CC BY
18
ТДУ 39 ТКБ 63.5
Турсунов Назирцон Очилович, д.и.т., профессори кафедраи таърихи ватан ва археология; Шарифов Fайрат Зарифович,
омузгори кафедраи таърихи умуми ва диншиносии МДТ "ДДХ ба номи акад. Б.Гафуров"(Тоцикистон, Хуцанд)
Турсунов Назирджон Очилович, д.и.н., профессор кафедры отечественной истории и археологии; Шарипов Гайрат Зарифович,
преподаватель кафедры всеобщей истории и религиоведения ГОУ «ХГУ имени акад.Б.Гафурова» (Таджикистан, Худжанд)
Tursunov Nazirjon Ochilovich, Dr. of History, Professor of the department of home history and archeology; Sharifov Ghayrat Zarifovich, lecturer of the department of general history and religion studies under the SEI "KhSU named after acad. B.Gafurov" (Tajikistan, Khujand), E-mail:gsharipov-83@ mail.ru
Вожа^ои калиди: сарчашмаи хатти, аморати Бухоро, воцеауои уарбй-сиёсй, лашкар, топографияи таърихи
Мацола ба баррасии масъалаи цойгоуи сарчашмашмаи хатти "Зафарномаи Хусрави" дар омузиши таърихи аморати Бухоро дар ауди амир Насруллоу (солуои 1827-1860) бахшида шудааст. Дар бораи дастнависи "Зафарномаи Хусрави", нашри факсимилии он, аз хатти форси ба сиррилик баргардон намудан ва дар асоси он анцом дода шудани тауцицот маълумот дода мешавад. Кайд мегардад, ки дар рисола вазъи сиёсиву уарбии Аморати Бухоро, масъалаи ба тахт нишастани амир Насруллоу, талошуои у баури мутамарказ кардани давлат, тобеъ намудани вилоятуои алоуида, рацобат бо хонигарии Куцанд ва Хева инъикос шудаанд. Дар асар ба топографияи таърихи, сохтори лашкар, ташкили юришуои уарби равшани андохта шудааст. Инчунин дар ин сарчашмаи хатти таърихи уодисауои дар Афгонистони шимоли (Балх, Оцча, Тошцургон, Кундуз, Чорвилоят) рухдода, нацл мегарданд.
Ключевые слова: письменный источник, Бухарский эмират, военно-политические события, армия, историческая топография
Статья посвящена исследованию значения письменного источника «Зафарномаи Хусрави» в изучении истории Бухарского эмирата при эмире Насрулле (1827-1860). Прежде всего, дается информация о самой рукописи, ее факсимильном издании, ее расшифровке с персидской письменности и исследованиях, проведенных на ее основе. Отмечается, что в трактате отражена политическая и военная ситуация в Бухарском эмирате, вопрос вступления на престол эмира Насруллы, его усилия по централизации государства, подчинение отдельных регионов, соперничество с кокандским и хивинским ханствами. Уточнены вопросы исторической топографии, структуры армии и организации военных походов. В данном письменном источнике также рассказывается о событиях, происходивших на севере Афганистана (Балх, Окча, Ташкурган, Кундуз, Чорвилоят).
Key words: written source, Bukhara Emirate, military-political events, army, historical topography
The article dwells on consideration beset with the place of written source entitled as "KhusrawVs Zafar-Name" in the study of the history of Bukhara Emirate under Emir Nasrullah's reign (1827-1860). First of all, the authors adduce information concerned with the manuscript itself, its facsimile edition, its transcript from the Persian script and research carried out on its grounds. It is underscored that the relevant treatise reflects political and military situation in Bukhara Emirate, the issue dealing with accession to Emir Nasrullah 's throne, his efforts to centralize state, subordination of certain regions, rivalry with Kokand and Khiva khanates. They clarify the issues in regard to historical topography, the army structure and military campaigns organization. The written source in question tells about the events took place in the north of Afghanistan (Balkh, Okcha, Tashkurgan, Kunduz, Chorviloyat) as well.
"ЗАФАРНОМАИ ХУСРАВИ"- САРЧАШМАИ ТАЪРИХИИ ДАВРАИ %УКМРОНИИ АМИР НАСРУЛЛО.%
«ЗАФАРНОМАИ ХУСРАВИ»-ИСТОРИЧЕСКИЙ ИСТОЧНИК ВРЕМЕН ПРАВЛЕНИЯ АМИРА НАСРУЛЛЫ
"KHUSRA WI S ZAFAR-NAME " -HISTORICAL SOURCE OF THE PERIOD OF AMIR NASRULLAHS REIGN
№4 (6 9) НОМАИ ДОПИШИ О\ » УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ » SCIENTIFIC NOTES
Дар байни сарчашмахои мухими хаттй оид ба таърихи давраи хукмронии амир Насруллох (солхои 1827 -1860) дар аморати Бухоро рисолаи таърихии "Зафарномаи Хусравй" мавчуд аст, ки онро муаллифи номаълум дар соли 1279 хичрй (1862/1863) навиштааст. Ин рисола дар бораи таърихи хонигарихои Бухоро, Ку;анд ва Хева дар нимаи аввали асри XIX маълумоти арзишманд медихад. Ч,омеаи илмй соли 1956 бори аввал бо дастнависи "Зафарномаи Хусравй" бо талошхои академик Ахрор Мухторов шинос шуда буд.
