CC BY
7изворен научен труд УДК: 821.14'02-13=163.3: 8Г255.4-05РгИс, G.]"18"
КРИТИЧКИТЕ ОДГЛАСИ ЗА ПРЛИЧЕВИТЕ ПРЕВЕДУВАЧКИ АКЦИИ НА ХОМЕРОВАТА ИЛШАДА ВО XIX ВЕК
Дарин Ангеловски
Институт за македонска литература, Универзитет „Св. Кирил и Методу" во Скопле, Македонца
Key words: Homer, Iliad, Grigor Prlicev, translation, XIX century, reception, critic
Summary: This paper examines the critical reflections of Prlicev translations of Homer's Iliad into the artificial language, called by some scholars as "Slav coine". Attention will be given on recommendation of the Prlicev's translation of the Iliad by Marko Balabanov, Lazar Jovchev and Petko Slaveikov as editors of the journal Chitalishte where the first book and part of the second book of the Iliad was published as well as to the extremely negative statements of Nesho Bonchev, Hristo Botev and Lyuben Karavelov and on the subsequent moderate critical points of view expressed by Konstantin Velichkov, Evtim Sprostranov and Alexander Teodorov- Balan. Hence, translation of the Iliad by Prlicev in this research is seen as an expression of the ideas of Slavic intercultural understanding that are present not only in translations, but also in Prlicev creative identity and oeuvre.
Клучни зборови: Хомер, Или/ада, Григор Прличев, превод, XIX век, рецепцща, критика
Резиме: Трудот ги согледува критичките одгласи за Прличевите преведувачки акции на Хомеровата Илц/ада на т.н. општословенски ]азик. Вниманието ке биде насочено кон вредносните судови на уредниците на списанието Читалище, каде што бил об]авен дел од првото пееае на Илщ/адата, Марко Балабанов, Лазар Jовчев и Петко Славе]ков. Во трудот, исто така, се согледуваат и кра]но негативните искажувааа на Нешо Бончев, Христо Ботев и Л>убен Каравелов како и подоцнежните умерени критички стсуалишта на оваа тема искажани од Константин Величков, Евтим Спространов и Александар Теодоров-Балан. Оттука, преведувачката постапка на Илщадата се согледува како израз на идеите за словенско интеркултурно разбираае кои се присутни не само во преведувачкиот ами и во Прличевиот творечки идентитет и опус.
Во преводната оставина на Григор Прличев на делата од античката литератyра, според содржината на матерщалот во фондовите на Државниот архив на Р. Македонща ^APM) и во Aрxивот на Македонската академща на наyките и yметностите (МЛНУ), се забележани вкупно пет архивски единици кои се однесyваат на интегрални или фрагментарни преводи на бесмртната Хомерова Или/ада. Овие матерщали претставуваат преводи, кои се разликуваат едни од други според извесни отстапувааа во однос на изворниот текст, па затоа денес тие се сметаат за преводни варщанти на ова капитално дело од хеленската книжевност. Три од нив, денес, се чуваат во фондот „Григор Прличев" при Aрxивот на MAHy. Тоа е преводот со ознака I/ 2, насловен како Алфа на Илщ'ада, во обем од 25 листови со 48 ракописно испишани страници. Под ознаката I/3 се чуваат 2 листа со 4 страници испишан текст во ракопис (+1 лист со 2 страници испишан текст), додека под ознаката I/4 е заведена една варщанта на преводот на Или/адата, изведена на 38 листови, со 73 испишани страници во ракопис.
Во фондот „Григор Прличев", при ДAPM, евидентирани се вкупно две архивски единици кои се однесуваат на преводни варщанти на Хомеровата Или/ада. Преводната варщанта од првата папка е заведена под архивскиот бро] 1.831.1.1 ./1-40 и е во обем од малку повеке од 6000 стихови на 40 листови, односно 80 страници рачно испишан текст, додека другиот превод од втората папка (II/7) претставува фотокопиран текст на 5 листови и превод во машинопис на 9 листови.
Од белешката насловена како Предговор1 ко]а е непотпишана и се чува заедно со матерщалите во фондот на Прличев при Aрxивот на МЛНУ, дознавме дека Филозофскиот факултет од Скоще имал намера, како сво]а втора публикацща, веднаш по об]авувааето на поемата Сердарот, во 1952 год., да об]ави четири дотогаш познати варщанти од Прличевите препеви на Или/адата. Цене]ки ги како едни од поважните ракописи од архивата на Прличев, авторот на споменатиот предговор ги сумира нивните основни специфичности според формалните и техничките карактеристики.
Во предложената систематизацща како прва преводна варщанта, сосема очекувано е означена об]авата на првото и на дел од второто пееае од Или/адата што се жуавува на страниците на периодичното
1 Предговорот е изведен во машинопис со обем од пет еднострано испишани листови хартща, со формат A4. И покра] тоа што ово] текст останал непотпишан, според ракописот на маргиналиите, со голема веро]атност може да се посочи Блаже Конески како негов автор, ко] своевремено работел на оформувааето на фондот на Григор Прличев.
списание Читалище од 1871 год. под наслов Алфа на Илщада и Вита на Илщ'ада. За разлика од овие две песни, об]авени во списанието Читалище, препевот со наслов Алфа на Илщада, што се чува во Aрxивот на MAHy, содржи 207 стихови повеке, а од друга страна, некои стихови што се об]авени во Цариградското списание, во оваа верзща се испуштени.
Приредувачот на публикацщата како втора преводна варщанта имал намера да помести еден превод на Или]адата во обем од околу 4000 преведени стихови, пишувани на фина хартща, со модра бо]а, во формат 10:12, истата на ко]а е транскрибирана и поемата Сердарот. Оваа варианта ги содржи III, XII, XIII, XXI, XXII, XXIII, XXIV пееае или фрагменти од нив во десетосложниот стих на епската народна поезща.
Како трета преводна варщанта на Или]ада бил предвиден еден ракопис испишан на големи страници хартща, во формат 21,5 см x 25,5 см и со сличен квалитет на хартщата како преводот на втората варщанта. Оваа верзща содржи малку повеке од 6000 стихови на 80 страници, односно 40 листови, и денес се чува во ДAPM.
