Епидемиите и превентивната заштита во македонија (за чумата и колерата според патеписи и документи од 18 и од 19 век) Текст научной статьи по специальности «История и археология»

oригиналeн научен труд УДК 616.932-036.22(497.7)(091) УДК 616.98:578.833.3-036.22(497.7)(091)

ЕПИДЕМИИТЕ И ПРЕВЕНТИВНАТА ЗАШТИТА ВО МАКЕДОНИJА (ЗА ЧУМАТА И КОЛЕРАТА СПОРЕД ПАТЕПИСИ И ДОКУМЕНТИ ОД 18 И ОД 19 ВЕК)

Силвана Сидоровска-Чуповска

Институт за национална истори]а, Скоп]е, Македонца

Keywords: Macedonia, Ottoman Empire, epidemics, plague, cholera, medicine, health, health care, propagandas

Summary: In this paper has reserved area for history of the plague and cholera in Macedonia in 18 and 19th century. The epidemics a little known but substantial factor for the on-going changes in cultural and spiritual attitudes and practices in Ottoman Empire in this period. That fearful epidemics occurred periodically throughout those years and destructive effect upon the lives of people in Macedonian villages and towns. Those were disrupted the normal economic rhythm and caused many people to flee from their homes and thus leading as well to serious changes in the system of existing settlements. The changes underway second half 19 th century had opened new horizons to and methods for preventing and handling with the epidemics.

Со сво]ата централна положба на Балканот, Македонща во минатото била изложувана на постсуани епидемии од заразни болести. Од нив на]чести биле: чумата, колерата, дифтерщата, лепрата, мала-рщата, големите сипаници и други.

Во првите векови по навлегувааето на Османлиите наколем бро] од споменатите епидемии добиле на уште поголем интензитет, а како главни преносители биле османлиските во]ски, кои доагале од разни делови на: Европа, Африка и Азща. За нивната по]ава и разво] бил погоден и рел]ефот на Македонща, односно географска положба на зем]ата, ща, како по правило, посто]ано била заплашувана од ширеаето на епидемиите од запад, односно од Албанща. Сепак, глав-ниот извор на зарази секогаш доагал од ]угот, односно од Солун и од неговото пристаниште, за кое е познато дека до кра]от на османлис-кото владеете било и на^олемото жариште за ширеае на епидемиите во Македонща (Манолова-Николова, 2004: 31-32).

Разорни по своето де^твуваае, од епидемиите, со на]големи човечки загуби биле чумата и колерата, за кои, во вековите под осман-лиско владеете, народот раскажувал за нив преку нарацща, но се бележело и во пишувана форма. Од пишаните извори на]познати се

летописите и хрониките, a подоцга и гатеписите од зaпaдните гато-писци, кои, од своите пaтyвafta низ Бaлкaнот, многу често ги регис-трир&ле годините и поголемите гаселени местa (б.м. Солун, Битолa, Скоще и Велес) погодени од големите епидимии (Jeremic: 1935, 17).

Првите гагеписни зaписи во кои се опфaтени поголемите епидемии нa Б^^нот, во кои не остaнaлa rajara ниту Мaкедониja, дaтирaaт од срединaтa но 16 век, односно од 1550 годига (Мотковски : 1983, 54).

Епидемиите во текот га 18 и но 19 век и погатнму не стивнy-вaле во Мaкедониja. 3a нивното континуироно присуство им биле по-годни и климотските услови, дополнети со лошите стонбени и хигиен-ски услови но живееае, нисгато здровствено културо, сиромошти]ото, непостоеаето но здровствен кадор, лошите превентивно хигиено-сони-торни мерки, несоодветгато дистрибуцщо и чувнаето но хрогато и други.

