АГЕНТИИ СИЁСИИ РОССИЯ ВА ИСЛОҲОТИ БУХОРО Текст научной статьи по специальности «История и археология»

УДК 94 (100) ББК 63.3 (5) 5

АГЕНТИИ СИЁСИИ Розицзода Абдул^аким Шерали, доктори

РОССИЯ ВА илмуои таърих, профессор, генерал-майор,

ИСЛОХООТИ БУХОРО (Тоцикистон, Душанбе)

РОССИЙСКОЕ Розикзода Абдулхаким Шерали, д-р

ПОЛИТИЧЕСКОЕ АГЕНТСТВО ист.наук, профессор, генерал-майор И РЕФОРМЫ В БУХАРЕ (Таджикистан, Душанбе)

RUSSIAN POLITICAL Rozikzoda Abdulhakim Sherali, A GENCYAND REFORMS Dr. of History, Professor, general-major

IN BUKHARA (Tajikistan, Dushanbe) E-MAIL: marufi@vak. tj

Калидвожа^о: Аморати Бухоро, уукумати амирй, Агентии сиёсии Россия дар Бухоро, агенти Русия А.Я.Миллер, генерал-губернатори Туркистон, амир, муллоуои мутаассиб, цадидон, ислоуот

Сухан дар бораи таъсир ва дахолати Агентии сиёсии Россия ба щёти сиёсии Аморати Бухоро, бахусус нацшу мавцеи ин нщод нисбат ба ислоуот дар аморат рафта, бо мисолуои мушаххас мавцеи духура, зиддидемократй ва душманонаро ишгол кардани он собит карда шудааст. Дар охири асри XIX ва ибтидои асри ХХ Аморати Бухоро яке аз давлатуои гайримустацил, цафомондаю истибдодии Осиёи Миёна маусуб меёфт. Баъди вассали Россияи подшоуй гаштани он дар щёти ицтимой-ицтисодй ва фарщнгии аморат дигаргунщои зиёд ба амал омаданд. Вале тарзи цафомондаю мустабидаи идоракунии сулолаи Мангития ва муцобилияти сарсахтонаи цуввауои иртицой, хусусан муллоуои цоуилу мутаассиб монеаи асоси рушду тарацциёти минбаъдаи кишвар гардида буд. Нерууои солимфикр, маорифпарварон, цадидон-тараццихоуон зарурати гузаронидани ислоуотро эусос намуда, ба муцобили режими мавцуда ба майдон даромаданд. Россияи подшоуй зимоми ислоуотро ба дасти худ гирифта, цараёни онро мулоиму муътадил гардониданй шуд. Цамчунин мавцеи номуайян, муносибати духура ва баъзан душманонаи Агентии сиёсии Россия дар тауияи лощаи ислоуот (ки нщоят тануо дар когаз монда, амалй нагашт), истицболи гарми цадидон аз он ислоуот ва натицаи фоцеабори он цайд мегардад. Веле амиру уукуматаш бо такя ба цуввауои иртицоию мууофизакор ба муцобили ислоуотхоуон баромаданд ва дар заминаи зиддияти байни ин цуввауои оштинопазир фоциауои зиёде рух доданд.

Ключевые слова: Бухарский эмират, эмирское правительство, политическое агентство России в Бухаре, российский агент А.Я. Миллер, генерал-губернатор Туркестана, реакционные священнослужители, джадиды, реформа

Речь идёт о влиянии политического агентства России на политическую жизнь Бухарского эмирата и о его вмешательстве в неё, и особенно о двусмысленной, враждебной, антидемократической роли данного института в реформах в эмирате. Отмечено, что конце XIX-начале ХХ вв. Бухарский эмират был отсталым, зависимым и тираническим государством Средней Азии. После того, как эмират стал вассалом Царской России, в социально-экономической и культурной жизни страны произошли некоторые преобразования. Однако отсталое средневековое государственное управление династии Мангитов и жесткое сопротивление реакционных сил, особенно

священнослужителей, препятствовали развитию страны. Здравомыслящие силы: просветители, джадиды-реформаторы, осознавая необходимость реформ, выступали против правящего в эмирате режима. Царская Россия, взяв инициативу по проведению реформ в свои руки, всячески старалась смягчить этот процесс. Также отмечается непонятная, двусмысленная позиция политического агентства России, в частности агента А.Я. Миллера, в разработке проекта реформы (которая осталась на бумаге), его горячая поддержка джадидов и трагические последствии этого акта. Эмир и его правительство при поддержке реакционных и консервативных сил выступили против реформаторов, и в Бухаре было пролито много крови.

