CC BY
4оригинален научен труд UDK:821.14.09Hesiodus:821.163.3
ХЕСИОД ВО МАКЕДОНСКАТА КУЛТУРНА СРЕДИНА
Дарин Ангеловски
Институт за македонска литература, Универзитет „ Св. Кирил и Методу ", Скопле, Македонка
Key words: Hesiod, Ancient epic, reception, Theogony, Works and Days, intercultural liaison, literary liaison
Summary: The survey of Hesiod's literary reception in the Macedonian cultural environment is a complex literary communication process that can be followed in several receptive phases (passive, indirect, reproductive) on several levels (intertemporal, interlingvistic and intercultural level). The beginnings of Hesiod's reception in the Macedonian cultural environment are evident in the XIX century according to contacts of Macedonian teachers Grigor Prlicev and Jordan Hadzi Konstantinov-Dzinot with the epic works of Hesiod in one of the classical languages. This phase is considered passive. Later, in the first half of XX century, the presence of the works of Hesiod as translations in some of the neighboring languages allows us to speak about indirect channels of literary reception. The announcement of the first reviews of Hesiod's works in Macedonian periodicals from the second half of the XX century and the emergence of the first Macedonian translations of Works and Days (1996) and Theogony (2001) at the end of the past century, marks the reproductive phase of Hesiod's literary reception in the Macedonian cultural environment. Analysis of the beginning, the scope, the content and the character of Hesiod's literary reception evoked a number of issues, such as the meetings of the classical work with readers in other eras (intertemporal level), the trust of literary translation (interlingvistic level), and more specific, the literary, aesthetic and ideological meetings of Macedonian culture with the ancient Hellenic culture (intercultural level).
Клучни зборови: Хесиод, Античка епика, Рецепцща, Теогонц/а, Дела и дни, книжевни врски, интеркултура
Резиме: Истражувааето на книжевната рецепцща на поетското творештво на Хесиод во македонската културна средина покажа дека станува збор за сложен книжевно-комуникациски процес ко] може да се следи во неколку рецептивни фази (пасивна, посредна и репродуктивна), на повеке рамништа (интертемпорално, интерлингвистичко и интеркултурно рамниште).
Почетоците на книжевната рецепцща на Xесиодовото поетско творештво, во македонската кyлтyрна средина, се согледyваат во XIX век. Поради отсуството на податоци за конкретни преведувачки пофати на Xесиодовите дела, во ово] период, но и според контактите што ги остварувале македонските преродбеници Григор Прличев и Jордан Xаци Константинов Цинот, кои се служеле со дел од творештвото на Xесиод, на неюо од класичните ]азици, рецептивниот процес се определува како пасивен.
Оваа состо]ба се менува во текот на првата половина од XX век, кога присуството на делата на Xесиод во македонската културна средина, според препевите на некои од соседните ]азици, дозволува да се говори за посредни канали на книжевна рецепцща. Об]авувааето, пак, на првите критички осврти за Xесиодовото творештво во македонската периодика од втората половина на XX век и по]авата на првите македонски препеви на Дела и дни (1996) и Теогонща (2001), кон кра]от на минатото столетие, ]а обележуваат репродуктивната фаза на книжевната рецепцща на Xесиод во македонската културна средина.
Проследувааето на почетокот, обемот, содржината и карактерот на оваа книжевна рецепцща, актуализираше низа прашааа, кои подеднакво се однесуваат на средбата на класичното дело со читателите во други епохи (интертемпорално рамниште), на довербата на книжевниот превод (интерлингвистичко рамниште), а на поопшт план и на книжевните, естетските и идеолошките средби на македонската култура со древната хеленска култура (интеркултурно рамниште).
1. Вовед
Податоците за животот и за делото на Xесиод, со кои располага литературната исторща денес, произлегуваат, пред сè, од екскурсните и алузивни елементи, содржани во неговото творештво, но и од кажувааата што ги срекаваме во делата на подоцнежните автори. Податокот дека поетот Семонид од Аморг (VII век пр. н.е.) бил инспириран од дел од стиховите на епот Дела и дни, упатува на заклучокот дека Xесиод, на]веро]атно, живеел кон кра]от на VIII и почетокот на VII век пр. н.е. Основните, пак, (авто)биографски податоци што ги наогаме прснати низ она што е зачувано од неговото творештво, ни го откриваат ово] древен поет како син на трговец, ко] од бреговите на малоазискиот град Кима, во А]олща, се преселил во Бо]отското селце Аскра, сместено на источните падини на планината Xеликон (Дела и дни, стих 633-640). Xесиод таму живеел како зем]оделец и овчар и се занимавал и со поетско творештво (Теогони]а, стих 22-34). Од кажувааата во неговите дела познато е дека учествувал на поетски натпревар во Евбо]ска Xалкида, каде што ]а освоил првата награда (Дела и дни, стих 650-662). Другите податоци за животот на Xесиод се однесуваат на спорот што го водел со брата си
Персе околу татковото наследство (Дела и дни, стих 33-39), ко]што му послужил како еден од основните мотиви при создавааето на дидактичкиот еп Дела и дни.
Целокупното поетско творештво на Xесиoд денес се согледува во две основни книжевно-толковни перспективи: едната, насочена во опсегот на древната хеленска дидактичка традицща, другата, расположена во корпусот на античките дела со генеолошки предзнак. Во рамките на првата група дела, централно место зазема епот Дела и дни. Покра] него, оваа целина ]а сочинуваат и делата: Гатапе стред птици, кое тематски, можеби, се надоврзувало на епот Дела и дни, потоа Aстpoнoмuja, Упатствата на Хupoн, за кое се претпоставува дека претставува поетска творба посветена на воспитувааето, Гoлeмu дела - творба блиска на Дела и дни, барем според насловот. Во ово] корпус на дела, од кои некои се познати само според насловот, а други се зачувани со сосема мал бро] фрагменти, се вбро]ува и делото со наслов: Дактилите oд Ида.