Во еден извешто] од почетокот га 18 век, од еден непозгат потник, ко] гатувол од Дубровник зо Цоригрэд преку Скоще, е зобе-лежоно дега: „Не можел до влезе во Скоще поради чумото зо raja чул дега однело 2000 души". Неколку години подоцга, во 1712-1714 годига, чумото во Мaкедониja зело струни р^змери. Во 1712 годига сомо во Солун почин&ле околу 8000 луге. Солун, со кротки прекини, повторно бил зофотен од чумо во 1717-1722 годига (Цонев: 1923, 57).

Ha Болконсктет Полуостров често се регистрир^т по]ови но чумо, кои опф^^т поголемо територщо, но се позгати и лок&лни по]ови. Во 1724-1725 годига од едга големо епидемщо не било поштедега ниту Мaкедониja.Чyмaтa, raja зопочноло есенга, продол-жило и во текот га зимото и но пролетга, проследега со големо смртност мегу гаселението (Николов; Мичев: 1978: 52).

Од сличга епидемщо, територи]ото но Мокедонщо било зофотега и во текот га 1737-1738 годига. Соопштенщото што дотир^т од ово] период изнесуввит подотоци и зо уште едга зорозга болест, односно зо големите сиганици. Во едга од црковните книги га мвиостирот „Св. Прохор Пчински" нaпишaнa од гяконот Jaнко, во месец морт, ден 25, пишуволо: „^Строшно годига беше, чумото уби-ввше, сиганици имвше, пет грошо око рaкжja, грош око вино, 1738 годига добро зимо беше, снег немaше..."(Ивaнов:1970, 138).

И во гаредните години епидеми]ото не стивнуволо. Во извеш-то^т од венециjaнскиот конзул во Дроч било изнесено дега: „Во 1740 годига, чумото ja имоло во Скоще и Битоло, од raja дневно умираде по 5-6 души. Во 1741-1742 годига во Солун умироле и по 300 души, a понекогаш и по 500 души дневно, од кои повекето Турци и Евреи. Зобележоно е дега од едга епидемщо га сиганици во 1757 годига починке 3500-4000 дега. (Лопе: 1992, 76). Фрянцускиот гатописец Жок Клод Фляшо во еден од своите гатеписи пишувад зо трaгедиjaтa

та мaлиот грaд Узунцово во Maj 1741 годинa и зa неговото уништувяае од чyмaтa. Од голем бро] зaболeни жители сaмо 12 сeмejствa целосно оздрявеле (Френски пътеписи зa Бaлкaнитe от първaтa половита нa XIX век: 1981, 300-301).

По одделните про]яви ня eпидeмиja ня 4yMa во Цэригрэд, рeгистрирaни во 40-тите години од 18 век, чумятя повторно се roja-виля во 1750-1751 годиня. 3a не]зинятя поjaБa во Мякедонщя и зя рязмерите што ги опфятиля не постелят подятоци. Мегутоя, со регистрируете ня болестя во Србщя во 1756 годиня, a во текот ня 1759 годиня во: Софщя, Ниш и Видин (Мaноловa-Николовa, 2004: 44), не можеме дя ja исклучиме можносга (поряди близинятя ня споме-нятите места) декя во ово] период не биля поштеденя од овяя смртоноста болест ниту Мaкeдониja.

3a широките рязмери и последиците што ги донеля чумята се споменувя и периодот 1761-1763 годиня кота многу нaстрaдaлe грэдо-вите Скоще и Охрид. Со несмялен интензитет соопштувяят и извеш-тaитe ня стрянските конзули, кои пишувяят зя поjaБa та чумята во годините: 1772, 1778, 1781. Во 1775-1776 годиня чумята се споменувя во До]рян и во Струмиця, a тякви епидемии имяло и во 1788 и 17911792 годиня. Во 1780-1781 од големя епидемщя повторно биле зaфa-тени Скоще и Битоля (Доосвобожденски пътеписи: 1969,104).

Многумита од пятописците кяко причиня зя rojaBa ня епиде-мщята од чумя ги няведувяле и мочуриштата, кои остянувяле по големите попляви. Фрянцускиот пятописец Шярл Сонини, во 1777 годиня, зя „зясто]яните" води ня р. Вярдяр во близинята ня Солун зяклучил декя „од нив се шири глявнятя зaрaзa и смрт зя жителите од грядот" (Мaноловa-Николовa, 2004: 44).