Како четврта преводна варщанта на Или]адата, ко]а требало да го на]де своето место во изборот од преводи, е посочен еден кус фрагмент во превод на три страници. Во ово] случа^ претпоставуваме дека авторот на публикацщата ]а имал предвид варщантата што денес се чува во ДAPM, во машинопис, на 9 листови, со следнава пагинацща: -1-; -1-A; -1-Б; /2/; -№-A; /2/A; /2/Б и /3/, што упатува на заклучокот дека автографот броел 3 страници со текст или, можеби, станувало збор за варщантата I/3 од Aрxивот на MAHy, ко]а е составена од 2 листа во ракопис 8° и 1 лист, 16°.
Познато е дека Прличев започнал да работи на преводот на Илщадата на покана на редакцщата на списанието Читалище, во 1870 год. При преведувааето се служел со повеке изданща, мегу кои и со француски превод и коментар (Настев, 1953: 34-35), а го консултирал и руското издание на Гнедичевиот препев и Греческо - Рускьй Словарь. Драгоцени податоци за начинот на ко] работел врз преведувааето на стиховите добиваме од белешките испишани по маргините на двотомниот Грчко-руски речник, во издание на Московскиот филозофски факултет од 1848 год., што го добил како помош од редакцщата на списанието Читалище. На првиот непагиниран лист од речникот, по белешката испишана на француски ]азик, Sans la langue
mechant écrivain2, Koja всушност, претставува цитат од Боаловата Поетика (Boileau, I, 161-162), стой забележан ставот ко] директно се однесува на определбата да се твори и да се преведува на општословенски ]азик: „Наречие без падежи е варварско, (некога) (пребришано) да имаы падеж и причастия и да не гы употребявамы то е еще поварварско" (Поленаковик, 1973: 228). Во продолжение е запишана мислата „Велика книга, велико зло" (Поленаковик, 1973: 229), веднаш по ко]а стои краткото (авто)упатство: „Бъди кратък, ясен и легък, чтото да може да те чете и да те помни и най простй" (Поленаковик, 1973: 229). Во продолжение, поетот - преведувач ]а запишал и мислата юз]а подоцна ке му послужи како стожер при разработува&ето на преведувачките принципи и од кои ке произлезе неговата преведувачка теорща што, во неколку наврати, ке ]а изложи пред ]авноста - на]прво, во неговото писмо до редакцщата на списанието Читалище, а потоа и во Автобиографуата и во есе]от Критик и преведувач: „По тые правила направивх цветосъбрание, а не превод, зашчтото Омир (Илиядата) не е с свъ. писание" (Поленаковик, 1973: 230). Кон овие размислувааа стои запишано и убедува&ето: „Уверен че списатель-тъ треба да пише не за мингели (ангел)" (Поленаковик, 1973: 230), а веднаш до неа и една мисла во юз]а се насетува дщалошката ориентацща на преведувачот кон читателската публика: „който иска тачност нека земе Илияда Омиров или Гнедичева" (Поленаковик, 1973: 230). Кон овие мисли, Поленаковик пренесува и една забелешка што Прличев ]а запишал на преднасловниот лист од II том на Словарот, а се однесува на работата врз Или/адата и таа гласи: „Гнедичь точенъ, не всекаде „La poesie c'est la reason3 днесь кой е лайно и вол не смее да рече лайно, вол. А свещеното писание и Омир... Не съ что ми си сыне ... това е грех вън э от природята" (Поленаковик, 1973: 230).
Служе^и се со Грчко-рускиот речник и консултира^и го Гнедичевиот препев на Или/адата, ко] изобилувал со црковнословенизми и, на извесен начин, влщаел во изборот на преводната лексика, Прличев успеал да одговори на предизвикот според
2 Без]азик лош писател
3 Поезщата еразум.Димовска, покра] совпагааата со некои искази raj Боало, ]а асоцира оваа изрека со 309-иот стих од Хоратиевиот спис „За поетската уметност" ко] гласи: „Scribendi recte sapere est et principium et fons". Првиот услов за добро пишувате тоа е умот (Димовска, 1994: 29).
сопствениот преведувачки образец Koj го пренесува Балабанов заедно со дел од писмото што го добил од Прличев.4
Првиот дел од препевот на првото пее&е од Или/адата, со наслов Алфа на Илиада, во обем од 142 стихови, се по]авува на страниците на публикацщата Читалище5, со бро] 11, од 1.3.1871 год., заедно со придружен, но ненасловен текст на главниот уредник на списанието Марко Д. Балабанов6 (Балабанов, 1871: бр. 11, 337-340).
Како познавач на хеленскиот ]азик и на античката литература, Балабанов не случало го започнува обракааето, во духот на древната книжевна постапка на екфрасис со ко]а старите автори во своите дела вметнувале описи на на]разновидни ликовни дела (вазно сликарство, мозаик, скулптура, фрескоживопис итн.). На]авува]ки ]а бесмртната и небесна поезща, то] го започнува своето екфрастичко проседе, со следниов опис: „Во еден од прочуените музеи во Париз, се наога закачена на sидот, една прочуена слика на еден француски сликар, Енгр (Ingres), ко] ако не се лажам, умре пред 2-3 години. На она дело што на ово] сликар му отвори славно место во ликовната уметност, на]напред се забележува еден мошне почитуван но слеп старец на чиешто лице е изцртана стара мудрост смешана со жива детска невиност, а над и околу неговата глава сосема нежно летаат како небесни и крилати суштества во вид на прекрасни, мили и лубезни дево]ки. Околу почитуваниот старец ко] седи на кралски престол в страни или пред нозете стсуат почитувани мажи, и едните стсуат прави, други на колена, едни со книги, други со перо в рацете, но сите со длабока почит како да имаат да чу^ат нешто од благоговорливата уста на споменатиот старец" (Балабанов, 1871: бр. 11, 337-338).
Иако авторот на написот не го наведува насловот на делото што го видел при посетата на прочуениот париски музе], според содржината на вербалната репрезентацща, како и според податокот што се однесува на
4 „Ке бидам строг на се што е излишно. Indignor quandoque bonus dormitat Omerus. Нема да напишам ниту еден стих излишен или студен, за да си врви де]ството со воодушевувачки чекори и лубопитноста да се задоволи и постепено да се засилува и книгата да биде мала и евтина, та насекаде да се воведе, и, со еден збор, да привлекува кон читаае" (Балабанов, 1871: бр 13, 385).