Во групата дела со генеалошки карактер, освен космогониско-теогонискиот еп Teoгoнuja, се вбро]уваат и поетското дело, насловено како Кamaлoг на жените, во пет книги, од кои последната е насловена како Eou; поемата Штит, посветена на борбата помегу Xеpакле и Кикнос, Свадбата на Кеик, каде што е опишана свадбата на трахинскиот крал Кеик, Гoлeмume Eou, во кои е изложено потеклото на видни херои и херо]ки, Meлaмпoдuja, посветена на пророците Меламп, Амфилох, Калхант и Тиресщ и делото со наслов: А]гими], во кое е воспеана борбата на дорскиот крал А]гимщ со Лапитите.
2. Хесиод во македонската културна средина
Почетоците на рецепцщата на поетското творештво на Xесиoд во македонската културна средина го согледуваме уште во текот на просветителскиот период преку проследувааето на неговите дела во лектирата на македонските преродбеници. Основа за ваквиот приод наогаме во проучувааата на Xoмеpските влщанща врз поетското дело на Григор Прличев (поемите Apмamoлoс и Скендербеj), што ги презема Михаил Петрушевски, во сво]от труд Хoмep и Прличев1. При обработката на ]азичниот материал во спомнатите дела и при проучувааето на бродите епитети и поетски изрази што Прличев, освен од Xoмеpа, ги за]мел и од други древни епски, лирски, драмски автори, епиграматичари, историчари, говорници, лекари и биолози,
1 Петрушевски. Михаил. 1970. „Прличев и Xoмеp". Во: nprn.o3u МАНУ, Скоп|е, стр.2557.
Петрушевски издво]ува 3 епитети2, кои ги определува како заемки токму од поетското творештво на Хесиод.
Уште поцврсти показатели што го потврдуваат присуството на поетското творештво на Хесиод во македонската културна средина во XIX век, наогаме во де]носта на македонскиот преродбеник Jордан Хаци Константинов Цинот. За тоа сведочи обемниот книжевен фонд со ко]што се служел ово] македонски преродбеник при осмислува&ето на наставно-просветната де]ност што ]а изведувал, или при решава&ето на разни актуелни современи проблеми со кои бил соочен (Зографска, 1983: 91). Сепак, конкретна потврда за присуството на Хесиод во Циновата лектира добиваме преку сознанщата до кои доага Горги Шоптра]анов, при проучува&ето на содржината на личната библиотека на велешкиот даскал. Во описот на книгите од Циновата библиотека е издвоена една целина од книги, во ко]а, под ред. бр. 155, покра] делата од други антички автори, што биле во сопственост на Цинот (Химни и епиграми од Калимах, Анакреонтика и др. лирика, Софоклеовите трагедии), е наведен насловот на едно поетско дело од Хесиод: Hesiodi Carmina ... Lipsiae, 1818. Во описот на книшката стои известувааето дека делото содржи 66 страници со текст, со печат на насловниот лист од српската кралска гимназща во Велес (Шоптра]анов, 1949: 121).
Наведените податоци не само што го потврдуваат афинитетот на дел од македонските преродбеници кон делата од богатата античка книжевна традицща туку тие сведочат за разбудениот интерес за поетското дело на Хесиод во македонската културна средина уште во текот на деветнаесеттиот век. Сепак, систематското прифакаае на Хесиодовото творештво во македонската културна средина ке се остварува многу подоцна и на неколку рамништа - преку научно-критичките студии, об]авени во македонската периодика, во текот на втората половина на дваесеттиот век и преку жуавата на првите македонски препеви на двете негови на]познати дела - еповите Дела и дни (1996) и Теогонща (2001), кон кра]от на минатиот и на почетокот на новиот милениум.
2.1. Хесиод на македонски j.uiik
Дидактичкиот еп Дела и дни, во препев на Витомир Митевски, претставува прво приопштено дело од Хесиод на македонски ]азик, об]авено од страна на издавачката кука „Култура", во 1996 година.
2piyr|tóg („морничав", „грозен") Hes., Scut. 131 eúpíoxepvog („широкограден") Hes. Theog. 117 5rapo9dyoÇ („даро]адец") Hes. Erg. 264. 221
Препевот е направен според критичките изданща: Hesiodi Theogonia, Opera et Dies, Scutum, Fragmenta selecta. Edited by F. Solmsen, R. Merkelbach and M.L. West, Oxford 1990. Hésiode. Théogonie-Les travaux et les jours-Le bouclier. Text établie et traduit par Paul Mazon, Paris 1928. Hesiod, The Homeric Hymns and Homerica with an English translation by Hugh G. Evelyn-White, M.A. „The Loeb Classical Library", LondonCambridge, Massachusetts 1954.
Како што станува jacHO од кусата белешка во библиографскиот список, Митевски, освен спомнатите критички изданща, при препева&ето се консултирал и со неколку понови изданща на Хесиодовите Дела и дни, препеани на некои од соседните словенски ]азици. Тоа се изданщата на хрватскиот препев од Никола Миличевик (1970), потоа словенечкиот препев, изготвен од Ка]етан Гантар (1974 година), бугарскиот препев на Станка Нед^алкова (1988), српскиот препев од Марио Вишик (1994), како и рускиот препев на В.В. Версаев (1990).
Консултирааето на овие преводи недвосмислено укажува на одговорен пристап во преведувачката де]ност, ко] наога потврда во карактеристиките на финалниот резултат - 828 стихови, колку што содржи делото, преведени на македонски ]азик според ритамот и смислата на изворниот текст. Имено, текстот на македонското издание на Дела и дни покажува доследно пренесуваае на ритамот според метричката стапка на дактилскиот хексаметар, карактеристичен за хеленската епска поезща. Таквата доследност е постигната со примена на принципот на наизменично редеае на акцентирани и неакцентирани преведени дактили, како и со изборот на лексичкиот материал што е употребен при преведувааето.