Ин сарчашмаи нодир объекти тах;и;оти Исмоил Рахматов гардид, ки соли 1988 дар асоси он рисолаи илмй навиштааст. Хдмон сол И.Рахматов матни факсимилии ин сарчашмаи хаттиро бо му;аддима, лугат ва чадвали мундаричаи эзохшуда омода ва чоп кард [2,с.7]. Дах сол пас, дар соли 1999 пажухишгар ва библиографи эронй Манучехри Сутуда матни пурраи "Зафарномаи Хусравй"-ро нашр кард[3]. Соли 2011 матни ин сарчашма бо хатти сириллик аз чониби профессор Н.О.Турсунов омода ва нашр карда шуд[4].
Аз руи мазмуну мундарича тах;и;оти И.Рахматов дар асоси "Зафарномаи Хусравй" навишта шуда, таърихи давраи хукмронии амир Насруллохро(солхои 1827-1860) ифшо мекунад. Тад;и;оти И.Рахматовро метавон ба ду ;исм чудо кард. Дар ;исми аввал маълумот оид ба таърихи чангхои байни аморати Бухоро ва хонии Ку;анд оварда шуда, сахнаву самти амалиёти низомй дар Ч,иззак, Ям, Зомин, Уро-теппа, Хучанд, Конибодом, Ку;анд, инчунин маъракахои дигари харбии амир Насруллох ба самти Хоразм тасвир шудааст. Кисми дувум аз ходисахои дорои хусусияти сиёсй, ки дар дохили Хуросон, Балх, О;ча, Андхой, Кундуз, Хилм, як ;исми Афгонистон дар нимаи аввали асри XIX рух додаанд, накл мекунад.
Дар он баъзе руйдоди марбут ба талошхои амири Афгонистон Дустмухаммадхон барои сохиб шудан ба сохибихтиёрй дар сохили чапи Амударё инъикос ёфтааст. Чдраёни муборизаи Насруллох бо хокимони Шахрисабз, Китоб, Яккабог, Чирокчй низ тавсиф шудааст[7,с.7]. Тадк,ик,оти диссертатсионии И.Рахматов масъалахои мубрами таърихи Мовароуннахр, Хоразм ва Хуросонро дар бар гирифта, он ахамияти мухими илмии маърифатиро сохиб мебошад.
Дар ;исми му;аддимавии тад;и;оти Исмоил Рахматов тахти унвони «Зафарномаи Хусравй ва муаллифи у» руйхати дастнависхои ин асар, ки дар хазинаи китобхои шахри Душанбе мавчуданд, муфассал шарх дода шудааст. И.Рахматов ахамияти ин ёдгории фарханги хаттиро хамчун сарчашмаи таърихй муайян кардааст. Ч,олиби ди;;ат аст, ки И.Рахматов матни "Зафарномаи Хусравй" -ро аз чихати илмй да;и; тах;и; карда, аз он маълумоти пурарзиш гирифтааст ва онро бо маълумоти манбаъхои дигар му;оиса намудааст. Муха;;и; як ;атор чанбаи мухими таърихи Осиёи Марказй ва Афгонистонро дар нимаи аввали асри XIX нишон медихад.
Дар асар ходисахои пуртазод марбут ба сари ;удрат омадани амир Насруллох ва таъйини у тахт нишастани у тасвир шудаанд. Муаллиф чузъиёти мухосираи панчох рузаи Бухоро. му;овимати сахти тарафдорон ва довталабони ма;оми сарвари давлат ва мохияти табаддулотро, ки дар 27 Рамазони 1242 хичрй (24 апрели 1827) рух додааст, ифшо мекунад; мушкилоту душворие, ки бо иваз кардани амирони Гайдар, Умархон, Хусейнхон ва Насруллохон бо тахти салтанат ало;аманд аст, мухтасар тавсиф карда мешавад; се маъракаи низомии Насруллохон дар солхои 1828, 1844, 1856 ба Шахрисабз, ки бо забт ва хамрохшавии ин вилоят ба Бухоро хотима ёфт, муфассал тавсиф карда шудаанд.