3a хигенско-здрявствените услови та Мaкeдониja известувяле и дипломятските прeтстaвништвa. Во извештарт од 18 ]ули 1798 годиня, янглискиот конзул Чярняуд од Солун до гувернерот ня Лeвaнскaтa компaниja, покря] вообичaeнaтa препискя зя движеаето ня фрянцускятя и янглискятя флота, му пишувял и зя ширеаето ня чумята во грядот: „...чумята зя raja Ви пишяв во последното писмо создяде голем метеж во ово] гряд, но постоят изгледи зя шдеж декя зaрaзaтa ке биде отстрянетя пред почетокот ня идниов месец...". Неколку месеци подоцня, конзулот Чярняуд во пaникa испрятил извешта] повторно ядресирян до гувернерот ня Компaниjaтa во ко] пишувял: „овде с# уште се зборувя зя чумята, и понекогаш се rojaByBa по нещ случя_|" (Британски документа зя истор^ята ня мякедонскиот нярод: 1968, 11-12). Следнята годиня британскиот конзул во едно соопштение пишувя и зя и немирите во Солун, кои се rojaBrae кяко резултат ня „зaрaзaтa" (Британски документа зя истори]ятя ня мякедонскиот нярод: 1968, 13).

Со почетокот на 19 век епидемиите на Балканот продолжиле да се туавуваат со несмален интензитет. Години во кои заразните бо-лести однеле на^олеми човечки и матерщални жртви се споменуваат се: 1813-1818; 1822; 1824; 1829; 1831; 1832; 1834; 1836; 1838; 1839; 1841; 1848; 1849; 1855; 1865-76; 1878; 1879; 1886-1889; 1892; 1893; 18961898 (Jeremic: 1935, 17).

За првите дестелетща од 19 век се евидентирани локални туави на чума од различен интензитет. Карактеристично е што болеста во ово] период е забележана само во селските реони на Македонща (Англиский пътеписи за Балканите: 1987, 473). Од 1810 година чумата се повеке се регистрира и по градовите (Манолова-Николова, 2004:74).

Епидемща на чума во 1801 година со големи човечки загуби се по]авила во: Велес, Овче Поле, Кратово, Полог, а следната година и во Скоще. Во периодот 1807-1810 година епидемща на чума имало и во реонот на Солунско (Френски пътеписи за Балканите от първата половина на XIX век: 1981, 46) и во Охрид (Спространов: 1897, с. 682). Во 1813-1814 година од чумата повторно не бил поштеден Велес, но ]а имало и во: Серес, Драма, Солун, а многу настрадал Лесновскиот манастир (Гандев: 1940, 79-83).

Чумата во Велес повторно била присутна во 1831 (освен чума, во градот се по]авила колера) и во 1835 година. По]авата на чумата била опишана во Велешкиот летопис1, ща од народот била наречена „големиот оган" (Иванов: 1970, 27; Манолова-Николова, 2004:77).

Во триесеттите години од 19 век, чумата и колерата биле забележани речиси на целата територща на Македонща. За ово] период британскиот конзул Це]мс Чарнауд споменува по]ава на колера во Серез. Во сворт извешта] од 4 септември 1832 година пишува: „Се шират гласови за по]авата на колера во Серез (б.м во извештарт е даден латинскиот израз на болеста colera morbus) на 24 часа од градот. Неопходно да се потврди случает - ако е вистина може да до_ще до голема вознемиреност овде, биде]ки посетите од Серез, ко] е прилично голем град се чести" (Британски документи за исторщата на македонскиот народ: 1968, 76). За трагичните последици, кои ги носела оваа епидемща како и неможноста народот да ]а спречи, илустрира и податокот од 1848 година во ко] се зборува за големиот бро] човечки жртви во Македонща (Николовски: 1966, 72).

