имаа влщанща Бyгaриja и Србща. Овие образовни пропаганди, благодарение на помошта од нивните влади и политиката на Отоманската имперща, во периодот од дваесет и пет години, имаа различен успєх во образованието во периодот 1878 - 19Q3 година.
По формирааето на балканските држави Грцща, Србща и Бyгaриja, нивните влади ги започнале своите зaвоjyвaчки амбиции кон Македонща. Во овие зем_|и започнале да деjcтвyвaaт сили чща единствена цел била остваруваае на големодржавните интереси има_іки та_іни планови и договори за поделба и завладуваае. Од друга страна, на ваквото нивно де_іствуваае, во прилог им била и политиката на Османлиската имперща, raja не сакала да ги реши соцщално-економски и политичките промени врз народносен принцип, во зем_|ите кои се наогале во не]зините територщални граници.
Ваквите об]ективни историски факти и оделе во прилог на Патрщаршщата да на_іде поволен терен во Македонща за постигаае на
големогрчките цели - елинизацща на македонскиот народ. Со оглед на тоа дека во рамките на Османлиската имперща била единствениот правен заштитник на целокупното христщанско (православно) население на Балканот, уште поодамна го наметнала грчкиот ]азик во употреба во богослужбата и во администрацщата, во градовите во кои главните трговски позиции ги имале грчките или погрчените македонски трговци. Од друга страна, и офицщалните османлиски власти, во статистичките податоци евидентирани во нуфузите, сите православни христщани ги третирале како „рум-милет“, односно Грци. Користе_іки го широкиот фронт од даденото „право“, Патрщаршщата многу порано започнала да го форсира отворааето на грчки училишта во Македонща носе_іки учители од Грцща или учители од Македонща со завршени грчки училишта и задоени со грчки дух. Не]зин на]ефикасен адут бил средновековното влщание на Византиската имперща со македонската територща, во ща наводно живееле Грци. Поддржува_іки ги тие традиции, грчката пропаганда од тоа црпела „докази дека македонскиот народ е составен дел на грчкиот народ, ко] под притисок на Словените го примил словенскиот говор, но по сво_іот етнички карактер останал грчки“ (Поплазаров, 1977:57).
Претензиите на грчките влади спрема Балканот биле формулирани во две програми. Според т.н. владина програма, грчката граница требало да тргнува од Драч и да стигне до Еге_іското Море врве_іки северно од Серес, и над Битола и Охрид на запад (Битоски,1998:31). За постигнуваае на оваа цел, претходно требало да се подготви почва со примена на пропагандни и „револуционерни“ средства1. Масовно се отворале и назначувале свештеници во македонските населени места, основни училишта, прогимназии и забавишта, додека во главните градски центри се отворале средни училишта и интернати (гимназии, учителски школи, богословски школи). Особено било важно во Македониіа да има поголем бро] грчки училишта и цркви. Бро_іот на учениците, учителскиот персонал и училиштата пред Европа биле употребувани како основен документ за докажуваае на наводниот „грчки карактер“ на Македониіа. Од бро_іот на учениците, што неуморно го зголемувала, преку свои „математички операции“, грчката пропаганда извлекувала „заклучок“ за бро_іот на грчкото население во
1 Во однос на еквилибристика ко)а на дипломатски план морала да ]а применува кон Русща, Англща и Австро-Унгарща, како и кон балканските конкуренти, грчката туркофилска политика, по Источната криза, била затекната како манипулатор ко]што се заплеткал во сопствената конфузща. Поради тоа, Грцща, наірано од другите балкански центри, ги ’изгубила нервите' за тактика кон македонското револуционерно движеае. По 1878 година, грчката пропаганда со испракаае на чети, започнала да го заплашува незаштитеното македонско население.
Македониіа (Битоски, 1998:32). Преку нив, оваа пропаганда имала тенденцща да ]а оствари сво]ата кра_іна цел, асимилациіа на што поголем бро] од македонско население.