Рисолаи "Зафарномаи Хусравй" хамчун яке аз сарчашмахои муътамад оид ба таърихи муносибатхои байни хонии Бухоро ва Ку;анд дар нимаи аввали асри XIX тасниф шудааст. Бар асоси ин сарчашмаи хаттй, И.Рахматов санаи чахор маъракаи харобиовари Насруллохонро, ки дар маноти;и сархадии хонии Ку;анд ва дар самти Фаргона (то ;алъаи Пшогар, дар Уротеппа, Хучанд ва Конибодом) дар солхои 1840,1841, айёми бахор ва тирамохи соли 1842 сурат гирифтаанд, ани; кардааст. Маълумот аз рисолаи "Зафарномаи Хусравй" ба як ;атор масъалаи таърихи Афгонистон, бахусус саргузаштхои амири афгон Дустмухаммадхон дар Бухоро, муносибати дустона ва созгори Насруллохон нисбати у ва набудани созиш дар халли масъалаи талошхои муштарак байни афгонхо ва бухороихо бахри дафъ кардани хучуми тачовузкорони Бритониё равшанй меандозад[2,с.23-35].
Сахми И. Рахматовро дар омузиши таърихнигорй ва манбаъшиносии Осиёи Марказй дар нимаи аввали асри XIX метавон бо ду чихат арзёбй кард: Аввалан, у нусхаи фотомеханикии дастнависро омода кард, нусхаи факсимилии нусхаи аслии форсиро, ки ба муаллифи номаълум, муосири амир Насрулло тааллу; дорад, анчом додааст. Сониян, пажухишгар рисолаи "Зафарномаи Хусравй" -ро хамчун як сарчашмаи нодир дар таърихи Осиёи Марказй ва
№4(69) 2G21
• НОМАИ ДОНИШГО^ • УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ • SCIENTIFIC NOTES
АфFOниcтон xолиcона бахо дода, тахлил намyдааcт ва ба гардиши илмй доxил кардааcт[7,c.4-
17].
Бо мавдади ба таври ваceъ интишор додани матни аолии "Зафарномаи Хycравй", шли 2011 мухаккикони Маркази тадкикоти таълимоти Абуханифа ва шаркшиноcии назди Донишгохи давлатии хукук, бизнec ва cиёcати Точикистон матни cарчашмаро аз форш ба cириллик баргардон намуданд[4]. Ин корро пажухишгарони чавон Набичон Kалонxоча, Зиёдалй Тура, Аъзам Шарифзода тахти рохбарии профeccор Н.О. Тyрcyнов анчом доданд.
Хднгоми баргардон намудани тарчумаи матни cарчашма аз форcй ба алифбои шриллик, гурУхи тарчумонхо ва мухаррири он бо назардошти хадаф ва вазифахои илми таъриx ба чалби аcархои бунёдии даврони гузашта такя карданд. Чунин дидгох ва барxyрди xоc ба таркиби "Зафарномаи Хycравй" имкон дод, ки мушкилоти таъxирнопазири таъриx ва этнологияи xалкхои Оcиёи Миёнаи давраи оxири фeодалй, ки каблан кам мушохида мeшyданд ва бeрyн аз доираи назари мухаккикон мондаанд, мавриди омузиш карор гирифтанд. Дар риcола пeш аз хама мушкилоти таъртаи харбию шёоди Оcиёи Марказии давраи зикршуда пайгирй шудааст.
Тахлили матн ва мундаричаи аcар нишон мeдихад, ки он масталахои зeрини афзалиятноки таъриxи ватаниро инъикоc мeнамояд: 1) таъриxи вотеахои харбй-cиёcй; 2) маcъалахои таъриxи cиёcати xоричй ва мyноcибатхои дипломатй; 3) лахзахои аз таъриxи Бyxоро, Самарканд, Уструшана, Хучанд, ФарFOна, Шахриcабз, koto6, Балx, Кундуз, инчунин Хоразм; 4) эпизодхо аз гузаштаи шахраку дeхахои аморати Бyxоро ва xонии КУканд.
Дар "Зафарномаи Хycравй" мeтавон бо топографияи таъртаии Оcиёи Марказии давраи барраодшаванда шиноc шуд. Дар ришла таноcyби киcми ахолй - минтакахоe, ки ба хайати аморати Бyxоро доxил мeшаванд (иcтилохи "вилоят" дар ришла зикр шyдааcт) ва минтакахои камахолй ва биёбонии дашту даман, доманакуххо ва каторкуххо, таноcyби вохахои кишоварзй, канори нохияхои cyкyнати ахолии кучманчй, нимкучманчй, xycycиятхои фарккунандаи намудхои махалхои ахолинишин: шахрхо, дeхахо шарху тавзeх дода шудаанд. Муаллифи номаълуми "Зафарномаи Хycравй" мавчудияти хатмии калъаро ("андарун", "даруни калъа"), дeворхои калъа ("х^ор", "дeвор", "хиcн")-ро хамчун xycycиятхои фарккунандаи шахрхо мeномад. Хycycияти мухими шахр -дар он мавчуд будани зиёда аз ce то даххо ва хатто cадхо маcчидхо ва маcчиди амалкунандаи чyмъаxонй - маcчиди чомeъ махcyб мeёбад[8,c.78].