Заради полесно снаогаае во текстот, преведувачот пристапил кон насловуваае на тематските целини на епот. Така на пр., воведните стихови се наречени „Обракаае до Музите" (стих 1-8), според чинот на повикувааето на Музите како карактеристика на хеленската епска поезща. По нив следуваат тематските целини со митолошка подлошка насловени како: Двете Ериди (стих 9-41), Митот за npoMemej и Пандора (стих 42-105) Митот за петте рода (стих 106-201), Jастребот и славе^т (стих 202-212). Наредните целини во македонското издание на епот Дела и дни, според предметот на поетската инспирацща, се насловени како: Слово за правдата (213292), Пофалба на трудот (стих 293-316), Пофалба на чесноста и побожноста (317-341). Другите целини носат наслови според упатствата за секо]дневниот живот што ги содржат: Совети за водете на домакинството (стих 342-413), Време за сечете дрва за правете
алатки и време за полски работи (стих 414-492), Совети за животот преку зимо (493-563), Пролетни и летни работи (стих 564-617), Совети за пловете и тргов^а по море (стих 618-694), Совети за женидба (стих 695-705), За односот кон блиските, другаруватето и други совети (стих 706-723), Верски и обичаjни забрани (стих 724-759), За лошиот глас (стих 760-764) и последната целина насловена како: Срекни и несрекни денови (стих 765-828).
Карактеристика на македонското издание на Хесиодовиот еп Дела и дни претставува и исцрпниот предговор од препе]увачот насловен како На исконот на хеленската духовност. Оваа студща, поместена на речиси ист бро] страници колку што зафака делото (40 стр.), е втемелена на достигнува&ата на светската критичка мисла во проучува&ето на Хесиодовото творештво. За тоа сведочат безмалку педесетината посочени наслови на студии во библиографската белешка на кра]от од изданието. Во предговорот кон делото, вниманието на читателот е насочено кон прашааата за односот помегу хомерската и хесиодовската, т.е. малоазиската (]онска) и европската (континентална) струна на хеленската епска поезща и кон основните податоци за потеклото и за животот на древниот хеленски поет. Посебен интерес е посветен на толкувааето на митовите (Промете] и Пандора и митот за петте рода), како и на специфичните поими и теми какви што се трудот, правдата, итн.
Составен дел на македонското издание на Хесиодовите Дела и дни претставуваат и белешките кон епот, изготвени од Даница Митевска. Во нив се дадени об]аснувааа за алузиите што ги користи Хесиод, се жуаснуваат недоволно познатите поими што се срекаваат во делото и помалку познатите митски суштества, се расветлуваат нивните мегусебни релации, или пак, се об]аснува културно-историскиот контекст во времето на Хесиод.
Четири години по об]авувааето на македонскиот препев на Дела и дни, во 2000 година, на страниците на македонското издание на европската ревща за култура Летр интернасионал, се по]авува и првиот фрагмент од Хесиодовата Теогонца, во препев на Марща Чичева-Алексик. Станува збор за об]ава на првите 151 стихови од на]стариот европски еп со генеолошки карактер, под насловот Теогони/а (Рагате на боговите 1-151). Оваа об]ава, всушност, ]а навестува жуавата на интегралниот препев на делото во македонската културна средина. Иако, во ово] случа^ не е наведен изворот на оригиналниот старогрчки текст, претпоставуваме дека препевот е изготвен врз основа на француското критичко издание на старогрчкиот изворен текст: Hesiodé. Théogonie - Les Travaux et les jours - Le
Bouclier. Texte établie et traduit per par Paul Mazon, Paris 1928, според кое издавачката кука „Сигмапрес", од Скоще, веке во 2001-та година, го об]авува ова дело со непроценлива историско-литературна вредност. Од податоците содржани во Неколку општи белешки кон препевот на 'Теогон^а' (стр. 159) дознаваме дека при препевааето на Хесиодовата Теогони'а се консултирани поголем бро] изданща на оригиналниот текст: - Hesiodus, Carmina, Bibliotheca scriptorium graecorum et romanorum Teubneriana, Stuttgard 1958; - Hesiodus, Carmina, Lipsiae, Teubner 1908; - Hesiodi Theogonia, Opera et dies, Scutum, Fragmenta selecta. Edited by F. Solmsen, R. Merkelbach and M. L. West, Oxford 1990;
Споредбената анализа на македонските препеви на Теогонща покажуваат извесни разлики во преведувачките решенща, кои се претежно од стилистички карактер. За илустрацща на овие согледби, ги наведуваме воведните стихови (1-4):
Mouaàrov 'EXrnBviàSiBV àp%<B^e0' àeiSeiv, aï 0' 'EXik&voç £%ouaiv Opoç ^éya те Çàôeôv те Kai те nepi кр-qvqv ÎoeiSéa nôaa ' ànaXoïaiv OpxeÛvTai Kai ßro^Öv £pia0evéoç Kpovtovoç.
Славопо] а], да запееме за Хеликонските Музи!
Господарки што се на вел]а и пресвета Хеликон гора, со кревките нозе кра] синиот извор се вщат во оро, околу жртвеник вишен на синот семокен Кронов.3
Музите Хеликониди на почеток да ги опееме столнина што им е вел]а и пресвета Хеликон гора! С' кревките ноsе кра] синиот извор се вщат во оро, околу олтарот вишен на синот семокен Кронов.4
Понудениот пример покажува дека обата превода ]а почитуваат формалната страна на Хесиодовата Теогонща, со што интегралниот превод, за разлика од препеаниот фрагмент, покажува поголема доследност кон текстот од изворникот. Како карактеристика на ово] препев се издво]ува насто]увааето да се зачува оригиналната метричка стапка на оригиналниот стих преку акцентирааето на слоговите во стихот на македонскиот препев. За таа цел, ка] одредени стихови, чща
3 Хесиод. 2000. „Теогони)а: или Рагаае на Боговите 1-151". Препев од старогрчки ]азик, Марща Чичева-Алексик. Во: Lettre Internationale, бр. 18, стр. 72.