По 1878 година, водечко место во водеаето на националистичката пропаганда и понатаму официіално го имала Патрщаршщата, помагана од Филолошкиот и Атинскиот силогос. Улога во раководеаето на пропагандата имало и Министерството за надворешни работи, кое, преку своите дипломатски претставници во Солун, Битола и Серес, одржувало редовна врска со основните носители на грчката пропаганда во Македониіа. Мегутоа, кон кра_іот на 19 век, грчката пропаганда колку и да се ангажирала на просветно поле, од ден на ден, се повеке ги губела своите позиции. За ова, всушност, говори и мислеаето на грчкиот митрополит во Пелагониската митрополща, ко] вака ]а опишал положбата на пропагандата: „Треба да бидеме уверени дека на теренот на ко] стоиме не е толку сигурен како што мислиме. Однадвор денес изгледаме с]а]ни, но всушност нашата положба личи на гробови за кои Исус Христос рече: однадвор накитени, а внатре полни со голи коски и нечистоти]а” (Архив на Македониіа - Скоще, Грчка пелагониска митрополща, службена преписка, 31).
Со почетокот на 20 век, грчката просветна пропаганда во Македониіа се наогала во тешка положба. Работе_іки сред население кое било наполно туго, особено поради ]азикот, се нашла во ситуацща без решение. Во 1904 година, во Македониіа, работеле 1 375 грчки училишта, со 2 100 учители и со 78 000 ученици (Кантарциев, 1983:265).
Како и грчката пропаганда, и српските пропагандни обиди на територщата на Македониіа се поткрепувале и оправдувале на исторщата. За таа цел, уште во 1868 година, бил формиран Просветен одбор, со задача да отвора и издржува српски училишта во Стара Србща и Македониіа. По формирааето на Егзархщата и на кнежевството Бугарща, загриженоста на Белград за судбината на „српските интереси“, се преобразила во една ]асно дефинирана политика, базирана врз интензивираае на матерщалните и политичките средства, со чиіа помош требало да се „создаваат“ Срби во Македониіа. Во рамките на таквата политика, српската влада бара дозвола од османлиските власти, повторно да се отворат затворените „српски училишта“ во текот на воените операции, во 1876-1878 година. Истовремено се барало и од цариградскиот патриіарх да назначува Срби за владици во Скоще, Велес, Дебар, Битола, Охрид и Призрен, дава_іки до знаеае до каде допирале не]зините аспирации во то] момент. По 1878 година, со упорни обиди и барааа до
османлиската влада, српската просветна пропаганда почнала да ги чувствува и првите резилтати. Во периодот 1886-1889 година, со помош на друштвото „Свети Сава“, во Стара Србща и во Македониіа биле отворени 42 училишта (Битоски, 1968:147; Цамбазовски,1960:185; Катарциев,2002:344).
Назначувааето на Скуан Новаковик за српски пратеник во Цариград (1886) и отворааето српски конзулати во Солун и Скоще (1887) и Битола (1888), ]а на]авиле новата фаза во навлегувааето на српската просветна пропаганда. Притоа, српската пропаганда доволно ефикасно ги користела и многубро_іните печалбари во Србща, од чии редови врбувала и школувала кадри за ширеае на српската иде]а за местата од каде потекнувале. За поуспешно де_іствуваае, српската просветна пропаганда во Цариград (1889), испечатила буквари и читанка, ща содржела две третини текст на македонски.
Кон кра_іот на осумдесеттите години од 19 век, српската пропаганда започнала да бара други патишта во ширеаето на „србството“ во Македониіа, со приоритет на основааето црковно-училишни општини. На]активниот во реализираае на ваквиот план, Скуан Новаковик и препорачувал на српската влада: „ при таа работа да се постапува колку што може потолератно, така што би се привлекол народот“. Во тоа, пропагандата имала и делумен успех, кога во градовите, во кои имало српски конзули, започнале да се формираат црковно-училишни општини. Во реонот на Битолскиот конзулат, и покра] пречките од Патрщаршщата, Егзархиіата и месните османлиски власти, во периодот 1890-1892 година, „српски“ црковно-училишни општини, кои се прикривале под името „православни“, биле формирани во Битола, Поречіето, Прилеп, Кичево, Охрид, Галичник, Крушево и Дебар (Цамбазовски,1960:224).