Дар «Зафарномаи Хycравй» шахр бо иcтилоххои «шахр», «калъа», «кароргох», «пойтаxт» зикр шудааст. Мухаккики рyc Н.В.Хаников рyйxати 19 шахри аcоcии xонии Бyxороро кайд кардааcт: 1) Бyxоро, 2) ^рмина, 3) Зиёуддин, 4) Kатта-КyрF0н, 5) Самарканд, б) Панчатент, 7) Хотирчй, 8) Нурато, 9) Панчшанбe, 1G) Чeлeк, 11) Янги КУPF0н, 12) H^^x, 13) Уротeппа, 14) Чоршанбeи Pомeтан, 15) Пайканд, 16) Карокул, 17) Чорчуй, 18) Каршй, 19) Хузар[8,с.78-79].
Маълумот дар бораи к^матхои шахрхо "андарун" ва "дарун" (ктоми доxилй ва киcми бeрyна) чолиби диккатанд. Дар "Зафарномайи Хycравй" таъкид мeгардад, ки "андарун" макони будубош ва иcтикомати подшохон, cyлтонхо ва амирон аст. («...Андарун, ки кароргохи xycравон ва мycтакарри cалтанати cy^wñ аcт»)[2,c.25].Тибки маълумоти таъриxй ва этнографй, каламрави наздишахрй, киcми бeрyнй мeбошад. Бeрyн ин мавзeecт, ки дар он шкинон аз OFOЗи корхои cахрой то чамъоварии хоcил дар боFхо, заминхо, мулкхои xyд зиндагй ва кор мeкарданд.
Амалан, доxили шахр - андарун, дарун хамчун манзили зимистона ва шахри бeрyна - бeрyн (дар "Зафарномаи Хycравй" "Б0F0т" номида мeшавад) манзили тобистона ба шумор мeрафт. Шахр дар мачмуъ маркази иктиcодй, маъмурй ва фархангии нохия (воха, канорахо) ба шумор мeрафт ва барои атрофиён аз чихати худудй, иктиcодй, топографй ва мудофиа хамчун такягох xидмат мeкард. Сарфи назар аз тахкикоти А.М.Бeлeнитcкий, М.Е.Маccон, ки ба таъртаи Х^ироти аcри XV баxшида шудааст ва аcархои Н.О. Тyрcyнов (яте аз муаллифони ин макола), ки атрофи шахрхои Хучанд, Уротeппа, ^нибодом, Иcфара ва Панчакeнти давраи фeодалиро барраcй мeкyнад, дар бораи мав^и махаллахои наздишахрй, хамчун киcмати чудонашавандаи шахр, cахми онхо дар таъртаи иктиcодй, ичтимой, харбй-cиёcй, фархангй, кавмй то хол чандон xyб омyxта нашудааст.Ч,анбахои мавриди омузиш инхоянд: таърифи иcтилохотe, ки шахру нохияхои наздишахриро ифода мeкyнанд (дар Хучанд, ^нибодом, Иcфара, Уротeппа-"махалла", дар Самарканд ва Бyxоро - "махаллот", мувофики "Зафарномаи Хycрави" - " богот ", Дар Х^ирот -" булук "), муайян кардани номхои чyFрофй ва махалли чойгиршавии махаллахо, махалхои ахолинишин, нуктахои ахолинишин дар к^ми бeрyнй - бeрyни шахр; тавшфи низоми обёрй - каналхои магистралй -" обраха "," чуй ", xyлахо ва кубурхои такcимоти об -"тарок",
"кубур", пулхои асосй ва канорй -"хавз", "купрук", та;симоти ну;тахои савдо ва саноатии наздишахрй (кучахо ва ;аторхои бозор )- "гузар", "тим", бозорхои махсус - "бозори гусфанд", "бозори асп"; пешниходи маълумот дар бораи богхои наздишахрй - "чорбог" ("Боги хоким "" Боги Арбоб "," Боги анорзор "," Боги заргарон " дар Хучанд," Боги Салимбой "," Боги Бобохон "дар Уротеппа), баргузории идхо ва фарогатхо дар онхо, инчунин дар мазорхои пеш аз ислом (масалан, чашни Соли нав-"Иди соли нав" ё "Иди сари сол"дар мазори Хазрати Каюмарси Одам дар махаллаи Истак Пуличукури Хучанд) ва иди бахор - "Ч,ашни бахор" дар мазори Хоча Бахорон (Бокиргон) во;еъ дар дехаи Шайхони чанубтар аз шахри Хучанд ба кайд гирифта шудаанд.