Key-words: Bukhara Emirate, Emir' government, political agency of Russia in Bukhara, Russian

agent A. Ya. Miller general-governor of Turkestan, reactionary priests, djadids, reforms

The article deals with the influence and interference of the Russian Political Agency into the political life of the Bukhara Emirate, especially on the ambiguous hostile, anti-democratic role of this institution in the reforms in the emirate. At the end of the XIX-th and the beginning of the XX-th centuries, the Emirate of Bukhara was a backward, dependent and tyrannical state of Central Asia. After the emirate became a vassal of tsarist Russia some transformations took place in the socioeconomic and cultural life of the country. However, the backward medieval state administration of the Mangit dynasty and fierce resistance of reactionary forces, especially priests, hindered a development of the country. Sane forces, educators, jadids reformers, realizing the need for reforms, opposed the ruling regime in the emirate. Tsarist Russia having taken the initiative of reforms into its own hands, tried in every possible way to soften this process. The author of the article also underscores the incomprehensible and ambiguous position of the Russian Political Agency in the development of the reform project (which remained on paper), the ardent support of the jadids and the tragic consequences of this act. The Emir and his government, with the support of reactionary and conservative forces, opposed the reformers and a lot of blood was shed in Bukhara.

Агентии сиёсии Россия дар Бухоро, як ниходи сохтории Вазорати корхои хоричии Россияи подшохй буд, ки аз соли 1886 то 16 апрели соли 1917 фаъолият кардааст. То соли 1910 Агентии сиёсй ба Вазорати корхои хоричй итоат мекард ва рохбари он низ аз тарафи хамин вазорат таъйин карда мешуд. Вале аз соли 1910 ниходи мазкур ба генерал-губернатори Туркистон ва хамчунин ба Вазорати харбии Россия низ тобеъ гардид. Ин ниход дар тадвият ва густариши муносибатхои байни Россияи подшохию Аморати Бухоро, бахусус, дар хаёти сиёсию руйдодхои фочеабори аморат дар соли 1917 надши калидй доштааст.

Дар бисёр ходисахои нохуше, ки солхои 1916-1917 дар аморат ба вудуъ пайвастанд, Агентии сиёсии Россия дар Бухоро дахолат дошт. Хднуз соли 1890 рохбари Агентии сиёсии Россия П.М.Лессар мавдеъ ва надши сиёсии Россияро нисбат ба Аморати Бухоро шарх дода, навишта буд: "Мохияти асосии сиёсати пешгирифтаи мо, тамоман, дахолат накардан ба корхои дохилии хонигарй мебошад. Мо танхо барои таъмини бозорхои Бухоро гамхорй намуда, дар сурати табох гаштани вазъи Осиёи Миёна ба халли масъалахои стратегию сиёсй машгул мешавем. Амиру амалдоронаш бошад, ба мардум хар коре, ки хоханд кардан гиранд" [5, 21]. Азбаски П.М.Лессар мансабдори расмй буд ва ниходе, ки у рохбарй мекард, махз ба татбиди сиёсати мустамликавии Россияи подшохй дар Аморати Бухоро вазифадор буд, таври дигар гуфта хам наметавонист. Ба корхои дохилии хонигарй "дахолат намекунем" гуфтанаш як нав пинхон нигох доштани асли водеа аз назари мардум буд. Вале хатто аз хамин гуфтахо низ мохияти сиёсати мустамликавии Россияи подшохй

нисбат ба Аморати Бухоро пурра ошкор мегардад. Зиёда аз ин, аз соли 1882 ба таври расмй масъалаи ба Россия хамрох кардани Аморати Бухоро аз чониби генерал-губернатори Туркистон на як бору ду бор бардошта шуда буд. Бо вучуди он, хануз аз ибтидои асри ХХ Россияи подшохй ба воситаи Агентии сиёсй натанхо ба корхои дохилии аморат дахолат мекард, балки нисбат ба он як навъ мавдеи иртичоиро ишгол намуда, бар зидди тараддихохон ва равшанфикрони аморат ба муборизаи ошкоро гузашт.

Бояд зикр кард, ки фаъолияти Агентии сиёсй аз давраи чанги чахонй ба баъд дар самти назорат аз болои амалдорону чавонбухороиён хеле пурзур гардид. Россияи подшохй аз он дар харос буд, ки чадидон-чавонбухороиён бо кишвари Туркия, ки аз чониби Германия бо Россия дар холи чанг буд, робитахои наздик доранд. Дар ин давра, инчунин назорат аз болои ахолии Бухоро аз чониби Генерал-губернатории Туркистон хам пурзур карда шуд.