4 Хесиод, Теогонща. 2001. Препев од старогрчки, коментар и индекс, Марща Чичева-Алексик, Сигмапрес, Скоп|е, стр. 31.
метричка стапка отстапува од онаа на изворниот стих, пристапено е кон приспособуваае на метарот, со набележуваае на иктуси врз одредени слогови. На други места, пак, кога по зборот што завршува на согласка следува збор ко] почнува на согласка, метарот е запазен со елидираае на согласката предадена со курзивно писмо, како што е постапено, на пример, во стиховите 453-456:
'Pevq Sè S^nSefoa Kpôvœ теке çaiSi^a xéicva,
laxvqv Д-q^qTpa Kai "Hp-qv xpuaonéSiXov ïçôi^ôv т ' AiS^v, Ôç ÙnO %9ovi Sro^axa vaiei vq^eèç ^xop £%rov, Kai épÎKxunov 'Evvoaiyaiov
Ре]а пак, Крону се даде и породи пресветли чеда: Деметра, Хестща и Хера со сандали златни што оди, Уште и силниот Аид, бог со безмилосно срце, Под зем|а дворци што вселил и Земjотрéсецот грмлив.5
Македонските препеви на Хесиодовите Теогонца и Дела и дни претставуваат резултат на задлабочена и одговорна филолошка де]ност, ко]а се однесува и на посветеното внимание на тематската и на стилската поврзаност на Хесиодовото творештво со Хомеровата поезща. Освен угледувааата на изворните текстови на Или/адата и Одисеjата (според изданщата: Homère, Iliade (Texte établi et traduit) par Paul Mazon, Paris 1949 и Homerus Odyssea, edidit G. Dindorf - C. Henze I - II, Lipsiae, Teubner 1891, 1886 ), при воспоставувааето на овие релации, од особена важност е и вложената грижа за доследното пренесуваае на традиционалните епитети на старогрчката епска поезща во ]азикот на македонската литература според лексичкиот матерщал употребен во македонскиот препев на Или/адата од Михаил Д. Петрушевски.
Како не помалку важна специфичност на македонското издание на Теогонща може да се посочи и додавааето на текстот на грчкиот оригинал кон текстот на препевот според изданието Hesiodus, Carmina, Bibliotheca scriptorium graecorum et romanorum Teubneriana, Stuttgard 1958. Со тоа е постигната поголема прегледност на симбиозата што ]а творат формалните и значенските аспекти на делото, особено за оние читатели, кои го владеат старогрчкиот ]азик. Поголема прегледност, пак, во рамките на текстот на македонскиот препев е постигната со насловуваае на поодделни тематски целини од делото. По почетните
5 Хесиод, Теогонща. 2001. Препев од старогрчки, коментар и индекс: Марща Чичева-Алексик, Сигмапрес, Скоп|е, стр. 53.
стихови (1-34), насловени како Увод, следуваат стиховите насловени како Химна на Музите (стих 35-103), со кои Хесиод ]а изразува сво]ата почит кон Музите и карактеристичното обрака&е кон нив под насловот Повикувапе на Музите (стих 104-115). Понатаму следуваат поетските прикази за Првите богови (стих 116-125), Првиот пород на Гаjа (126-132), Породот на Гаjа и Уран: Титани (стих 133-138), Киклопи (стих 139-146), Хекатонхеjри — Стораките горостаси (стих 147-153), Крон го скопи Уран (стих 154-181), Породот настанат при скопепето на Уран: Гиганти, Еринии, Мелщски нимфи (стих 182-187), Афродита (стих 188-210), Потомството на Нокта (Никс) (стих 211232), Потомците на Море (Понт) (стих 233-239), Нереидите — керките на Нереj (стих 240-264), Ирида и Харпиите (стих 265-269), Граjи, Горгони, Медуса (стих 270-279), Пегас и Хрисаор (стих 280-286), Судбината на Герион, синот на Хрисаор (стих 287-294), Ехидна и Тиф(а)он (стих 295-307), Породот на Ехидна и Тифон (стих 308-336), Потомци на Титаните. Океан и Тет^а (стих 337-345), Океаниди — керките на Океан (346-370), Хиперион и Теjа (стих 371-374), Кри и неговото потомство (стих 375-377), Потомството на Зора (Ео^а) (стих 378-382), Стикс (стих 383-403), Коj (Кеj) и Фоjба (Феба) (стих 404-410), Химна на Хеката (стих 411-452), Потомството на Реjа и Крон (стих 453-467), !5евсовото рагапе (стих 468-506), Синовите на Jапет: Атлас, Меноjтиj, Прометеj и Еnиметеj (стих 507-534), Прометеj се обидува да го измами !5евс (стих 535-616), Битка со Титаните (стих 617-712), Хекатонхеjри — Стораките горостаси (стих 713-725), Тартар (стих 726-745), Нок и Ден (Никс и Хемера) (стих 746757), Сон и Смрт (стих 758-766), Дворците на Аид (Ад) (стих 767-773), Стикс (775-819), Тифоеj (Тифон) (стих 820-835), Борбата на !5евс со Тифоëj (Тифаон) (стих 836-868), Наследниците на Тифоëj (Тифон) (стих 869-880), !5евс — врховниот бог (881-885), Потомците на !5евс (886-964), Повторно повикувапе на Музите (стих 965-968), Полубогови (стих 969-1020) и Повторно повикувапе на Музите (стих 1021-1022).
Составен дел на македонското издание на Теогонца претставува и книжевната студща Хесиод — обид за неколку хеуристички тези од Елена Колева. Оваа студща, според методологщата на книжевната компаративистика, го согледува Хесиодовото творештво во толковните перспективи на другите антички поетики (Аристотел, Пиндар, Хоратщ, Кикерон), но пред се, според Платоновата поетолошка концепцща на уметничкото дело. Застапува]ки ]а тезата за дщалогичната устроеност на книжевноста, оваа студща, во функцща на предговор кон Теогонца, го согледува Хесиод како Платонова
поетолошка парадигма според низа суштествени одлики, разлики и совпагааа.