Вазифаи асосии махалли наздишахрй дар низоми урбанизатсияшудаи давраи пеш аз мустамлика аз он иборат буд, ки онхо барои шахр хамчун камарбанди мухими стратегй ва мудофиа хизмат мекарданд. Махалли наздишахрй аз як ;атор унсури мухофизатй иборат буд: манорахои посбонй (рухак, чордара), ;алъахои харбии истгохй (равот, ровут), истехком (;алъа, кургон, ;алъача). Кариб хар як дехаи давраи феодалии Осиёи Марказй силсилаи иншооти мудофиавй доштанд. Шар;шиноси Е.К.Мейендорф дар охири соли 1820 ва аввали соли 1821 аз Бухоро дидан карда, навиштааст: «Посёлкахо одатан дехахоро ифода мекунанд, ки нисфи онхоро богхо пинхон кардаанд. Ман дехахоро дидам, ки пурра бо деворхо ихота шудаанд: баъзехо ба ;алъахо монанд буданд; дигарон кушоданд, онхоро танхо богхо пушидаанд. Ин деворхо, ки аксар ва;т бурида ва бо манорахои хурд мухофизат карда мешаванд, ба кишвар намуди зебо мебахшанд, аммо ин маънои онро дорад, ки сокинон аз горатгарй метарсанд. Бо ёдоварй аз тохтутозхои пайвастаи кучманчиён ба ин ;алъахо дар Мовароуннахр, кас гумон мекунад, ки мавчудияти онхо танхо як зарурати гамангез аст"[5,с.86].
Хамин тари;, омузиши махалхои наздишахрй аз руи сарчашмахои таърихй, аз чумла маълумоте, ки аз заминаи "Зафарномаи Хусравй" гирифта шудааст, ба мо имкон медихад, ки онхоро дар шакли як вохиди ичтимой дар мачмуъ, дар чараёни бисёрфунксионалй баррасй кунем. Ин равиш барои муайян кардани хусусиятхои феодализм дар Осиёи Марказй дар мархилахои баъдй мусоидат мекунад. Омузиши махсуси таърихй -этнологии ;исмхои дохилй ва берунй - «дарун» ва «берун» -и шахрхои мархилаи нихоии феодалии Осиёи Марказй, бешубха илми таърихро бо му;аррарот ва мафхумхои нав ганиомад мегардонад.
Дар "Зафарномаи Хусравй" топографияи таърихии Бухоро, Самарканд, Кдршй, Ч,иззак, Уротеппа, Ку;анд ба таври возех нишон дода шудааст. Шахри Хучанд дар ин рисола бо номи "Тирози чахон" ("Аруси олам") маънидод шудааст. Сархади табиии шимолии онро "Кухи Мугул" меноманд (онро дуруст бояд "Мевагул" номид - кухе, ки бо мева пушонида шудааст) , дар он дарахтон ва буттахои писта, чормагз, бодом, олуча, дарахтони себ, челон ва гайра мавчуданд. Панорамаи шахри Хучанд бо ;исмхои топографй пешниход карда мешавад: Дарун, Берун, як ;аламрави васеъро аз минта;аи Дарбанди Танги дар чанубу гарб то ;итъа (мавзеъ) бо ;алъаи Исфисор дар чанубу шар; дар бар мегирад, бо оби дарёи Сир аз шимолу гарб ва шимолу шар; ихота шудааст[2,с.167,с. 168-170].
"Зафарномаи Хусравй" дар партави маълумоте, ки дар ёддоштхои Мирзо Шамс аз Бухоро. осори Е.К.Мейендорф, Н.В.Хаников, ёддоштхои В.В.Григорев, гузоришхои П.И.Демезон, И. В. Виткевич оварда шудаанд, тасвири топографияи таърихии шахрхо ва минта;ахое, ки ба аморати Бухоро дохил мешаванд, пешниход мекунад.