5 Види слика бр. 2.
6 Балабанов бил бугарски правник, лекар и политичар. Предавал старогрчки ]азик и литература (1889-1898) и римско, византиско и канонско право (1892 - 1902) во новосоздаденото Вишо училиште во Софща, денешен Софиски универзитет „Св. Климент Охридски".https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA%D0%BE_ %D0%91%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2. Посетено на 20.12.2016 год.
името на авторот на сликата (Ingres), со голема веро]атност може да се заклучи дека Балабанов го имал предвид делото од францускиот неокласичен сликар Жан Август Доминик Енгр (Jean-AugusteDominique Ingres, 1780 - 1867 год.) насловено како Апотео-sa HaХомер.1
Импресиите од сликата на Енгр, со кои Балабанов ]а преточува честа што великите древни и современи автори му ]а искажуваат на Хомера во предговорот кон Прличевиот превод на Илиjaдaтa, претставуваат, всушност, израз на онаа критичка свест, ко]а има за цел не само да го насочи вниманието на читателите кон делото туку и да го нагласи еманципаторскиот ефект од чинот на по]авата на еден од првите словенски препеви на Хомеровото поетско книжевно дело на Балканот.
Токму по повод на ово] превод, Балабанов, ко] како професор по старогрчки ]азик и самиот го читал Хомера во оригинал, во своето ненасловено соопштение кон преводот ке рече: „ ...откако се принудив крадешкум да фрлам еден поглед на првата песна на првобитниот старогрчки ]азик, малку остана да заборавиме сè за Хомера, затоа не само со восxитyвачка радост и секаква пофалба го прифакам достсуното дело на учениот T.C. Прличев, но и топло го препорачувам на сите сонародници и ги повикувам на сесрдност сите чувари на народниот разво] во секо] однос да го поткрепат, ко] како може, ова книжевно дело, кое ке направи ешжа во нашата народна книжевност" (Балабанов, 1871: бр.11,338 - 339).
Продолжението на преводот на Или]ada, во обем од 90 преведени стиxови, кои соодветствуваат на 137 стиxови од изворниот текст (drcx 226-363), се по]авува во изданието на списанието Читaлищe, со бро] 12, од 15.3.1871 год., додека во изданието со бро] 13 од 1.4.1871 год., се об]авени наредните 98 стиxови како трето продолжение од Алфa Ha Или]ada, кои соодветствуваат на 120 отзови од изворниот текст (orax 364-484).
Во предговорот кон оваа об]ава со третото продолжение од преводот, Балабанов го об]авува поголемиот дел од писмото што Прличев го упатил до редакцщата во кое го соопштува методот на работа, подвлекува]ки ]а притоа тежината на делото со кое се зафатил: „Би било БEЗУМHO да преведувам точно, буквално. Тогаш мо]ата цел никако не е постигната. Затоа преводот ке биде CЛOБOДEH. ^оредете ми го преводот со рускиот или со изворникот и сум уверен дека ке до]дете до заклучок како целта ми е постигната. Ax, да знаев подобро старобугарски. Во преводот наидувам на многу тешкотии и забавувааа.
7 Види слика бр. 1.
Кога еден стих е добар, силен, природен, тоа значи дека е обработен CAКAM MОJОТ ТРУД ДA ГО ОЛЕСНИ 4HTAftETO" (Балабанов, 1871 : бр. 13, 385-386).
И покра] тоа што редакцщата во своите на]ави го цени преводот како убав и гладок, неговите карактеристики, како на пример, ]азикот на ко] е направен (охридскиот дщалект, со присуство на многу бугаризми и русизми), изборот на метарот (десетосложниот стих на народниот ]уначки еп, наместо дактилскиот хексаметар) и формата на редуциран слободен препев (изоставаае на „студените" и „излишни" стихови и избор на „блескавите страници") ]а предизвикуваат, од една страна, кра]но негативната критика, ко]а инсистира на прецизен превод на литературен ]азик. Тоа се согледува од острото слово што го изрекува Нешо Бончев за препевот на Хомеровата Или]ада, во Периодическо списание (Бончев, 1871: бр.4, 90-109).8 Со оваа об]ава, ко]а има за цел да изнесе „праведно слово" за преводот на Прличев, не е поштедена ниту личноста на главниот уредник на списанието, Балабанов, ниту неговата препорака кон читателите. Во однос на препевот, Бончев е дециден: „Г. Прличев не го превел Хомера, туку острижен го понудил на Бугарите, и го дополнил и го украсил по сво] вкус, нешто што не си го дозволил ниту еден од познатите европски преведувачи, ниту Фос, ниту Гнедич" (Бончев, 1871: бр.4, 92). Во продолжение на сво]ата реакцща, критичарот ги изнесува аргументите врз основа на кои ги темели своите ставови. Тие се однесуваат на:
1) скратувааата што ги презел Прличев: „225 стиха ка] Хомер, Прличев ги предава со 143 препеани стихови. Она што Хомер го опеал со 3825 слогови, Прличев го предава со 1430";
2) на ]азикот на ко] е направен препевот: „силната жубов кон буквата ы, ко]а го нагрдува текстот и стои како туга, де е потребна де не е";
3) на метричките особености што го обликуваат стихот („сложен не по правила, а произволно, по урнек на народната поезща" и
4) на правописот: интерпункциските знаци „се ставани разбркано: каде треба запирка, турена е точка" (Бончев, 1871: бр.4, 92).
Оттука, има]ки намера да ги посочи скратувааата, но и да укаже на дополненщата во препевот што ги направил Прличев, Бончев, од една страна, го дава на увид на читателите она „што го говори Хомер" во
8 Во истиот бро] на списанието, бугарскиот поет Христо Ботев, со строфа од песната „Зошто не сум", го критикува Прличевиот препев на Или]адата:Зашто не с'м и Прличев, да преведа „Или]ада", но с ' такъв превод, за ко]то и лобут да ми се пада?