Формирааето на општини во реонот на Скопскиот конзулат било во поинакви услови. Користе_іки ги слабите позиции на грчките интереси, кои биле помали во споредба со оние во Битолскиот вилает, тогашниот конзул Владимир Карик „проблемот“ го решил на многу поедноставен начин. Потплатува_іки го грчкиот митрополит во Скоще, успеал да ]а добие неговата согласност да формира општини во Куманово, Кратово, Кочани, Берово, Г остивар, Крива Паланка и Штип (1890-1892) (Цамбазовски, 1960:224,212-213).
Српската пропаганда наидувала на тешкотии и при отворааето училишта со донесеното Царско Ираде од 1892 година, со кое османлиските власти го признавале постоеаето на Срби единствено во Косовскиот вилает. Така, врз основа на донесениот член 129 од османлискиот закон за ]авна настава, биле одобрени дозволи за
отвораае српски училишта само во Косовскиот вилает2. Затоа, до 1897 година, односно, до добивааето офицщална дозвола за отвораае српски училишта во Битолскиот и Солунскиот вилает, училиштата биле познати под името „та]ни српски училишта“. Во Битолскиот и Солунскиот вилает, работите почнале да се менуваат во март-април 1897 година, кога биле одобрени и првите дозволи. Сега, од страна на Министерството за надворешни работи, можело да се размислува за спроведуваае на единствен училиштен систем за работа на српските училишта во Македонща и Стара Србща, како и за прошируваае на мрежата од средни училишта, кои дотогаш постоеле само во Солун и Скоще.
До 1903 година не се случиле некои позначали промени во ширеаето на мрежата на српски училишта, освен олеснувааето кое оваа пропаганда го добила по устоличувааето на првиот српски владика во Скоще (1902). Затоа и спроведената „тактика“ од српската просветна пропаганда, ово] период го искористила за стабилизираае на дотогашните успеси постигнати на просветен план во последните години.
Бугарската просветна пропаганда во Македонща организирано започнала да де_іствува од шеесетите години од 19 век, главно раководена од Цариград, преку друштвата „Читалиште“, „Македонската благодетелна дружина“, како и „Комиси)а за бедни училишта“. Во пропагандната активност, во Македониіа, учествувале и голем бро] агенти, учители и други лица од Бугарща. За нив, еден бугарски дописник во весникот „Турци]а“, од 29.1.1866 година, се искажал: „...многу луге од Бугарща има (во Македониіа, б.м.), коишто пресгоіуваат за не]зиното будеае“ (Поповски,1989:63).
Главен носител на бугарската просветната пропаганда, по 1878 година, и понатаму била Егзархщата, ща финансиски помагана од бугарските влади, имала можност да развие засилена религозно-просветна активност. Ова е период кога владата на кнежевството Бугарща, и покра] тешкотиите на мегународен план со непризнавааето на кнезот Фердинанд и вазалниот однос на кнежевството кон Османлиската империіа, се определила за заедничко де_іствуваае со Егзархиіата.
Во іули, во 1890 година, Високата Порта издала два берати за егзархиски владици во Скопіе и во Охрид. Нивното назначуваае претставувало и зголемуваае на правата на Егзархиіата, ко]а преку владиците, офицщално можела да издава наредби и да има контрола
2 Во членот 129 од Царското Ираде станувало збор за т.н. „слободни училишта” кои ги формирале општините или поединци, османлиски или странски поданици.
врз црковноучилишните општини. Слично на егзархиските владици, такви привилегии имале и претседателите на црковноучилишните општини во Солун, Серес, Костур, Воден, Кукуш и други градови кои биле избирани од општината, но потврдувани од Егзархиіата („Новини“,1891:41). Мегутоа, за Егзархиіата и понатаму „кочница“ за изедначуваае на привилегиите на просветно поле, останувала Цариградската патриіаршиіа. Затоа, бугарската влада како единствениот „бугарски национален институт во Имперщата“ (Македониіа и Одринска Тракща, б.м.), ]а финансирала Егзархиіата со големи парични суми. За учебните 1890-1891, 1891-1892 и 1892-1893 година, за не]зино поуспешно де_іствуваае на просветен план, на територщата на ИмпериІата, била одвоена и на_іголемата сума од 5 500 000 лева (ИваниЬ,1902:126).