Дар "Зафарномаи Хусравй" маводи мухим дар бораи масъалаи таърихи харбию сиёсии Осиёи Марказй, иншоотхои фортификатсионии (мудофиавии) шахракхои дехот, ;алъахо пешкаш шудаанд. Унсурхои зарурии ;алъа, ба монанди истехком (диз, кухандиз, Урда, Арк), деворхои ;алъа бо манорахо, дарвозахо, тахтапулхо, кучахои асосй ва пахлу, куй, тангкуча, чакар ;айд карда шудаанд. Дар бораи сохтмони ;алъаи Пшогар дар минта;аи Уротеппа хабар дода мешавад[2,с.92-98].Дар робита ба ;алъаву аркхои Бухоро ва Самарканд муаллифи "Зафарномаи Хусравй" истилоххои "Хисни хасин", "арки олй"-ро истифода мебарад[2,с.181]. Арки Муги Уротеппаро хамчун нишемангохи фармонравоён ва хокимон номидааст[2,с.162], дар бораи Арк - урдаи Хучанд маълумот додааст[2,с.170]. Калъахо ва аркхои Тошканд ва Туркистонро бо унвони "дорулмулки билод"[2,с.182] номбар кардааст.
Дар сарчашма якчанд маротиба ;алъа бо номи "кургони Новкуштегирмон" ёдрас мешавад, ки маънои ;алъаи мустахкамро дорад ва он дар сохили дарёи Сир чойгир буда ба истилох "дарвозаи Хучанд" мебошад[2,с.189-191].
№4(б9) 2G21
• ТОМАИ ДOНИШГO^ • УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ • SCIENTIFIC NOTES
Мувофики маълумоти Е.K.Мeйeндорф (182G-1821), ки B.Н.Григорeв (1861) ба он ишора кардааст, Арк (Kрeмл) -и Бyxоро дар миёнаи шахр дар тeппаи табий бо номи Нумиштенд (Намичкат) cоxта шудааст. Баландии он аз 35 то 40 газ, кутраш аз 400 то 500 газ аст. Дeворхои арки Бyxоро то 1G газ баландй ва як дарвоза дошт[5,а92; 6,c.55]. Kyхандизхо дар Самарканд, Уротeппа, Хучанд ва дигар шахрхо низ вучуд доштанд ва маcохатy намуди онхо каму бeш ба хам монанд буданд.Ташкили ниходхои харбй, корхои низомй ва лашкар дар xонигарихои Оcиёи Миёна дар аcрхои XVIII-XIX ба таври кофй тадкик нашудаанд.
Аcари "Зафарномаи Хycравй" дар бораи таъртаи ташкили низомй ва аолихаи xонии Бyxоро дар нимаи аввали аcри XIX маълумоти мyфаccал мeдихад. Дар риcола яроку аcлихаи чангй, тexникаи харбй, тарзи идоракунии кушун ва дигар маcоили харбиву низомй, ки дар xонигарихои Бyxоро ва КУканд иcтифода мeгаштанд, маълумот дода шудааст. Доираи ваceи мафхумхо, истилохот, иборахо аз cохаи таъриxи корхои харбй, кушунхо ва иншооти низомй оварда шудаанд. Биёeд чизхои ашодро номбар мeкyнeм: лашкар, вохидхои низомй, ки бо ёрии шнонимхои ceршyмор ифода карда шудаанд инхоянд -кушун, ажария, лашкар, cипох, чунуд -унгу cyл, калбу чинох, эровул, яcол, каровул, маймана, майcара; намуди аалиха - «олоти харб»: туп/ туб, туфанг, занбурак/ ганбурак, чазойир, аррода, бундук, xирмани нафт, чавшан; катeгорияхои xизматчиёни харбй- cипахcолорон, cарони cипох, умаро, cарбозон, тавочиён, мeрганон, cархаддорон, тирандозон; мyаccиcахои иcтeхcоли ярок, аолихаи чангй, cоxтмони шахракхои низомй ва анборхои лавозимоти чангй - тyпxона,оташxона, лашкаргох, кУрxона ва г.
Дар xонии КУканд, тибки "Зафарномаи Хycравй", лашкари мардумй аз манотики мyxталиф, аз чумла аз Хучанд, ^нибодом, Иcфара чамъ оварда мeшyд[2,c.91]. Чрйхои чамъшавии лашкар ФарF0на, Уш, Чоркухи Иcфара, Наманган, Kоcон, Чуст, Аxcи, Андичон, Шоxрyxия, Пиcкат (Би^ат), Чиноз, Дилварзин, Ям, Хавоc, Уротeппа, Зомин ба шумор мeрафтанд[2,c.91].Аммо, а^ош аcкарони Бyxоро, кувваи пeшбарандаи артишро "элотия"-кабилахои бодиянишини yзбeк ташкил мeдод. Аз объeктхо ва воcитахои хамла ва мудофиаи харбй, ки хангоми мyхоcираи шахрхо ва забт ва мухофизати калъахо ба вучуд омадаанд, номхои зeринро доштанд - xандакхо, cангархо, фарозу фаcил. Аcбобхои мушкии харбй -табли чанг, нои разм, ^cy гурка, бук, карнай ва гайраро дар бар мeгирифтанд.