Новиот бран на епидемща на чумата започнал во 1834 година и то] бил со центар во Истанбул. Во Македонща, таа година биле

1 Летописите и родовите хроники се инетерсни и важни сведоштва, од кои понекогаш дознаваме за настаните од соцщална или од сменена природа и во кои често се испре-плетени „страшни факти" од де]ствувааето на чумата. Велешкиот летопис започнува со описот на „големата чума" од 1813 година и претставува важен извор за да дознаеме за оваа епидемща и за не]зините последици врз градот Велес до средината на 19 век.

регистриряни т.н локялни „жяриштя". Од нив кяко ня]често „жяриште" ня зярязни болести е грядот Велес. Истятя годиня од колеря не бил поштеден грядот Прилеп (Шялдев: 1916, 18). Две години подоцня, кога ня Бaлкaнот немяло воени де^твщя, чумятя и колерятя се во Мaкeдониja и повторно е ня^щогоден Велес (првпят биле зябележяни ня Петровден) (Мaноловa-Николовa, 2004: 77-78).

Новиот британски конзул Чярлс Блянт, во Солун, во извеш-та^т од 14 ]ули 1835 годиня пишувял зя поjaБaтa ня чумята во Кявяля и зя неколку случяи во грядот Дрямя (Британски документи зя истор^ята ня мякедонскиот нярод: 1968, 84). Кон кря_|от ня 1835 годиня Чярлс Блянт во сво_|от извешта] од 2 мя] 1836 годиня споменувя зя поjaвa ня неколку случяи ня чумя во Серез (Бритaнски документи зя историjaтa ня мякедонскиот нярод: 1968, 89-90). Во 1839-1840 годиня од овяя болест нястрядяде голем бро] гряТяни во Неврокоп и во Дрямя (Ивянов:1970, 274).

Условите зя живееае биле еден од глявните превентивни мерки зя зяттитя од епидемиите. Нискиот стяндярд во одржyвafteто ня личня и ня хигетата во местата ня живееае, всушност, биле едни од га^олемите преносители ня инфекции. 3a илyстрaциja ке го искорис-тиме описот од фрянцускиот пятописец Ами Буе, ко], во врскя со гореспоменятото ja изнел своjaтa констaтaциja зя состо]бятя во европскя Турцщя, a истовремено и зя Мякедонщя, ко] ja посетил во 1840 годиня. Според оня што го видел и рязбрял зя чумята од 1837 годиня, Ами Буе проценил декя „...болеста однеля не помялку од 100 000 луге ... не постоеле медицински школи од кяков било рянг, пя зятоя и не се регрутирял никяков медицински квдяр ... големя биля смртноста ня породиликите, новороденчимта, неотпорните деця, воопшто болните кои ги следеле упятствятя ня бajaчкитe и ня дервишите..." (Стaнинскa - Поповскя; 1999, 66).

Чумята имяля големо влщяние и врз промените, кои се случу-вяле врз ритамот ня живееае во мякедонските грядови. Многу од зяняетчиските ряботилници зяпиряле со рябота, a зямиряля и трговиjaтa. 3a 1837 годиня Ами Буе пишувял зя зятворя^е ня сите дукяните во Горня Цyмaja (Шярков: 1929, 92). Многубро_|ни се и свeдоштвaтa во кои се опишяни трягичните тстани кога од стрaнa ня трговци, зaрaзaтa ja пренесувяле во кругот ня семе_|ството. Неретко по пренесувуето ня зaрaзaтa умиряле и цели семе^твя. Се споменувя декя од чумята ня]многу умиряле трговците, кои пятувяле нядвор од грядот (Мaноловa-Николовa, 2004: 105).

Во периодите ня чумята престанувяле и яктивностите повр-зяни со грaдeжнaтa де_|ност и зя неколку месеци зaпирaлe грядбите ня многу цркви. Врз грбот ня мaнaстиритe биля и грижита зя многу болни, кои го бяряле спясот во нивгата зякриля. Во 1837 годиня некои од

градовите се соочиле со тешкотии во пристигаье на матерщал потребен за градба на градските цркви кога „од превентива биле затворени патиштата" (Иванов:1970, 274).