Co превод на еден мал дел од Xесиoдoвoтo поетско творештво за потребите на своето истражуваае од областа на родовите студии се зафака и Катерина Pистoвска-Младенoвска. Во сво]ата студща Првата жена вo хеленската мumoлoгuja: мumom за првата жена Пaндopa — една oд централните свети приказни вo хеленската мumoлoгuja, авторката се осврнува на оние делови од Teoгoнuja и Дела и дни, во кои е опеан митот за Пандора (стиховите 52-53; 571-584; 588-601; 602-612; 613-616; од Teoгoнuja и стиховите 60-83; 83-89; 89-105; од Дела и дни) според оригиналниот старогрчки текст од изданието Hesiodi Carmina. ^анува збор за две различни верзии на пееаа на митот за Промете] и Пандора, од кои, онаа во Teoгoнuja е посочена како прва и постара верзща испеана во 88 стихови, додека верзщата во епот Дела и дни содржи 82 стиха и според времето на настануваае е определена како подоцнежна (Младеновска^истовска, 2003: 268). Истакнува]ки ги хармоничноста и единството на овие делови од Teoгoнuja и од Дела и дни, преведениот избор на стихови, што Младенoвска-Pистoвска го прави според принципот на функционалната еквивалентност, ги актуализира овие две дела во македонската културна средина, од аспект на женските, или родовите, студии.
2.2. Хесиод во македонската периодика
Pецепциjата на поетското творештво на Xесиoд во македонската културна средина, освен преку преводот, се остварува преку низа книжевно-компаративни и лингвистички истражувааа, об]авени во македонската периодика. Од вкупно дванаестте евидентирани наслови, посветени на Xесиoдoвoтo творештво6, четири се жуавуваат на страниците на спецщализираното мегународно списание за класична филологща Жива антика, во текот на шеесеттите, седумдесеттите и деведесеттите години од минатиот век. И покра] тоа што македонската средина, во споменатиот период опстсуува и се развива според културната и ]азична автономност, дел од овие научни студии за Xесиoд, од областа на компаративната книжевност и лингвистика, се об]авени на српско-хрватски и на англиски ]азик.
6 Истражувааето се темели врз прегледот на списанщата печатени во Македонща по Втората светска во]на, па наваму: Жива антика, roдишен збopнuк на Фuлoзoфскuom факултет, Hos ден, Coвpeмeнoсm, Разгледи, Културен жuвom, Спектар, Пpuлoзu MAHУ, Систасис, Идентитети.
Прегледот го започнуваме со трудот Пpaвomo вo Хeсuoдoвuom еп 'Epya ка1 1/j.spai' од Л. Маргетик, об]авен во 1962 година7. Истражува]ки ]а структурата на правниот систем во времето на Xесиoд, авторот ги разгледува низата матерщално-правни односи што се спомнуваат во епот Epya ка1 Ijuépai (Дела и дни), какви што се: задолжувааата, дарувааата и заемите, обврските што произлегуваат од за]мувааата, наследното право, брачното право, општите правни начела итн. Coгледбите на Маргетик упатуваат на заклучокот дека целта на судството што го опишува Xесиoд, не се состои во „делеае правда", туку во одржувааето на соцщалниот мир.
Cледниoт труд, посветен на Xесиoдoвoтo творештво, се по]авува нецели десетина години подоцна, во 1971-та година, исто така, на страниците на списанието Жива антика, со наслов Cmpyкmypama на стuxom и сmpyкmypama нареченицата каjХес^д, од Б. Главичик.8 Co оваа студща авторот се зафака со специфичната задача да ]а истражи „внатрешната" страна на Xесиoдoвиoт дактилски хексаметар, ко]а поставува низа прашааа од синтаксичко-стилистички карактер. Анализата на Xесиoдoвиoт стих и на реченицата, во ово] случа], е поставена преку споредба на примери од делата што му припагаат на Xесиoдoвиoт опус, но и преку споредба на Xесиoдoвoтo творештво со Xoмеpoвoтo творештво. Во таа насока, авторот го спроведува истражувааето преку анализа на: а) деловите од реченицата кои се со истоветна граматичка функцща како онаа од претходниот стих со ко] реченицата е поврзана со помош на составен сврзник, б) предложените изрази, в) партиципските изрази, г) инфинитивските конструкции како делови од реченицата, д) проширената апозицща, г) атрибутите и е) глаголските предикати кои се наогаат на кра]от од реченицата, чщ суб]ект се наога во претходниот стих, итн. Општиот заклучок од истражувааето на структурата на стихот и на реченицата ка] Xесиoд ]а определува фразата како смирена, според опсегот - пократка и поеднолична, што пак, од сво]а страна, ]а прави подложна на метричките правила и, на то] начин, се ублажува напнатоста помегу стиховите.
Во 1991 година, како прилог од петтиот научен собир на ^]узот на друштвата за антички студии на Jyгoславиjа, од 1989 година, во македонската културна средина се по]авува студщата Изгyбeнomo и сnaсyвaчкomo време од Весна Томовска. Повлекува]ки низа релации помегу категориите на изгубеното и на спасувачкото време ка] Xесиoд
7 Margetic. L. 1962. „Pravo u Hesiodovu epu "Epya Kai lí^épai". ZA 12/1, 39-49.
8 Glavicic. B. 1970. „Struktura stiha i struktura recenice u Hesioda". ZA, 21/1, 65-102.
и ка] Платон, авторката го согледува проблемот на жуавноста на времето и неговото доживуваае ка] Хесиод како митолошка реминисценцща (Дела и дни), но и како извесно ритуално вракаае кон почетоците и настаните illud /вшрт (Теогони/а).
