CC BY
8оригинален научен труд УДК 615(497.7)"18"
АПТЕКАРСКАТА ДЕJНОСТ ВО МАКЕДОНИJА ВО 19 ВЕК
Силвана Сидоровска-Чуповска,
Институт за национална исторща, Универзитет „ Св. Кирил и Memoduj ", Скоп]е, Македони]а
Keywords: The Ottoman Empire, Macedonia, pharmacists, pharmacies, Macedonian cities, parish education councils
Summary: In Macedonia the first graduated pharmacists are mentioned during the Middle Ages. Most pharmacists were from Dubrovnik; the first pharmacists arrived from Portugal and Spain of end of the 15th century and were Sephardic Jews. Within the framework in the Ottoman Empire, organized pharmaceutical activity started in the 19th century. The beginning of the 19th century saw the first Macedonian pharmacists. In 1840, there were two pharmacies in Bitola and Thessaloniki, owned by foreign pharmacists. At the end from the 19th century pharmacies opened and were active as part of the parish education councils in Veles, Bitola, Skopje and Thessaloniki.
Клучни зборови: Османлиска Имперща, Македонща, аптекари, аптеки, македонски градови, црковно-училишни општини
Резиме: До жуавата на првите македонски дипломирани аптекари од Македонща, до средината на 19 век, аптекарската де]ност на]често била водена од аптекари-странци. Првите диполомирани фармацевти-Македонци се споменуваат од средината на 19 век. Во нивните аптеки се вршела и лекарска де]ност. Нивното егзистираае во Македонща, во услови на постоеае на голема неписменост и сиромаштща мегу населението, било голем исчекор напред во подобруваае на општите услови на живееае.
Во средниот век, трговските и културните врски на македонските градови со зем_|ите од Медитеранот и од Средна Европа, овозможиле да се по]ават првите дипломирани лекари и аптекари. За ширеаето на здравствената култура во Македонща на_|голема улога имала Дубровничката Република. Со почетокот на 16 век, бега_|ки пред налетот на инквизацщата во Португалща и во Шпанща, во Македонща се доселиле и повеке видни научници, филозофи и лекари од евре_|ско потекло. На_щознати лекари биле Хуан Родригез де Кастел Б]анко, Бонафус и Арон Афща (Сто]ановски, 1999: 71).
Аптекарската де]ност подолг период била водена од дубровничките и од евре]ските аптекари. Од средината на 16 век се споменуваат и аптекари-Турци, за кои францускиот патописец Щер Балон се искажал дека: „биле повешти во познава^ето и имале повеке медицински матерщали за продаваше во дуканите отколку што имале аптеките во Европа" (Френски пътеписи, 1975: 106).
До почетокот на 19 век, во повеке градови во Македонща, се срекаваат т.н. спицерии (аптеки). Само во Велес постоеле две спицерии во сопственост на Анастас Торгов и Петре Орашот, кои се служеле со западната, европска фармакопе]а. Во 1820 година, во Скоще, работела познатата спицерща на Jанакиjа, ща имала сво] клон и во Велес. Аптекарите во Велес биле во постсуан контакт со спицериите и ароматариусите од Дубровник. За нивната успешна работа во Македонща многу погодувала и природата ща изобилувала со богата флора и со присутноста на лековити билки: белиот слез, пелинот, татулата, анасонот, боливачот и многу други (Николовски, 1995: 142).
На почетокот, по сво]от изглед и по асортиманот на производите, аптеките не се разликувале многу од ахтарниците.Тие, со текот на времето, постепено започнале да го менуваат сво]от изглед, како и да ги збогатуваат содржината и начинот на работа во наст^увааата да одат во чекор со современите достигнуваша во европската фармацща. Во нив, се почесто се срекавале лекови произведени во европските зем]и, постепено проширува]ки ]а де]носта, како мали здравствени установи во кои се формирале првите лекарски ординации и лаборатории. Во овие аптеки се правеле и првите почетоци на организираната итна служба и на домашно лекуваше на болниот. Ова било сосема разбирливо, ако се има предвид дека народот во Македонща бил навикнат да бара на]првин помош за своите здравствени проблеми во „спицерщата" (аптеката) од аптекарот, ко] по сослушуваае на болниот му го препишувал соодветниот лек (Бо]ациевска-Цветковска, Бо]ациевска, Тодорова, 2005: 214).