(Поленаковик, 1973: 231).
сопствен превод, а веднаш до него, го поместува „преводот на нашиот пе]ач", предавали го со курзивно писмо.9
Об]авите на Прличевите преводи на Или/адата, во списанието Читалище, се заокружуваат во изданието со бро] 16 од 15.5.1871 год., кога во продолжение на последниот дел од преводот на првото пееае на Или/адата, насловено како Алфа на Илиада, во обем од 37 стихови (во изворникот, ово] дел изнесува 127 стихови, од 484 до 611стих) е публикуван и преводот на дел од второто пееае од Или/адата, со наслов Вита на Или/ада, во обем од 239 стихови (стих 368-607).
Тогашниот уредник на списанието Лазар Jовчев10, во ненасловениот предговор кон об]авата нагласува дека редакцщата не случало му го отстапува првото место на преводот во ова издание на списанието, покажува]ки им ]а со тоа на читателите не само безграничната почит кон бесмртното дело на Хомер, но и кон благородниот труд на Прличев (Йовчев, 1871: бр. 16, 481). Во согласност со уредувачките политики на редакцщата, Jовчев ги истакнува значе&ето на делото и квалитетот на препевот, велели: „Да поседуваме во добри стихови еден писател ко] бил восхит на сиот учен свет од 2000 години и повеке е богатство за народната писменост. Затоа, како што и претходниот уредник на Читалище, г-н Балабанов, го пофали ово] труд, така и ние го препорачуваме и посакуваме на публиката, за да може Г. Прличев да го приврши пофалниот и патриотски чин" (Йовчев, 1871: бр. 16, 485).
И покра] безусловната поддршка што му била искажана од редакцщата на списанието Читалище, острата критика ке го натера Прличев да го уништи сво]от прв препев и ке го поттикне, малку подоцна, да направи нова верзща на „општослав]ански" ]азик, што како преведувачки чин ке биде протолкувано како уште поголемо оддалечуваае од сво]от роден говорен ]азик и од бугарскиот книжевен ]азик. Сво]ата намера и мотивацщата, да твори на ]азикот што го замислувал како заеднички ] азик на сите Словени, Прличев ги искажал и во есе]от Критик и преведувач, ко] всушност, претставувал предговор кон втората верзща на преводот на бесмртниот Хомеров еп. Таму, нашиот преведувач вели вака: „Една е словенската граматика и ке
9 Види слика бр. 3.
10 Публицист, преведувач и православен духовник. Уредник на списанието Читалище од ма] 1871 до ма] 1872 год. Подоцна, откако е избран за Егзарх на Бугарската егзархща (1877), го носи името Егзарх Jосиф I. http://homoviator-bg.net/?p=88, посетено на 25.12.2016 год.
настане време кога едно општо нареч]е ке ги сврзува сите словенски племиаа. Тоа може да е сон, но е нужда велика. Тоа е иде]ата што ме побуди да ]а следувам, уверен дека други ке го завршат тоа дело. Мие, грчки воспитаници, не сме опитни во никое од словенските (писмени -Т.Д.) нареч]а и, особено, во бугарското, зашто сме лишени од добар речник" (Прличев, 1974: 18).
Освен кон прашааата околу ]азикот на ко] преведувал, Прличев во споменатиот есе] ги изнесува своите сфакааа и за преведувачкиот чин. Во драмската спротивставеност на двете миметички лица, она на критичарот, чиишто ставови наогаат реална подлога во остриот став на литературната критика кон преводот на Или]адата и, од друга страна, преку миметичкото лице на преведувачот, со кое го изложува сво]от одговор кон неповолната критика, то] ги експлицира и другите прашааа околу преведувачките обиди за приопштуваае на Хомеровата Или]ада и ]а развива сво]ата теорща за преводот на херо]ската епопе]а и во однос на скратувааата што ги направил според изборот на „блескавите" страници како и во однос на ]азикот на ко]што преведувал.
Во однос на изоставувааата на помалку блескавите страници, но и на дополнувааата што ги презел, Прличев посочува и други примери од светската литература (Библи]ата или Дон Кихот, на пр.) и прашува: „Требаше ли, за атер на педантите, да ги преведам точно сите празни разговори, коишто и на]страсните лубители на поезщата не ги читаат?" (Прличев, 1959: 112). На нападите од критиката дека при преведувааето на Илщадата употребувал стари, заборавени зборови, Прличев одговара дека „темноста", односно неразбирливоста на преводот не зависи од зборовите, туку од недосмислените мисли или од претераните изрази (Прличев, 1959: 114). Ваквиот аргумент, како што забележува Митевски, ]асно покажува дека Прличев „добро ги познавал научните достигала во хомерските студии од неговото време. За разлика од неговите критичари кои тргнуваат од конзервативните и би рекле, застарени сфакааа на хомерската поезща според кои Хомер е некаква историска личност, а Или]ада и Одисе]а се негови индивидуални и целовити дела, нашиот преведувач нуди модерен и научен концепт ко] допушта посебни или скратени изданща" (Митевски, 2008: 118).
Во однос на другите напади со кои се соочувал Прличев и кои, во на]голема мера, се однесувале на употребата на многубро]ните архаизми и, воопшто, на ]азикот на ко] ]а преведувал Или]адата, како особено показателен се чини ставот до ко] се придржувал, а ко] имал за цел да укаже на фактот дека е невозможно точно да се пренесе духот на Хомерските епови, без да се обрне внимание на сите ]азични предности (Прличев, 1959: 111). Оваа аргументацща уште еднаш го потврдува
преведувачот Прличев како извонреден познавач на хомерскиот ]азик. Имено, како што посочува и Митевски, Прличев знаел дека во хомерскиот грчки се содржани на]различни ]азични форми од еден подолг временски период и од скоро сите грчки дщалекти. Токму поради таа специфичност, Прличев го доживувал хомерскиот грчки ]азик како конвенционален ]азик на древната епска поезща. Оттука се чини разбирлива неговата замисла да го направи преводот на Или/адата, на ]азик втемелен на основите на старословенскиот, рускиот и македонскиот народен говор, и на то] начин, да создаде доволно цврста основа врз ко]а ке може да го пренесе духот на ова знача]но поетско дело.