Во 1998 година, полскиот класичен филолог Елвира Качинска, под насловот Белешки за цпрцу \beiv ка/ Калимах и Хесиод, го об]авува своето проследуваае на спомнатата формула и не]зиниот еквивалент во изразот ^юуп во песните на Калимах (Химна до Sевс) и ка] Хесиод (Каталог на жените)9
Интересот за темите од поетското творештво на Хесиод во македонската културна средина, иако со скромен интензитет, продолжува и во вториот милениум, кога во периодиката се по]авуваат неколку критички студии, во целост посветени на разни митолошки теми. Тоа се статиите Хесиодовиот мит за Прометеj и Пандора10 од Катерина Младеновска, об]авена во списанието „Спектар", во 1999 година; потоа студщата Повикувапе на Пиериските музи: Македонца во наjстарите пишани уметнички форми11 од Тренчо Димитриевски, об]авена на страниците на списанието „Стремеж", во 2000-тата година, и статщата Митот на Прометеj и митот за петте рода ка/ Хесиод12 од Елена Весова, об]авена во списанието „Филозофща", во 2002 г. Наредната, 2003 година, Катерина Младеновска-Ристовска се ]авува како автор на векеспомнатиот труд Првата жена во хеленската митологи/а: митот за првата жена Пандора — една од централните свети приказни во хеленската митологи/а13, об]авен во „Зборник на истражувааа од областа на родовите студии".
Во 2001 година, во македонската културна средина, се жуавува и првиот синтетизиран преглед, посветен на Хесиодовото поетско творештво, од Витомир Митевски. Оваа студща, всушност, претставува составен дел од поширокиот професионален интерес на авторот за темите од исторщата на хеленската и на римската епска поезща (Хомер, Хесиод, Овидщ, Вергилщ), кои во облик на книга се
9 Kaczynska. Elwira. 1998. "Remarks on ^ixp^v^ueiv in Callimachus and Hesiod". ¿4,48/1-2, 43-46.
10 Младеновска, Катерина. 1999. „Хесиодовиот мит за Промете] и Пандора". Спектар бр. 33-34, стр. 183- 197.
11 Димитриоски, Тренчо. 2000. „Повикуваае на Пиериските музи: Македонща во на]старите пишани уметнички форми". Во: Стремеж, бр. 3-4, стр. 140-147.
12 Весова. Елена. 2002. „Митот на Промете] и митот за петте рода ка] Хесиод". Во: Филозофщ'а, бр. 1, стр. 7-15.
13 Младеновска-Ристовска. Катерина. 2003. „Првата жена во хеленската митологща: митот за првата жена Пандора - една од централните свети приказни во хеленската митологща". Зборник истражувата од областа на родовите студии (ур. Катерина Колозова). Евро Балкан Прес, Скоп|е, стр. 251-293.
об]авени од издавачката кука „Матица македонска", под заедничкиот наслов Античка епикаХелада и Рим.14
Во делот посветен на Хесиод (стр. 187-263), како што станува ]асно од белешката кон книгата, е поместен трудот На исконот на хеленската духовност. Поради неговата првична функцща на предговор кон изданието на епот Дела и дни, ово] труд, за оваа пригода, е збогатен и со критичко-теориска визура, предметно насочена кон Хесиодовиот генеалошки еп Теогони'а.
Интересот за ова дело во студщата на Митевски поага од разгледува&ето на содржинските и на структурните рамништа на кои се остварува Теогони'а и градира кон утврдувааето на оригиналниот придонес на Хесиодовото поетско творештво, ко] авторот го лоцира во посредничката улога што ]а остваруваат Хесиодовите дела на планот на разво]от на хеленската духовност. Согледува]ки ги Хесиодовите дела како поврзувачки алки на епската поезща со филозофщата, или како што самиот вели на едно место: „Бараки го изворот, начелното, архе, философската мисла ]а пронаога космогонщата; но тогаш космогонщата веке се претвора во онтологща. Според тоа, во областа на космогонщата Хесиод не измислува, туку преназначува, подготвува апстракции кои ке послужат како подлога при осамостсуува&ето на философската мисла што доага по него" (Митевски 2001, 211).
Освен кон овие аспекти на Хесиодовото творештво, во трудот им е посветено внимание и на митолошките подлоги, врз кои се остварува основната наративна линща на Теогони'а. Проследува&ето на митот за поколенщата три божествени генерации на владетели со светот (Уран, Кронос, Sевс) ги активираат аналогиите на Хесиодовите творби со Блискоисточните поетски дела. Споредбените анализи на Теогони'а со вавилонскиот еп Енума Елиш, ко]а авторот ]а темели според теорщата на Вест (Шез1;), ги поставуваат прашааата за оригиналноста на Хесиод, епизодите во Теогонща, за содржаните филозофски идеи, итн.
Прегледот на прифакааето на Хесиодовото поетско творештво во македонската културна средина го заокружуваме со критичкиот осврт за македонскиот препев на Теогонща од Весна Томовска, об]авен во електронското списание Систасис на Здружението на класични филолози 'Антика'15. Припомнува]ки дека преводот на едно дело од антички автор никогаш не е само превод, освртот ги нагласува
14Митевски. Витомир. 2001. „Хесиод". Во: Античка епика. Матица македонска. Скоп|е. стр. 187-263.
15 Томовска. Весна. 2003. „Хесиод, 'Теогонща'. Препев, коментар и индекс Марща Чичева-Алексик. Предговор Елена Колева. Скоп|е, Сигмапрес, 2001.". Во: Систасис, бр. 2-3.
доблесниот пристап и доследно завршената стручна задача на препе]увачот, кои подеднакво се огледуваат и во почитта што преведувачот ]а има кон авторот на оригиналниот старогрчки текст и во грижата и одговорноста кон читателот на македонскиот препев.