"Зафарномаи Хycравй" дар бораи таъриxи куввахои мycаллах, аз чумла мачмуи cилоххоe, ки бо онхо лашкари бyxороиён, куканихо, xивагихо мучаххаз буданд, маводи бойи во^й пeшниход мeкyнад. Тупхо ва милтикхо, яроки оташфишон - фалкожтхои замбурак ё ганбурак (артиллeрия), ки барои бомбаборон кардани калъахо тархрeзй шyдааcт, тупхои каллъакушо, тупхои калакуб, омexтаи равFанкаши "xирмани нафт " борхо зикр карда шудаанд.
Сарбозeро, ки милтики оташфишон дошт "туфангчй"ва "ботир" мeномиданд. Хднгоми набард туфангбардорон низ иcтифода мeгаштанд, онхо ба cарбоз найзаву милтикро даcтраc мeкарданд. Баъзeхо зирeхи занчирй, кулохи оханй ё cипари xyрд доштанд.
Дар "Зафарномаи Хycравй" тиру камон умуман зикр нашyдааcт, зeро ин намуди аалиха бинобар пайдо шудани яроки оташфишон аз иcтифода бароварда шудааст. Баъзe шарххоро дар ин бора П.И. Дeмeзон додааcт. Bай чунин навиштааcт: "Сарбозони Бyxоро махорати камонварии xyдро комилан аз даст доданд"[1,с.72].Дар Бyxоро якчанд вохиди шлох-тупхои мукаррарй иcтифода мeшyданд. Ба гуфтаи П.И.Дeмeзон: «Хашт ё дах тупи кухна, ки аз онхо хамагй чахортояш ароба доранд, тамоми артиллeрияи Бyxороро ташкил мeдиханд, ки ба онхо махбушни рyc ва форc xидмат мeкyнанд. Хангоми ташрифи ман дар Бyxоро, xон ду маротиба кушиш кард, ки бо ycym рexтагарй тупхоро тайёр намояд, аммо ин натича надод»[1,с.72-73]. И.B. Bиткeвич cоли 1834 навиштааcт, ки дар Арки Бyxоро ва Каcри Амир "Дувоздах туп ва ду мортир (миномeт) дар зeри cоябон xобидаанд" (мортир якe аз навъхои тупи кутох ва тупи калибраш xyрд аcт - муаллифон) [1,c.1G3]. П.И.Дeмeзон ва И.B.Bиткeвич оид ба шумораи ярок ва шумораи cарбозон андeшаи якxeла пeшниход мeкyнанд.Таъкид гаштааcт, ки "Хон такрибан хаждах туп дорад, аммо онхо дар чунин вазъият хастанд, ки чандон фоидаовар нecтанд. Онхоро бо аробахо мeоранд, тупхоро бeвоcита ба аробахо баcта, тир мeпарронанд. Як туп бо номи имтератори рyc Елизавeта Пeтровна ва ду мортири рyc мавчуд аст, ки ин шлоххоро ба он чо, таврe мeгyянд, Нодиршох овардааст. Илова бар ин, xон дорои чанбуракхо аcт"[1,c.114].
E.K. Мeйeндорф, инчунин П.И.Дeмeзон, И.B.Bиткeвич мyтаноcибан дар Бyxоро дар cолхои 1821 ва 1834 буданд, маълумоти кутох, валe xeлe мухимро дар бораи ташкили корхои харбии аморатро пeшкаш намудаанд. Ба гуфтаи онхо, лашкари Бyxоро аз ажарони cавора иборат аcт, ки ба онхо ё тобeин ё зарxаридон доxил мeшаванд. Онхо лашкари мунтазам ташкил мeдоданд,
ки шумораашон 25 хазор нафар буд ва аскарони савора 60 хазор нафар буданд. Хон метавонист 12-13 хазор нафар лашкари мунтазамроо берун аз Бухоро фиристад, бокимонда чойхои сархадиро, хусусан Уротеппа, Ч,иззак, Самарканд, Карокул ва Карширо дифоъ мекарданд[5,с.139].Ба гуфтаи Е.К.Мейендорф, сарбозони Бухоро "сипох" ё "карааламон" номида мешаванд. Афсаронро дахбошй, чурогосй, юзбошй, мингбошй, чуранбошй, панчсадбошй, туксабо (фармондехи полк), кургонбегй, додхо (фармондехи чанд полк ё генерали дивизия); парвоначй (фармондехи ;ушунхо ё маршал) меномиданд. Дастаи харбии панчсадбошй байраки хурд дорад. Дар пахлуи мингбошй яке аз сарбозон байраки калон - тугро мебардорад[5,с.139].