Почетоците на организирана аптекарска служба, во Османлиската Имперща, започнале во периодот 1812-1830 година. Мегутоа, поминале неколку децении до преземашето на првите посериозни чекори1. Во 1860 година, во рамките на Османлиската Имперща,
1 До 1865 година, секо] можел да отвори аптека и да продава разни подготвени или готови лекови, без разлика дали има соодветно стручно образование. Од споменатата година, се стопирала анархщата со издаваше на строга наредба ко]а била испратена до сите управници на виалетите. Се наредувало на секого ко]што сака да се здобие со диплома на спицерин (аптекар), да полага испит, по што можел да отвори аптека.
започнал да циркулира Законот за аптеките. Според законот, со аптека можел да располага сещ со стекната диплома од Високата медицинско-фармацевтска школа во Цариград или од друга европска висока школа и со нострифицирана диплома во Цариград (Николовски, 1995: 142).
Првите дипломирани аптекари во Македонща, во 19 век, се споменуваат во 1840 година, кога постоеле две аптеки, во Битола и во Солун, сопственост на странци. Според патописецот Jозеф Милер, во Битола (1843), сопственик на аптека во градот бил и грчкиот вицеконзул и аптекар Лоренцо Пери (дипломирал фармацща во Цариград, во 1853 година) (Матковски, 1992: 557). Во втората половина на векот веке работеле аптекарите: Пери, Jусула, Дела, Папа Писта, Чопи, Михаил, Нита, Алексиу, Евангелос Греку, Лоренцо Аристотели, Вангел, Леонида, Ристо Алексик и други (Бо]ациевска-Цветковска, 2008:391).
Организираната аптекарска служба во Битола го забрзала затворашето на ахтарниците поради неможноста да ]а издржат конкуренцщата на аптеките, снабдени со сите потребни соскуки за подготвуваше на различни лекарства и со лекари кои вршеле преглед и му давале помош на болниот (Бо]ациевски, 1992: 252-256). Изведувашето на аптекарска и на лекарска практика, во некои македонски градови, го покажувало нивото на лугето кои чувствувале потреба од такви услуги и можноста да платат. Еден од постарите аптекари во Битола бил и бугарскиот дипломиран аптекар На]ден Браков (Бо]ациевска-Цветковска, Бо]ациевска, Тодорова, 2005: 215).
Во втората половина на 19 век, бро]от на аптеките во градот постсуано се зголемувал. Според некои податоци, во 1899 година, имало 9 аптекари, од кои 5 биле цивилни и 4 воени. Цивилни аптекари биле: Вангел, Леонида, Михалаки Нита, Аристотели и Коцо, кои работеле во цивилната болница, но имале и свои аптеки (Рената Бо]ациевска-Цветковска, П. Бо]ациевска, А. Тодорова, 2005: 215).
На почетокот на 20 век, во Битола, се срекаваат следниве аптекари: Скодрано, Влав од Битола; Кондис, Влав од Битола, диполомирал во Атина. Во Битола се срекаваат и имишата на аптекарите Паписта (Папа Писта) Димитри, Грк од Кожани (работел како аптекарски помошник); Усула Леви, Евреин од Битола и други (Бо]ациевска-Цветковска, Бо]ациевска, Тодорова, 2005: 215-216).
Во патрщаршиската болница „Благовештение", постоела аптека од ща бесплатно се издавале лекови за сиромашните членови на патрщаршиската општина во градот, кои се лекувале во болницата или
пак се прегледувале во болничката амбуланта, отворена уште во втората половина на 18-тиот век, кога била формирана болницата.