И покра] острите критики за недостатоците на препеаните стихови од Или/адата, во одгласите за преведувачката де]ност не изостанува и нужното разбираае на подоцнежните критичари - поетите Константин Величков, Петко Славе]ков и Иван Вазов, кои ги изнесуваат своите размислувааа во бугарската периодика.
Величков, во сво]ата рецензща со наслов Преводот на 'Илцада' од Григор Прличев (Величковъ, 1894: 34-52), што ]а напишал по смртта на Прличев, жали за уништувачкиот резултат на критиката на Бончев, иако ]а смета за аргументирана. Во поглед на ]азикот на ко] е изготвен преводот, то] издво]ува неколку елементи (литературно-бугарски, македонско-бугарски и старобугарски), подвлекува]ки дека ниту еден писател дотогаш не постигнал такви резултати, иако слични обиди се случувале и претходно.
Димитар Матов11, во своите размислувааа за преводот на Илц'адата од Прличев, ги нагласува недостатоците на искажаната критика кои се однесуваат на фактот што при носеаето на вредносниот суд таа критика не ги земала предвид сите аспекти на преводот. Затоа Матов, со нужно разбираае ]а коментира контроверзната постапка на скратуваае со ко]ашто се служел Прличев при преведувааето, не поради тоа што наидувал на сопки, или поради тоа што не го познавал изворниот текст, ами затоа што тоа го правел плански, со намера да го „побугари" делото (Матов, 1894 : 152).
Како израз на поумерените критички ставови може да се наведе и сто]алиштето на македонскиот преродбеник Ефтим Спространов, на страниците на списанието за наука, литература и општествен живот, Български пр5глед, каде што ]а об]авил сво]ата Белешка за двата превода на 'Илщада' од Григор Прличев. Спространов, во своето
11 Лингвист, фолклорист и етнограф, роден во Велес, во 1864 год.
соопштение, ги дополнува векеизнесените мисле&а за преводот на Прличев од страна на Константин Величков и оние од Нешо Бончев на следниов начин: „Поко]ниот преведувач колку повеке се доближувал кон староста толку повеке бил опфатен од иде]ата за едно заедничко словенско нареч]е. Под влщание на таа иде]а, то] сосема го изменил слогот. Членовите воопшто не ги употребува, иако во првиот превод ги употребува трите члена што се говорат во Македонща. Се срекаваат сите седум падежи; многу стари зборови и цели словенски обрати. Ово] превод поскоро може да се нарече црковнословенски или руски, но никако бугарски. За интерес на читателите, тука приложуваме две паралелни места од првиот и од вториот превод" (Спространовъ, 1894 : бр. 6, 169).
При компаративната анализа на двата препева на Илщадата}2 Спространов, всушност, ja издвоил об]авата во списанието Читалище како поубава, лесно читлива и поблиска до говорниот ]азик, од онаа варщанта на Или/адата преведена на т.н општословенски ]азик, ко]а ]а читал во ракопис.13
12 Види слика бр. 4
13 Ракописот на оваа верзила на преводот на Или]адата од Григор Прличев ко]а ]а читал Спространов денес се чува во Државниот архив на Р. Македонща во Скоп|е под бр. 1.831.1.1/ 1-40. Дека станува збор за резултатот од вториот обид на Прличев да ]а приопшти Илщадата на словенското население покажува идентичноста во означувааето, насловувааето и превоните решенща на двата текста. (Спореди со слика бр. 5)Имено, споредбата на препевите покажува дека означувааето и насловувааето на првото пееае и во двата случа]а гласи:
Втори пр5еводъ (изъ ржкописа) А. П5сенъ 1. Моръ и Гн5въ. Истото се однесува и на преводот на првите шеснаесет стихови од Илщадата, кои Спространов ги публикува на страниците на списанието Български пр5глед за да ги спореди со првите деветнаесет стихови од Илщадата публикувани во списанието Читалище
Ово] втор досега непубликуван превод на Илщадата е сочуван во ракопис во обем од 40 листови со сина бо]а и димензии 21,5 см. x 25,5 см. Текстот на преводот на секо] лист е организиран во две колони (колумни) од по четириесеттина стихови во карактеристичниот за Прличев ситен и педантно изведен ракопис. Внимание привлекуваат бродите корекции на одредени зборови или стихови, како и нумерцщата на преведените стихови за кои со сигурност може да се зборува откако ке се расчита и дешифрира интегралниот текст на оваа верзила на преводот на Илщадата. Според разликите во преводните решенща на поедини зборови (вупно 4) од оваа верзила на преводот со верзщата на првите шест стихови што Прличев ги приведува во сво]ата исповед како пример и показ за новиот стил на преведуваае (со употреба на сите падежи и причастща како и се поголемо словенизираае со замена на грчките зборови од интернационалната лексика со словенски еквиваленти (на пр. придавката иро]ских со юначкыхъ)), оваа преводна верзща на Илщадата се датира во периодот откако ]а напишал Автобиографщата (16 април 1884 - 1 ма) 1885 год.).
Во рамки на обземеноста од сесловенската иде]а, според ко]а Прличев верувал дека го изготвил преводот на Или]адата на ]азик достапен на сите Словени, Спространов, всушност, се согласува со претходноизнесената забелешка за на]големиот недостаток: „...дека ово] превод не е современ како првиот и не може 'да стане рачна книга5 " (Спространовъ, 1894: бр. 6, 170).
Во истиот бро] на списанието Бъгарски пр5еглед, веднаш по написот на Спространов, со сво]а белешка се огласува и Aлександар Теодоров-Балан (Теодоров, 1894: бр. 4, 170-172). Неговата оцена за преведувачката акцща на Прличев се ]авува во време кога фрагменти од Илщадата се приопштени во бугарската културна средина на книжевен бугарски ]азик од страна на Филип Велиев, Нешо Бончев и на Иван Вазов. Оттука, Балан, откако се осврнува на поетските постигнувааа на Прличев, то] ги сумира своите согледби на следниов начин: „Прличев сакал да ]а приспособи древната Или]ада на новото време, да ги испушти расказите, кои се однесувале на Елините, а нас веке не tó вознемируваат, и сето тоа да го искаже со еден ]азик, ко] можат донекаде да го разберат и другите Словени" (Теодоров, 1894: бр. 4, 171).