Десет години подоцна, по стивнуваае на чумата, се по]авила колера. Колерата, според пишувааата на некои истражувачи, била пренесена во Европа од Исток. Во 1848 година „од страшната колера во Велес починале многу познати луге". За колерата е регистрирано дека, за разлика од епидемиите на чума, била забележана само во летото 1848, а во ретки случаи имало по]ави и во почетокот на 1849 година (Манолова-Николова, 2004: 78-79).

Нова епидемща од колера, ща се по]авила на Балканскиот Полуостров во 1853 година не ]а одминала Македонща. Во 1864-1865 и во 1873 година се бележи повторна по]ава на колерата од ща била зафатена речиси целата територща на зем]ата.

Последиците што ги чувствувал народот, препуштен самиот на себеси, оставале траги и на генерациите што доагале. Во Осман-лиската Имперща промените на полето на превентивната заштита, многу тешко се реализирале. Портата, поради ваквиот не]зин однос, многу често била критикувана од странските мисионери, кои престо-]увале во Имперщата. За нив било сосема очигледно дека без кон-тролираното движете од град во град, фаталните суеверща и негри-жата за сопственото здрав]е, ширеаето на заразните болести, ке биде постсуано присутно мегу населението.

Првите системски и масовно организирани заштитни мерки од офицщалната власт започнале да се применуваат во 30-тите години на 19 век, кога во време на големата епидемща на колера во Истанбул од 1831-1832 година за првпат бил воспоставен карантин во траеае од пет дена за бродовите што пристигнувале од Црното Море. Со по]авата на чумата во 1834 година од Портата била издадена наредба за карантин и на бродовите што пристигнувале од Смирна. Во Истанбул вториот карантин бил отворен во 1835 година, веднаш по ширеае на епидемщата на чума во градот (Паскалева; Христов: 1963, 52).

За главен реформатор во спроведувааето на карантискиот систем во Имперщата се смета султанот-реформатор Махмуд II, ко] на почетокот се соочил со големи притиоци од страна на „шериатското општество" и присутното мислеае дека чумата „не била заразна". Сепак, несигурноста била поврзана од големиот бро] тешкотии на организациски план во создавааето на карантинскиот систем. Затоа, во 1835-1837 година, во времето на епидемщата на чума било донесено и решението за формираае само на „времени карантини". Неколку години подоцна, согледува]ки го значеаето на превентивната заштита и улогата на карантините, била донесена одлука „за значеаето на

кaрaнтинот кяко зяштитня меркя, raja немяля дя му противречи ня шери]ятот" (Мaноловa-Николовa, 2004: 212).

Во 1836 годиня биля издяденя султянскя няредбя до сите пяши дя преземят првентивни мерки во спречувяае ня болестя во облястите, кои им се доверени ня упрявувя^е. Ведняш потоя, биля издяденя строга зaбрaнa дя се излегувя од Скоще и од Битоля во време ня епидемщя и тяя биля поддржяня со сянитярен кордон (Мaноловa-Николовя, 2004: 209). Следнятя годиня и грядот Енице-Вярдяр бил зятворен гряд зя време ня чумятя во 1837 годиня. Ня влезот од грядот биле сгавени нвдгледувячи, кои имяле зaдaчa дя го спречят влегувяаето во грядот (Тянтилов: 1908-1909, 405-411).

С# почесто се применувяля и меркятя ня изоляция ня цели фямилии во нивните домови. 3a овя, секяко, влияние имяло и поjaвaтa ня професионялни лекяри кяко и: студенти, трговци, учители, кои се стекняле со обрaзовaниe во Европя. Се зяпочняло дя се применувя и т.н. „зедимувя^е" ня зaрaзeнaтa облекя, вaросyвafte ня домовите, кяко и гореаето ня волненятя облекя, кяко едня од поефикясните мерки зя уништувя^е ня болвите, глявните причинители зя поjaвaтa ня чумятя и колерятя по селските и по грядските домови.