Мегу постарите и добро снабдени аптеки во Битола биле и оние на Пери Аристотили, Димитри Дела, Димитри Папа, Паписта Петро, Димитри Чопи, Михаил Нита, Милтщади Алексиу, Коланис К., Евангелос К. Греку, Петре С. Иконому, аптеката на д-р Аврам Балабан (лоцирана во месноста „Дрвен Пазар"), аптеката на д-р Ставро Нале (лоцирана од „Ат Пазар", во призем]ето на неговата кука) и други (Бо]ациевска-Цветковска, Бо]ациевска, Тодорова, 2005: 216).
До почетокот на балканските во_|ни, во болницата, повремено, како аптекари работеле: Никола Jоани, Горги Дошу (дипломирал во Атина), Jоани Петру, Сотир Греку, Jоани Пиргу и други (Бо]ациевска-Цветковска, Бо]ациевска, Тодорова, 2005: 216).
Првата аптека во Прилеп била отворена во 1889-тата година, од страна на Цорцу Лонта, Влав од Крушево. По десет години работеае, аптеката ]а продал на новододаниот аптекар Даодан Симитчиев од Прилеп, со завршени студии по фармацща во Лиеж, Белгща (1899). Сопствена аптека во споменатиот град ща, во прво време, поради финансиската помош од црквата, била наречена „Прилепска црковна аптека", а подоцна „Прва прилепска аптека", имал и неговиот брат Сотир (за него е познато дека не бил дипломиран фармацевт) (Антулеска-Белческа, Рубинчо Белчески, 2008:167).
Во Тетово, непосредно со дипломираните лекари, се вдцавиле и првите дипломирани фармацевти. Првата аптека била отворена од Александар Парлик, во 1885 година (Светозаревик-Покорни, 2010: 21). Кон кра_|от на 19-тиот век, се вдцавиле уште две аптеки. Аптеката Здрав]е била отворена во 1889-тата година и прилагала на егзархиската општина. Со аптеката раководел Александар Герасимов. Во истата аптека, во 1899-тата година, работел Арменак Гулерщан (Светозаревик-Покорни, 2010: 21). Од 1897/1898 година, аптекарската де_|ност во Тетово започнал да ]а врши и Ерменецот Татиос Кандшуан, ко] една година пред тоа работел во Куманово (Светозаревик -Покорни, 2010: 22).
Кон кра_|от на 19 век, надлежноста за отвораае на градски аптеки започнала да ]а преземаат и побогатите црковно-училишни општини во Македонща. Од нив со сво]ата активност се издвоиле аптеките во Велес, Скоще и во Солун. Во Велес, на инициатива на повидните грагани, првата градската аптека била отворена во 1896 година (Боро Николовски споменува дека аптеката ща го носела името „Кооперативна банка" била отворена во 1895 година и имала благородна цел да го избави народот од експлоатацща и да му
обезбеди лекови по достапни цени) (Николовски, 1995: 211). За отвораае на аптеката, на_|првин било формирано Акционерско дрУштво. По извлекувааето на капиталот на акционерите, дел од приходите од аптеката оделе во корист на градските училишта (1897, АЕ:1.492.2.126:579-581). Уште на самиот почеток од работата на градската аптека, одделни акционери, кои очекувале профит од работата на аптеката, го повлекле капиталот. Од ваквата постапка на дел од акционерите, Училишната управа била принудена да ги откупи 19-те акции и останатиот здружен капитал од 60 турски лири, за што била известена и Митрополщата во Велес. Училишната управа, raja била сопственик на аптеката, из]авила дека лековите ке ги продава по достапни цени, а на бедните ученици и на сиромашното население ке ги издава бесплатно. Од не]зина страна бил изготвен Правилник за работа на аптеката и била избрана Комисща во состав: Димитар Тодоров, Иван Горгиев, Иван Богданов и Бано Кушев, со задача да ja испитаат работата на аптеката и да преземаат мерки за не]зиното подобруваае (Николовски, 1995: 211-212).
На добар глас била и аптеката во Cкопjе, отворена во 1896 година. Аптеката се наогала пред црквата Cв. Богородица и имала сопствена амбуланта во raja се вршеле прегледи. Ово] статус, аптеката го задржала до 1920-тата година (Николовски, 1995: 207).