Искажаните вредносни судови за препевот на Или]адата (поага]ки од препораките на Балабанов, Jовчев и Славе]ков, како уредници на редакцщата на списанието Читалище, преку кра]но негативните искажувааа на Бончев, Ботев, Каравелов и др., па сè до поумерените критички стсуалишта на Величков, Спространов, Балан и др.) покажуваат дека дщахрониското проследуваае на определено книжевно дело во превод претставува резултат на доследно и систематско споредбено проучуваае на преведувачката практика, сво]ствена за определен период. Реконструирааето на векеутврдените преведувачки норми, кон кои се придржувале преведувачите во определен период, покажува дека станува збор за сложен процес. Низата об]ективни фактори што го условуваат начинот на ]азичната трансформацща, кои треба да се земат предвид, се однесуваат на комуникативната функцща на делото во мегулитературниот процес, што од сво]а страна подразбира преиспитуваае на внатрешните потреби на рецептивната средина, определуваае на не]зините предиспозиции да ги апсорбира литературните по]ави од други ]азични и културни средини како и да реагира на уметничките особености на преведеното дело (Гуришин, 1987: 154). Овие об]ективни чинители на]често се придружени и со фактори од суб]ективен карактер, кои се однесуваат на уметничкиот вкус на преведувачот, на потенцщалот на преведуваното дело како и на изборот на преведувачките методи итн.
Поага^и од ставот дека проучувааето на преведеното дело, во определен период и во дадена книжевност, во на]голема мера се темели на библиографските податоци што го распространуваат знаеаето од другите култури ^нри-Пажо, 2002: 75), може да се каже дека увидот во преведувачките практики на класични дела, во поширокиот европски литературен контекст, открива примери на преведувачка де]ност мошне блиска на Прличевата, кои се втемелени на што поголема слобода на преведувачот во однос на изворникот. Работата на преводот на Или/адата, сфатена како работа врз ]азикот, мислата, естетиката и културата на „другиот", во европскиот културен контекст на XIX век, познава извесни случаи на преводна рецепцща, кои дозволуваат за преводот да се говори како за резултат на слободно или на произволно поставени критериуми од страна на преведувачот
Во насока на скратувааата и на адаптирааата на одделни делови од изворниот текст на Или]адата, показателен е случает со францускиот препев на ова дело од осумнаесеттиот век, на Aнтоан Х. д' ла Мот. Aвторот на преводот, во предговорот кон делото, ги об]аснува своите преведувачки постапки на скратуваае и коригираае на оригиналниот текст од изворникот, на следниот начин:,^ас ги земав оние делови од Илщадата кои ми се чинеа досто^и, а си земав слобода да изменам сè што сметав дека не е на место, дека е непрщатно... Често изоставував цели песни... ги скратив дваесет и четирите песни на дваесет... A^ се знае дека и повторувааата ка] Хомер изнесуваат една шестина од Илщадата... ке разберете дека мене не ми беше тешко да ]а скратам поемава и без да ги изгубам важните карактеристики на приказната... Ги искоригирав оние недостатоци кои предизвикуваат шокантен или здодевен впечаток" (Сталев, 2005: 123).
Во однос, пак, на прашааата што се однесуваат на ]азикот на ко] се преведува, може да се спомене статщата со наслов Хомеровската поезща и старата француска поезща. Со примерот на оваа студща, об]авена на 1.1.1847 год., во Revue des deux Mondes, од E. Литре, Шервел припомнува на тоа како може кон средината на XIX век да се пренесе Илщадата со асонансирани стихови на француски ]азик од XIII век. Намерата на авторот на статщата, како што пренесува Шеврел, е да ]а посочи стратегщата на дистанца кон оригиналниот „странски" текст, ко]а иако го прави разбирлив, сепак задржува извесна „тугост" (Шеврел, 2005: 22).
Сосема на кра]от, паралели со Прличевиот преведувачки модус може да се повлекуваат и во однос на преводниот метар. Во поглед на версификаторската постапка на замена на херо]скиот хексаметар со десетерецот од народната поезща, може да се каже дека оваа постапка
не претставува изолиран случа] во преводната исторща на Или]адата, во поширокиот европски книжевен контекст од XIX век. Имено метарот на народната ]уначка поезща, освен за Прличевиот превод е карактеристичен и за чешкиот препев на Илц'адата од времето на чешкиот романтизам (Сталев, 2005: 122).
Од сето кажано, може да се заклучи дека острата критичка реакцща кон Прличевиот препев на Хомеровото класично дело претставува, всушност, израз на зародената, уште во XVIII век, свест за нееднаквоста на ]азичните и културните системи. Оваа свест юз]а посветила внимание на техничката страна на преводот, преку внимателно одмеруваае на неговите составни делови (морфолошки, синтаксички, фонетски, просодиски, семантички итн.), го согледува преведеното книжевно дело, според размислувааата на Пажо, и во однос на определен национален дух, на една ]асна културна традицща (Анри-Пажо, 2002: 84).
Погледнато во поширокиот балкански контекст, приопштувааето на Илц'адата на неко] од словенските балкански ]азици означува нешто многу повеке од едноставно задоволуваае на културолошка нужда или приклучок со хуманистичките и прогресивните струеаа што во ово] период се одигруваат во поширокиот контекст на западната европска културна средина. При приопштувааето на античкото литературно наследство на Балканот треба да се имаат предвид сфакааата на рецептивната средина за ова книжевно наследство од што произлегува и карактеристичниот однос на рецептивната средина кон класичното дело. Согледбите од оваа визура ]а посочуваат античката литература во балканскиот контекст од XIX век како тешко достапна литература, литература ко]а не подлежи на слободна интерперетацща и пресоздаваае од страна на преведувачот. Освен императивот за еквилинеарен и точен превод според пиететот што го изразувала интелектуалната елита кон делата од античкото литературно наследство и особено кон делата на Хомер, при разгледувааето на процесот на нивната преводна рецепцща, треба да се земат предвид и состо]бите со ]азикот во рецептивната средина, како и целта што треба да ]а обезбеди преводот на едно класично литературно дело - да ги зацврсти националното чувство и самобитноста на рецептивната средина.