3. Заклучок
Рецепцщата на поетското творештво на Хесиод, во македонската културна средина, претставува еден сегмент од пошироката проблематика на интеркултурната комуникацща, што се остварува помегу автори и дела од различни епохи и од различни општествено-културни контексти. Проследува&ето на не]зиниот почеток, на обемот, интензитетот и карактерот, упатува на заклучокот дека станува збор за сложен комуникациски процес ко]што се одвива на неколку рамништа. Пред се,, на интертемпорално рамниште, биде]ки класичното дело остварува контакт со читатели од други епохи. Во таа смисла, на]раниот контакт со делото на Хесиод, во македонската културна средина, може да се посочи уште во XIX век, кога благодарение на посведочените контакти на македонските преродбеници Григор Прличев и Jордан Хаци Константинов - Цинот, кои ги познавале класичните ]азици и ги читале делата на Хесиод на неко] од класичните ]азици, карактерот на рецепцщата на поетското творештво на Хесиод, во македонската културна средина во периодот на просветителството, се определи како пасивна.
За разлика од просветителскиот период, кога се ]авуваат првите импулси, но отсуствуваат податоци за конкретни преведувачки акции, или нивни на]ави, рецепцщата на поетското творештво на Хесиод продолжува во современиот период со помош на преводите од соседните словенски ]азици. Оваа посредна рецептивна фаза, ко]а се карактеризира со отсуство на македонски преводи, трае се до периодот од кра]от на XX век и почетокот на XXI, кога во македонската културна средина за првпат се приопштуваат капиталните епски дела Дела и дни и Теогонща, на македонски ]азик. Со по]авата на македонските преводи на Дела и дни и Теогонща и со конкретните книжевно-теориски обработки посветени на делото на Хесиод, квалитативно се менува карактерот на рецептивниот процес. За разлика од пасивниот карактер во текот на просветителскиот период, кога директен контакт со Хесиодовите дела беше детектиран ка] на]малку два]ца македонски преродбеници, посредничката функцща што ]а имаат македонските преводи на Дела и дни и Теогонща како и разните студии посветени на одделни проблеми поврзани со творештвото на Хесиод, што се ]авуваат во ово] период, дозволува да
се говори за репродуктивниот карактер на рецептивниот процес. На то] начин допираме до следното ниво на кое се остварува прифакааето на Xесиодовото творештво - т.н. интерлингвистичко рамниште, со кое се актуализира прашааето за довербата на книжевниот превод. Тука, веднаш, треба да се каже дека обата преведувачи, и Витомир Mm^ra^ со препевот на Дела и дни, и Mариjа Чичева-Алексик, со препевот на Tеoгoниja, одговориле на преведувачкиот предизвик со создаваае на македонски преводи за тра]на употреба. Обете дела се сместени во згусната мрежа на коментари, или она што Шеврел го нарекува „перитекст": вовед, предговор, соопштенща, белешки итн., кои директно или индиректно се однесуваат на процесот на преведуваае (Шеврел, 2005: 17). При анализата на спомнатите препеви, видовме дека македонските изданща покажуваат цврсти врски со изворните текстови, кои во случает со препевот на Tеoгoниja се лесно воочливи благодарение на билингвалното издание во кое се соочени оригиналниот текст со преведениот текст. Освен тоа, при анализата беше посветено внимание и на типографскиот распоред на деловите што го сочинуваат преведеното дело, при што во обата случа]а беа констатирани низа „вмешувааа на преведувачот", не само во форма на предговори кон делата, составуваае белешки, поговори, или речници, и разни други об]аснувааа, туку и преку насловуваае на разните тематски целини. Не помалку значаща карактеристика што привлекува особено внимание и во обата случа]а е изборот на лексичкиот материал употребен во преведениот текст. Користеаето на архаичните и по малку подзаборавените македонски зборови, зборови што успешно беа вклопени во македонскиот литературен ]азик благодарение на препевот на Xомеровата Илщада од Mихаил Д. Петрушевски, говори за специфичната стратегща на приближуваае на македонските преводи на делата од античката епика кон древноста на старогрчките изворници. Внесувааето на извесна „тугост" во препевот, без притоа да се наруши неговата разбирливост од формален (метрички) и суштински (значенски) аспект, станува своевидна потврда за комуникациската отвореност на делото во новата средина. На то] начин се актуализира интеркултурната точка како трето рецептивно рамниште, на кое, токму благодарение на преводот, сфатен како ]азично преместуваае, се остваруваат книжевните, естетските и идеолошките средби на македонската култура со древната хеленска култура.
4. Библиографски прилог
4.1. Преводи 1996
Xесиoд. Дела и дни. 1996. Препев од старогрчки, Витомир Митевски. Култура, Cкoпjе.
2000
Xесиoд. 2000. „Теогонща: или Рагаае на Боговите 1-151". Препев од
старогрчки ]азик Марща Чичева-Алексик. Во: Lettre Internationale, бр. 18, стр. 72-74.
2001
Xесиoд, Teoгoнuja. 2001. Препев од старогрчки коментар и индекс Марща Чичева-Алексик, ^гмапрес, ^още.
2003
Xесиoд. 2003.Teoгoнuja. (избор на стихови: 52-53; 571-584; 588-601;
602-612; 613-616;) Дела и дни. (избор на стихови 8; 60-83; 8389; 89-105; 276-279). Препев од старогрчки ]азик Катерина Младеновска-Ристовска. Во: „Првата жена во хеленската митологща: митот за првата жена Пандора - една од централните свети приказни во хеленската митологща". Збopнuк истраж)>вак>а oд oблaсma на poдoвume сmyдuu (yp. Катерина Колозова). Евро Балкан Прес, ^още, стр. 251-293.
4.2. Студии и критички осврти 1962
Margetié. L. 1962. "Pravo u Hesiodovu epu "Epya Kai n^épai". ZA 12/1, 3949.
1971
Glavicié. B. 1970. "Struktura stiha i struktura recenice u Hesioda". ZA, 21/1, 65-102.
1996
Митевски. Витомир. 1996. „На изворот на хеленската духовност".