На 13 април, во 1894 година, Егзархиіата добила уште два берати за владици во Велешката и Неврокопската епархща, истовремено добива_іки и привилегии за егзархиските училишта. Во 1895 година, црковноучилишните општини во Македониіа повеке не биле институти признати од османлиските власти. Општините кои ги признавале егзархиските митрополити почнува_іки од оваа година, биле третирани како составен дел на Егзархиіата и не]зиниот управен апарат (Ивановъ,1895:8-9). Според една училишна статистика од 1899-1900 година, во Македониіа, под контрола на Егзархиіата егзистирале вкупно 781 основно и 63 класни училишта (О.М и Б.1902:122).
Со почетокот на 20 век, на Егзархиіата и понатаму и поагало од рака да ]а спроведува сво]ата просветна пропаганда, и покра] тоа што, еден краток период, била попречена од револуционерните настани, во 1903 година.
Периодот од двесет и пет години, владите на Грцща, Србща и Бугарща го исполниле со силна пропагандна активност на просветно поле. Со помош на Патрщаршщата и Егзархиіата се правеле притисоци против Македонците кои во наставата во училиштата, богослужбите во црквите, во активностите на културнопросветните друштвата, читалиштата и слично, го користеле ма]чиниот ]азик. Ако не помагале критиката, потсмевот, ]авниот притисок, тогаш се преогало кон тераае од работа, заканувааа, дури и убиства. Со клеветеаа ка] османлиските власти дека станувало збор за антидржавни елементи, многумина завршувале во османлиските затвори. Сеща употреба на македонското име жестоко се прогонувала.
Грците, по 1878 година, соочени со разво_іот на македонската национална свест, започнале да го користат македонското име во пропаганден чин и тактика, против се посилното влщание на
бугарската пропаганда. Србите, подоцна пробива_іки се на македонскиот терен, манипулирале со македонското име прифака_іки го истовремено со сите параметри во т.н. „македонистичко движеае“. Но набргу, по добивааето одобрение за отвораае училишта во Maкедониja, се откажале и се потиснале. Бугарите, македонското име го прифакале само како географско и територщално. Како име во диференцирачка и национална смисла, бугарската пропаганда македонското име го потиснувала.
Со почетокот на 2Q век, балканските држави просветните пропаганди ги замениле со агресивни вооружени акции. Нивната единствена цел била завладуваае со делови од Балканскиот Полуостров и оневозможуваае на преземените европски реформи за индивидуализираае на Maкедониja на државнополитички план.
Во едни вакви вонредно тешки услови, во Maкедониja, намалувааето на улогата на граганските сили и нивното деградираае во национално-културна и политичка смисла, не значело и нивно потполно исчезнуваае од сцената на започнатото движеае за потполна афирмацща. Ова е период, кога во зем]ата се по]авиле нови сили, на кои им припагаат заслугите поврзани со создавааето и ]акнеаето на македонското културно и политичко струеае, темел на идните цели на ослободителното движеае.
Литература:
Битоски,К. 1998. Континуитетот на македонските националноослободителни борби во XIX и почетокот на XX век, ИНИ, Скоще Димевски, С.1965. Просветните прилики во Македониіа во втората половина на XIX век, ЛИНИ (докторска дисертацща), Скоще.
Ивановъ,И.1895. Положението на българите в Македония, София.
ИваниЪ, И.1902. Из црковне историке Срба у Турскоj у XVIII и XIX веку,
Београд - Нови Сад.
Кантарциев, Р.1983. Борбата на македонскиот народ за свое народно училиште и просвета, Годишен зборник на Филозофскиот факултет-Скоще, кн. 1Q (36), Скоще: 265.
2QQ2. Истори/а на образованието и просветата во Македонща,
Скоще.
В. „Новини“.1891. Цариград. II/1Q, л.45.
O.M. и Б.,1902. Погледъ върху деятелностьа на Българската екзархия 1877 -1902, Leipzig.
Поплазаров, Р. 1977. Ослободителните вооружени борби на македонскиот народ во периодот 1850-1878. Скоще.
Цамбазовски,К.1960. Културни-општествените врски на Македонците со Србц'а во текот на XIX век, ИНИ,Скоц|е.
Hеобjавени архивски извори:
ЛЫ-СК, ГПЫ (Лрxив на Maкедониja-Сконjе, Грчка нелагониска мит'ронолиja), службена нрениска, 31.