Од оваа перспектива, неуспехот што го доживува Прличевиот превод на Илц'адата не претставува резултат на несовесно изведена традуктолошка де]ност. Острите критики што се однесуваат на преведувааето на ритамот и на другите елементи на версификацщата на делото, заедно со критиките што биле упатени кон изборот на она што е преведено, она што е трансформирано, она што е (и зошто) е
супституирано или адаптирано, ги актуализира, всушност, интерславистичката идентификацща и сфака&ата на преведувачот. Овие идеи за словенско интеркултурно разбира&е, во кои Прличев толку многу верувал и настсуувал, се присутни не само во неговиот преведувачки ами и во неговиот творечки идентитет и опус. Тие ги истакнуваат токму процесите на „творечко апсорбира&е на искуствата од тугата култура, при што таквиот творец не се откажува од себеси, од своето место во времето, од сво]ата култура, зашто, прифака]ки го тугото, ништо не заборава и од своето" (Гурчинов, 1994: 67).
Сето тоа покажува дека разгледувааето на книжевното дело на Григор Прличев на фонот на балканскиот културен плурализам од XIX век, треба да се согледува и во аспектот што го отвора неговата преведувачка де]ност на дела од античката литература, преку соодветна анализа на ]азикот на ко] преведувал и на преведувачкиот стил што го негувал.
Архивски материал:
Архив на Македонската академща на науките и уметностите
I/2 Прличев, Григор - Илщада - „Алфа на Илщадата", на макед. j.,
препев ..., 25 л. 16
I/3 Прличев, Григор - Илщада ракопис на макед. j., препев ..., 2 л., 8 и 1л., 16
I/4 Прличев, Григор - Илщада ракопис на макед. j., препев ..., 38 л., 8
Државен архив на Р. Македонща Папка прва
I Превод на Илщадата, ракопис на македонски ]азик, 40 листа; Папка втора
II/7. Илщада, препев од Григор Прличев, фотокопии 5 листа и преводи отчукани на машина 9 листа
Литература:
Анри-Пажо Даниел, 2002, Општа и компаративна книжевност, Македонска книга, Скоще.
Балабанов, Марко, 1871,Читалище, Цариградъ, бр. 11, стр. 337-344. Балабанов, Марко, 1871, Читалище, Цариградъ, бр. 13, стр. 387-388. Бончев, Нешо, 1871, Периодическо списание, бр. 4. стр. 90-109. Boileau, Nicolas. 1815. L 'artpoetique.Paris.
Величковъ, Константин, 1894 ,Др5водьть на Илияда од Григор Пърличевъ" Календарче св. Кирилъ и Методий за 1894 г. стр. 34-52.
Димовска, Весна, 1994. Античката литературна традицщ'а во македонската литература од времето на преродбата, Маг. труд. Филолошки факултет - УКИМ, Скопце.
Гуришин, Диониз. 1987. Теоргуа на споредбеното проучувате на литературата, Наша книга, Скоще.
Гурчинов, Милан. 1994. „Делото на Григор Прличев на Фонот од Балканскиот културен плурализам", Животот и делото на Григор Прличев, Реферати од научен собир одржан во Скоп/'е на 21 и 22 април 1993 година, МАНУ, Скоще.
Йовчев, Лазар, 1871, Читалище, Цариградъ, 15.5., бр. 14, стр. 481-485.
Поленаковик, Харалампие, 1973. Во екот на народното будете. Мисла. Скоще.
Прличев, Григор. 1959. Одбрани страници, Приредил Тодор Димитровски, Кочо Рацин, Скоще.
Григор, Прличев, 1974. Собрани текстови. Приредил Тодор Димитровски, Македонска книга. Скоще.
Матов, Димитар, 1894 „Календарче св. Кирилъ и Методий за 1894 год.", Бъгарски прЪглед, бр. 5, София, стр. 151-152.
Матов, Димитър, 1895, „Гр. С. Пъличев. Книжовно - биографични чертици", Български пр5глед, книга 4-5, София, стр. 157-172.
Митевски, Витомир, 2008, Епски теми. Античката и македонската епска поезща. Матица. Скоще.
Настев, Б. 1953. „За интересот на Прличев за францускиот ]азик и литература",
Македонски]азик, билтен на катедрата за ]угословенски ]азици,
Филозофски факултет, Скоще, бр.1, стр. 34-45.
Спространовъ. Е. 1894. „Б5л5жка за двата пр5вода на 'Илияда' отъ Григора Пърличевъ", Български пр5гледъ, книга 6, стр, 167-170.
Сталев, Георги. 2005. Творечкиот лик на Григор Прличев. ИМЛ, Скоще.
Теодоров, Александар. 1894. Български пр5гледъ, София, бр 4. стр.170-172.
Шеврел, Ив. 2005. Компаративна литература, Магор, Скоще.
Слики:
Алфя
IIA 1.11АД8
Tlt>ti ми пузо (а) ярость Ахиев». (б)
Тя »III (itjiu JCipOU ЕДДЯИОМЪ.
Тя исирати в' пловы тьишшы
Нгбршшм души юпяческы.
Тя нагытп со исса юпачга
Ildj iit. гладим и хищные* птицы.
Сс вьршсшс во.1п Зевссова. (и)
По чю ради раздоръ дп ми двигпжгь
Юиэкъ Axijb и царь Лгамсмионъ (г)
РазгнЪваии другъ иротиву другу ?
Старец?. Хрусисъ Фивосовъ (д) свещснникъ
Гьрбавъ иди к»де подкъ Еддпнснй
Да избави дщсргк заробей*.
Старсцъ носи откупъ драгоцгишй.
(«) M.VJU je.cn, iiu-piu Зевссови, богини па Нута, По-rji«, н агП<11* ад\ti. ( I )
(6) Aiiu tun на lime» И всчиж Hin иэяиишП m Еиянсси-
Tu Героя.
(») Змее», ai« .till khi 3iiн|> nui Юпигсрг, царь Соговимъ и Jiujcai ((Чрваиаг).