Предговор во: Xесиoд, Дела и дни. 1996. Препев од старогрчки, Витомир Митевски. Култура, Cкoпjе. стр. 5-42.
1991
Томовска. Весна. 1991. „Изгубеното и спасувачкото време". Ж.А Посебни изданща бр. 9, Скоще, стр.154-157.
1998
Kaczynska. Elwira. 1998. "Remarks on ^ixp^v^üsiv in Callimachus and Hesiod". ZA,48/1-2, 43-46.
1999
Младеновска, Катерина. 1999. „Хесиодовиот мит за Промете] и Пандора". Спектар бр. 33-34, стр. 183- 197.
2000
Димитриоски, Тренчо. 2000. „Повикува&е на Пиериските музи:
Македонща во на^тарите пишани уметнички форми". Во: Стремеж, бр. 3-4, стр. 140-147.
2001
Колева. Елена. 2001. „Хесиод - обид за неколку хеуристички тези".
Предговор во Хесиод. 2001. Теогон^а. Препев, коментар и индекс Марща Чичева-Алексик. Сигмапрес. Скоще, стр. 5-28.
Митевски. Витомир. 2001. „Хесиод". Во: Античка епика. Матица македонска. Скоще. стр. 187-263.
2002
Весова. Елена. 2002. „Митот на Промете] и митот за петте рода ка] Хесиод". Во: Филозофи/а, бр. 1, стр. 7-15.
2003
Томовска. Весна. 2003. „ Хесиод, 'Теогонща5. Препев, коментар и
индекс Марща Чичева-Алексик. Предговор Елена Колева. Скоще, Сигмапрес, 2001.". Во: Систасис, бр. 2-3.
Младеновска-Ристовска. Катерина. 2003. „Првата жена во хеленската митологща: митот за првата жена Пандора - една од централните свети приказни во хеленската митологща". Зборник истражувата од областа на родовите студии (ур. Катерина Колозова). Евро Балкан Прес, Скоще, стр. 251-293.
Литература:
Весова. Елена. 2002. „Митот на Промете] и митот за петте рода Kaj Хесиод". Во: Филозофща, бр. 1, стр. 7-15.
Glavicic. B. 1970. „Struktura stiha i struktura recenice u Hesioda". ZA, 21/1, 65-102.
Димитриоски. Тренчо. 2000. „Довикуваае на Пиериските музи:
Македонща во на^тарите пишани уметнички форми". Во: Стремеж, бр. 3-4, стр. 140-147.
Зографска. Елена. 1983. „Антиката во делото на Цинот", Во: Прилози МАНУ, бр.1-2, стр. 89-97
Kaczynska. Elwira. 1998. „Remarks on ^iTpnvVueiv in Callimachus and Hesiod". ZA,48/1-2, 43-46.
Колева. Елена. 2001. „Хесиод - обид за неколку хеуристички тези".
Предговор во Хесиод. 2001. Теогони]а. Препев, коментар и индекс Mapuja Чичева-Алексик. Сигмапрес. Скоще, стр. 5-28.
Margetic. L. 1962. „Pravo u Hesiodovu epu 'pya Kai n^epai". ZA 12/1, 3949.
Митевски. Витомир. 1996. „На изворот на хелелнската духовност".
Предговор во: Хесиод, Дела и дни. 1996. Препев од старогрчки, Витомир Митевски. Култура, Скоще. стр. 5-42.
Митевски. Витомир. 2001. „Хесиод". Во: Античка епика. Матица македонска. Скоще. стр. 187-263.
Младеновска. Катерина. 1999. „Хесиодовиот мит за Промете] и Пандора". Спектар бр. 33-34, стр. 183- 197.
Младеновска-Ристовска. Катерина. 2003. „Првата жена во хеленската
митологща: митот за првата жена Пандора - една од централните свети приказни во хеленската митологща". Зборник истражувата од областа на родовите студии (ур. Катерина Колозова). Евро Балкан Прес, Скоще, стр. 251-293.
Пажо. Даниел-Анри. 2002. „Општа и компаративна книжевност". Македонска книга. Скоще.
Петрушевски. Михаил. 1970. „Прличев и Хомер". Во: Прилози МАНУ, бр. 1/2, стр. 25-56.
Томовска. Весна. 2003. „ Хесиод, 'Теогонща5. Препев, коментар и
индекс Марща Чичева-Алексик. Предговор Елена Колева. Скоще, Сигмапрес, 2001.". Во: Систасис, бр. 2-3.
Томовска. Весна. 1991. „Дзгубеното и спасувачкото време". Ж. А Посебни изданща бр. 9, Скоще, стр.154-157.
Хесиод. Дела и дни. 1996. Препев од старогрчки, Витомир Митевски. Култура, Скоще.
Хесиод. 2000. „Теогонща: или Рагаае на Боговите 1-151". Препев од
старогрчки ]азик Марща Чичева-Алексик. Во: Lettre Internationale, бр. 18, стр. 72-74.
Хесиод. Теогонща. 2001. Препев од старогрчки коментар и индекс Марща Чичева-Алексик, Сигмапрес, Скоще.
Хесиод. 2003.Теогони/а. (избор на стихови: 52-53; 571-584; 588-601;
602-612; 613-616;) Дела и дни. (избор на стихови: 8; 60-83; 83-89; 89105; 276-279;). Препев од старогрчки ]азик, Катерина Младеновска-Ристовска. Во: „Првата жена во хеленската митологща: митот за првата жена Пандора - една од централните свети приказни во хеленската митологща". Зборник исшражувата од областа на родовите студии (ур. Катерина Колозова). Евро Балкан Прес, Скоще, стр. 251-293.
Шеврел. Ив. 2005. „Компаративна книжевност". Магор. Скоще.
Шоптра]анов. Торги. 1949. „Библиотеката на Jордан Хаци
Константинов Цинот - придонес кон проучувааето на
културната преродба во Македонща". Во: Годишен зборник на
Филозофски факултет — Скоще, Скоще, бр.2. стр.1-154.