Е.К. Мейендорф кайд мекунад, ки сипоххо бо милтики махаллй, пайкони хеле дароз ва шамшери кач мусаллаханд. Баъзехо зирех, кулохи оханй, ва сипари чармин доштанд. Хон хама-сола тафтиши лашкархояшро ба рох мемонд ва аз назар мегузаронд. "Зафарномаи Хусравй" дар бораи робитахои дипломатй ва сиёсати хоричии Бухоро бо Куканд ва Хева низ маълумот медихад. Гуфта мешавад, ки бо номи "урдабозор" дар маконхои урдугоххои низомй бозорхо ва бозорхои муваккатй ташкил карда мешаванд. Ин далел ба таърихи иктисод дахл дорад. Маълумотхои дар боло овардашуда кисман бошад хам, метавонанд дар омузиши таърихи дипломатия ва хаёти иктисодй ба таври мукоисавй истифода шаванд.
Хамин тарик, рисолаи таърихии "Зафарномаи Хусравй" як сарчашмаи боэътимод ва арзишмандест, ки таърихи аморати Бухороро дар замони хукмронии амир Насруллоро инъикос мекунад. Матни бо хати кириллй омодашуда барои мухаккикон ва хамаи онхое, ки ба таърих таваччух доранд, уфукхои нав мекушояд ва имкон медихад бисёр мушкилоти камомухташудаи таърихи халки точикро равшан созад.
ПАЙНАВИШТ:
1.Записки о Бухарском ханстве(Отчеты П.И.Демезона и И.В.Виткевича).-М.:ГРВЛ,1983.-152 с. 2.Зафарномайи Хусрави. Ответственный редактор - Д.С.Саидмуродов, Душанбе, Дониш, 1989. -С.315-54.
3. Зафар нома йи Хусрави. Шархи хукмронии Саид Амир Насруллох Баходур Султон бин Хдйдар (1242- 1277 х.к.) дар Бухоро ва Самарканд, бо тасхех ва тахшияи Манучехри Сутуда, Техрон, 1377 х.ш./ 1999 м. 4.Зафарномайи Хусравй/ Ба чоп хозиркунанда, муаллифи сармакола ва мухаррири масъул Х,очй Назир Мухйидин Турсонзод. Баргардон аз форсй ба кириллй: Набичон Калонхуча, Зиёд Алй Тура, Аъзам Шарифзода. -Хучанд, 2011. -114 с. 5.Мейендорф,Е. К.Путешествие из Оренбурга в Бухару/ Е.К.Мейендорф.-М.:Наука,1975.-182 с. 6.О некоторых событиях в Бухаре, Хоканде и Кашгаре. Записи Мирза Шемса Бухары, изданные в тексте с переводом и примечаниями В.В.Григорьевым. -Казань, 1861. - 109 с.
7.Рахматов Исмоил. «Зафар- нома- йи Хусрави» как источник по истории Средней Азии и Афганистана (перв. полов. XIX в.), Автореф. канд. ист. наук, - Душанбе, 1988. -18 с.
8.Ханыков, Н.В. Описание бухарского ханства/Н.В.Ханыков.- СПб, 1843.- 148 с.
REFERENCES:
1. Notes about Bukhara Khanate(Reports of P.I.Demezon and I.V.Vitkevich).-M.:GRVL,983.-152 p.
2. Khusrawi's Zafar-Name.Editor-in-charge:D.S.Saidmurodov.-Dushanbe:Knowledge,1989.-P.315-54.
3. Khusrawi's Zafar-Name. Commentary on Sayyid Amir Nasrullah Bahadur Sultan bin Haidar's Reign (1242-1277) in Bukhara and Samarkand: under the editorship of Manuchehr Sotoudeh, Tehran, 1377/1999.
4. Khusrawi's Zafar-Name / prepared, author of the article and editor-in-chief: Hoji Nazir Muhiddin Tursonzod. Translation from Persian into Cyrillic:Nabijon Kalonkhoja,Ziyod Ali Tura,Azam Sharifzoda. - Khujand, 2011. - 114 p.
5. Meyendorf E.K. Travel from Orenburg to Bukhara. - M.: Sciences, 1975. - 182 p.
6. About some Events in Bukhara, Khokand and Kashgar. Records of Mirza Shems of Bukhara, published in text with translation and notes by V.V. Grigoriev. - Kazan, 1861. - 109 p.
7. Rakhmatov, I. "Khusrawi's Zafar-Name" as a Source on the History of Central Asia and Afghanistan (referring to the first half of the 19-th century): synopsis of candidate dissertation in history: - Dushanbe, 1988. - 18 p.
8. Khanykov, N.V. Description of Bukhara Khanate. - SPb, 1843. - 148 p.