(г) Ломгнкиаг cu«i Aipccn. и браи ilcaeiae»!, царь въ Mv-вив», EiiaaraiA аоевачаааии.
W ♦«•ое» И1Я Auooion, cum Завссов», Pon на Myui« на Паарстю, ва ta»»,,-, ва с.рШнк), ..» спицею, и cwpyaiBiiai и» Mvutu.
(•) foj«na Посае с, н«р,,ох« Еиааи. Омврг ги нарича А-
/'■ «.г Axai.) < (он. грвл Aptoci at. Морсе), Java«! (о,»
A V..-Ï4 м"' ' "'У'*"« » «»« tím Otx« он etct.ji» ÄÄ ...... - » «
Слика 1: Факсимил од преводот на „Илщадата", об]авен на страниците на списанието Читалище
Читалище, 1871, Цариградъ, бр. 11, стр. 340.
V/ ' РГ 1 1 тШ «
Ъ -у' ■ш 1
! -- Г
Слика 2: Енгр. Жан Август Доминик. „Боготвореаето на Хомер или Хомерова Апотеоза". 3.86 х 5.12 Лувр, Париз.
http://www.louvre.fr/en/mediaimages/homere-deifie-dit-aussi-l-apotheose-d-homere Посетено на 27.12.2016
КРИТИКА.
97
50.Най първо мссково богъ Умори ми пьрво псы и мьскы, порази, носль празднить псета,
Посл-ь и сената войска у- Поели мжжы войницы пр-ьхра-
дари стр-ьла смъртоноспа; бры.
Дьрва стать Еллнни па гор ж
Мрс! — и огньовс веждь се Та ми горит, тъ тьла юначескы.
запушихж, мъртвит-ь па- Кои си брата кои си татка
лятъ. плаче.
Деветъ ми депя лътьхж по Деветь дена сребрепъ лжкъ
воинство богови стрьли, Л на десетиятъ сборъ А-хилссъ посъбра отъ народа:
55.Ира му въ сердце вложи, бьлорамена в-ьчпа богиня: Свидно е ней да гледа какъ гине данаево племе. Поели откакъ се събрахж они и застанахж купно, Между събора станж Ахи-лесъ скороноги и рече:
* „Сине Атреевъ! пазадъ триба пакъ да се скитаме, нислш,
80. Въ милата наша земя, ако б и лтт. тп.пт'гп пп ч■)_
вьрлува. День десетШ Ахиль сборъ съ-бира,
Става, просто, велегласно дума. „ Слушайте ме вонни и воиводы.
Наши бъды жынахж ме въ
Слика 3: Факсимил од споредбената анализа на Бончев, об]авена во Периодическо списание.
Бончев, Нешо, 1871, Периодическо списание, бр. 4. стр. 97.
П'ьрви пркводъ (пвъ „Чпталшцс") Ллфя на И.шяда
П-Ьй ии муво ярость А х и иена Тя ми б-кд и у строи Кллином-ь. Тя ис и рати и'адоии тьмници Ыеброими -уши юначески Тя насити со меса юначки Псиц-к гладни и хищниц-}: птици Се вьршЬше воля Зевесоаа. Но что ради рявдоръ да ми ндигнлгьть Юнака» Ахи.и. н царь Л пшенном», Раагн-Ьвсии другъ иротину другу? Стяроц-ь Хрисись Финосовч» сисчценпикъ Гърбавк иде кл;д'Ь 110.1т» Еллински Да ивбави дщеркя варобена. Старецъ носи откуиъ драгоцЬнниЙ. Во дЬсница дч.ржи влатсн1> скиптьръ Та на скиптьръ в+.нецъ Лио.юнон'ь. Оьлан мокрьлчтъ бклана му брада. Милно моли гьрци чернооки А новече царь Агамемнона:
Втори прЪнодъ (и8ь | л»кописа) А ПЬсень 1. Моръ и Пгквъ.
П-Ьй ми Муао гнЬвъ неумолим и Ахилеи Пелеева сива; Гн+»въ, кой тьркъмъ много бкд'ь устроил'!»,
В' Адъ нпаринлчЛ1. много душъ юнач-нихъ,
Плоть ИХЪ СДЪиЯЙЪ ПСОВ1» II нтицъ ловитвой :
Зевсова ся воля съвършяла. Что же сварой гибельной сцепились Витя8Ъ Ахилъ и царь Агамемнонъ? Древнж Хрисист» Фебажрець почтенний Сгърблен'ь бродить п' стану Аргивянску Да си д'ыцерь нл'Ьнница искупить: Стареца» носить искуп'ь многоц+.нниЙ; Скиптьръ влага държитъонъ в' д-Ьсниц-Ь; А на скиптрк в+.нецъ Аполлона ; Милно молить тьркопъ, а наипаче Два Атрнда настирн народов-!.
Слика 4: Факсимил од споредбата на преводните варианта на Или'адата од Прличев на Евтим Спространов.
Спространовъ. Е. 1894. „Б5л5жка за двата пр5вода на 'Илияда' отъ Григора Пърличевъ", Български пр5гледъ, книга 6, стр, 169.
(7)
д:—-ni**
/ - nit не i УИорЪ и 1н tez.
tríu /Музе IHÍÚ
^t.Aty TttAPfßcK tC,»*-, 7? J
g'Ait V о.,
-пл.-rt w ьыЬ и w
Otfc.f« tx ¿OA* tïitfUlAA*. 4té tf-0 еСл^ви •»StitAMÙ l\3» &-M3г « «jy*
trf,32 •»•»г«*»''» л
r.LfbtHl //)»3ит»
fllfbAfihl
За Гк "ixuitrd -плЬнми-
lyrpt -n*i*HU.\yf) utK ynu'1; ClOftij? bceuil
СхЛлтуг З-лт« ItffuTl »Hl fltcHuyi; í
J н*. С<н<у JVW»«',
Лили, моли-гг Ияиплле- i <
Oft, Htifiï'dl- s£&r(b)
Слика 5: Факсимил од ракописот на препевот на Ил^йдйтй од Григор Прличев.
ДAРМ Прва папка
I Превод на Илщадата, ракопис на македонски ]азик, 40 листа