Со поjaвaтa ня кярянтинските стяници во поголемите грядови ня Имперщятя биля издяденя и строга няредбя со raja требяло „дя се следят" починятите од чумя. Во куките ня починятите се прявеля дезинфекцщя, кяко и сите други неопходни мерки, кои ги издявял кaрaнтинскиот совет (Мaноловa-Николовa, 2004: 214).

Промените, кяко и решеностя ня влястя дя се постяпи со превентивни мерки зя зaштитa од зярязните болести, се почувствувяле и во Мaкeдониja. Во 1841 годиня, кярянтински служби со лекяри зя-почняле со ряботя во грядовите: Солун, Битоля и Скоще (Кaймaкчиeвa: 1978, 71-73). Во 1872 годиня бил нядрявен няпредок со изгрaдбaтa ня солунскятя кярянтинскя стяни^.

Нештятя ня плянот ня подобрувя^е ня превентивнятя зamтитa, од стряня ня Портятя, донекяде ja стябилизиряле состо]бятя со епидемиите во Мякедонщя, но слябостите од потребятя зя медицинскя помош ja прявело положбятя и понятяму несигурня. Во зем]ятя, од медицинскиот квдяр, во ня^олем бро] биле присутни лeкaри-стрaнци, чщя де_|ност повеке биля нясоченя во службя ня пропягяндите (грчкя, бугарскя, српскя, ромянскя), a помялку ня лекувяаето ня болните. Мякедонското няселение и покря] придвижyвafteто ня ряботите ня полето ня здрaвствeнaтa зяштитя, до крярт ня 19 век и понятяму, ня]многу верувяло ня няроднятя медициня и во своите соняродници, лекярите-Мякедонци, кои ги имяло с# повеке.

Литература:

Англиский пътеписи за Балканите. 1987. София.

Британски документи за исторщата на македонскиот народ. 1968. (1797-1839). T.I. Скоще.

Гандев. Христо. 1940. Към изучаване на "чумавите времена"- В: Сб. В Памет на проф. П. Наков. София.

Доосвобожденски пътеписи. 1969. София.

Иванов. Йордан. 1970. Българските страини из Макеония. София.

- Jeremic. Risto. 1935. Zdravstvene prilike u Jugoslovenskim zemljama do kraja devetnaestog veka. Zagreb.

Каймакчиева.Р., 1978. Создание законодательства и организации здравоохранения в XIX в. В.: ,Дсклепий", Т. IV. София.

Манолова-Николова. Надя. 2004. Чумавите времена (1700-1850), София .

Матковски. Александар. 1983. Исторща на Евреите во Македонща. Скоп|е .

Николов. З.; Мичев. М., 1978. О чумных эпидемиях на болгарской земле на протяжении XV-XIX веков. В. „Асклепий", Т. 4. София.

Николовски. Боро. 1966. О превентиве у Македонии у турско периоду наше исторще (од XIII-XIX века), Зборник радова XV Научног састанка 26-28 ма]. Београд.

Паскалева, В.; Христов, Хр., 1963. Документи за българската история из германски архиви, 1829-1877. док. бр. 13, София.

Спространов. Ефтим. 1897. Джеладин бей (Принос към историята на Охрид). СБ. НУНК, XIV. София.

Станинска-Поповска. Снежана.1999. Ами Буе за Македонща. Скоп|е.

Тантилов. Христо. 1908-1909. По появянето на третата чумна епидемия в някои места на България и Македония. Медицинско списание, I, бр. 4-5. София.

Френски пътеписи за Блакните от првата половина на XIX в. София.

Цонев. Б., 1923. Опис на славянските ръкописи и страопечатени книги на Народната библиотека во София. София.

Шалдев. Христо.1916. Град Прилеп в българското възраждане. София.

Шарков. Васил. 1929. Град Горна Джумая. София.