Во април, 1898 година, од страна на Бакалскиот еснаф во ^лун е основана првата аптека. Не]зиното основаае било пропратено со формираае на комисща, во состав Коста Кулумов, Cпиро Caпyнциев и д-р Христо Татарчев. Комидата имала задача да изработи устав (правилник) за работа на аптеката. Главна замисла и цел биле бесплатно, со лекови, да им се помогне на бедните Македонци и на сиромашните ученици кои се школувале во солунските училишта и во околните села (Николовски,1995: 219). Прв аптекар бил велешанецот Иван Кра_|ничанец (Николовски,1995: 219). Аптеката, уште на самиот почеток на сво]ата работа покажала добри резултати со издаваае на лекови на граганите од Cолyн и на селаните од околните села. Во склоп на аптеката работела и амбуланта. На_|првин, во амбулантата работеле д-р Христик, д-р Тенчев и д-р Татарчев. По преземааето на не]зиното раководеае од Иван Кра_|ничанец, во 1898-та година, лекарската де_|ност во аптеката ja обавувал Иван Казанциев од Воден (Николовски, 1995: 213-214, 219-220). Работата во аптеката била постлано под притисок од бугарската и од грчката пропаганда и од офицщалните османлиски власти. По Илинденското востание, аптеката западнала во безизлезна ситуацща. Во 1906 година, И.
Кра_|ничанец бил приеден да го продаде инвентарот на аптеката и да се пресели во Прилеп, каде што повторно отворил аптека.
Со цел да им помогнат на сиромашното население и на сиромашните yченици, со издаваае на бесплатни лекови, од страна на цpковно-yчилишните општини, кон кра_|от на 19 и почетокот на 20 век, биле отворени аптеки во Куманово, Штип и во други градови во Maкедониja.
Литература:
Архив на Maкедониja, Фонд: Велешка митрополща -1897/D/XI, А.Е.
1.492.2.126, л. 579-581, ракопис. Антулеска-Белческа, Гордана; Белчески, Рубинчо. 2008. Здравството во Прилеп и Прилепско мегу двете светски во]ни. Збopнuк на тpyдoвu oд mpemuom мaкeдoнскu тнг_pec за uстopuja на мeдuцuнaтa, Штт 5-7 jym, Штип.
Бо]ациевски, Петар. 1992. Здpaвcтвoтo вo Бuтoлa нт вeкoвuтe, Битола. Бо]ациевска-Цветковска, Рената. Бо]ациевска, П., Тодорова, А., 2005. „Фармацевтската де]ност во текот на XIX и XX век", Збopнuк на тpyдoвu oд втopuoт мaкeдoнcкu rn^pec за ucтopuja на мeдuцuнaтa, Струмица 3-5 ноември, Струмица. Бо]ациевска-Цветковска, Рената. 2008. „Аптекарските дневници од аптеката на Ра)на Алексова". Збopнuк на тpyдoвu oд mpemuom мaкeдoнcкu тнг_'pec за ucrnopuja на мeдuцuнama, Штт 5-7 jyнu, Штип. Ыатковски, Александар. 1992. Maкeдoнuja вo дeлama на cmpaнcкume
namenucцu 1827-1849, Mислa, Скои|е. Николовски, Боро. 1957. „Фармацевтски елементи во исторщата на Maкедониja", Бuлmeн на Фapмaцeвmcкomo дpyшmвo на Maкeдoнuja, Скоще, бр. 1.
Николовски, Боро. 1995. Прилози за исторщата на здравствената култура во
Maкедониja, Maкeдoнcкo фapмaцeвmcкo дpyшmвo, Скоще. Стсуановски, д-р Никола.1999. Здpaвcmвeнama кyлmypa вo Вeлec u Вeлeшкo oд
мuнamomo дo кpajom на 20 вeк, ДНУ, Велес, Велес. Френски пътеписи за Балканите XV-XVIII век. 1975. София.