Иштироки Россия дар чанги якуми чахон идтисодиёти мамлакатро хароб кард. Хукумати подшохй аз Осиёи Миёна ба манфиати чанг дуввахои нави кориро чалб намуда, ба мардикоргирй огоз кард. Ин амал бошад, норизогии мардумро ба миён оварда, соли

1916 дар шахрхои калонтарини Туркистон, аз чумла дар Хучанд, шуришу исёнхо сар заданд. Агентии сиёсй ва хукумати амир тамоми чорахоро меандешиданд, ки чунин хабархо дар аморат пахн нашаванд, вале ба ин нигох накарда, дар аморат хам чунбишу харакатхо ба вудуъ омаданд. Аз чумла, соли 1916 дар Каротегин, ки аксари мардони ин минтада ба мухочирати мехнатй ба шахрхои калонтарини Туркистон мерафтанд, шуриши Каландаршо сар зад, ки чандин дехахоро фаро гирифт.

Бо мадсади пешгирии норизогии мардум ва пахншавии чунбишу харакатхо бахусус генерал-губернатори Туркистон ва Агентии сиёсй дар Бухоро фаъолияти назоратиашонро пурзур намуданд. Дар ин бора устод Айнй чунин менависад: "Дар ин тобистон (тобистони соли 1916 дар назар аст-Р.А.) дар Бухоро таъдибот аз солхои пеш бештар ва шиддатноктар шуд. Хусусан, баъд аз шуриши дехдонон ва мехнаткашони Туркистон (шуриши соли 1916 дар назар аст-Р.А.) .. ..гирифтугири амир ва охранаи подшохй боз хам зиёдтар гардид. Амир дар хар район ва дишлодхои калон агентхои махсус монда, мардумро аз гуфтугузор кардан дар бораи шуриши Туркистон манъи датъй намуд" [3, 68].

Александр Яковлевич Миллер 20 октябри соли 1916 барои дилпур сохтани генерал-губернатори Туркистон А.Н.Куропаткин, тахти №128 аз 28 марти соли 1917 бардия фиристода, чунин хабар додааст: "Хукумати Бухоро бо мадсади нигох доштани тартибот ва оромй дар даламрави аморат тамоми чорахоро андешидааст" [9, д.442, л.33].

Агентии сиёсии Россия дар Бухоро аз вазъи мураккабу нобасомони сиёсии аморат хамеша дар харос буд. Аз ин чост, ки А.Я.Миллер баъди як рузи водеахои февралии соли

1917 ва аз тахт вожгун гаштани Николайи II Агенти сиёсй ба ахолии Бухоро мурочиат карда, даъват менамояд, ки тартибот ва оромиро риоя намоянд, вале баракси амру хохиши у дар махаллахои руснишини аморат намоишхои сиёсй барпо гардиданд.

Дар ин замина рушанфикрон, чадидон-тараддихохон, точирон масъалаи ислохотро аз харвадта дида чиддитару дотеонатар ба миён гузоштанд. Агенти сиёсй Миллер дар бардияи худ тахти №3939 аз 17 марти соли 1917 ба вазири корхои хоричй хабар додааст, ки масъалаи ислохоти Бухоро пухта расидааст ва он ба назардошти манфиатхои сиёсй ва идтисодии Россия тахти назорати Агентй хохад гузашт [4, телегр. №3939].

Аз бардияи дигари А.Я.Миллер, ки тахти №141 аз 26 марти соли 1917 ба номи вазири корхои хоричй ирсол шудааст, чунин бармеояд, ки у аксари рушанфикрону точирон (аз чумла Абдурауф Фитрат, хазинадори ширкати «Баракат» Мусо Юлдош) ва дигар

xaMTacnaKOHH ohxopo 6a Tapa^H xyg ^an6 Kapgaacr Ba 6a ry3ap0HHgaHH ucnoxoT MyBO^HKH canoxgugam po3H Me6omaHg. OaKaT ohxo Tana6 gopaHg, kh ucnoxoT nyppa Ba TaHxo MyBO^H^H Tana6oTH axKOMH mapuaT ry3apag [4, Tenerp. №142].

Eoag 3HKp HaMyg, kh MHH6atg aMup, aMangopoHH xyKyMaTam Ba Mynnoxou ^axonarnapacT, kh gap MaMnaKaT nroepo HBa3 KapgaH HaMexocTaHg, 6a ucnoxoT MyKo6un 6apoMaga, aeHy HoaeH MOHeaxoH HaB 6a HaB э^оg HaMyga, HuxoaT OHpo 6o xoKy xyH orymTa HaMygaHg. flap hh paBaHg AreHTHH cuecH HH3 6o aMup Ba aMangopoHam mapuK myga, 6a MyKo6unu ^agugoH-TapaKKHxoxoH xunnaBy HaHpaHrxo aHgemuga, 6a KyBBaxou upra^oH naHBacraHg.

AreHTHH cuecHH Poccua gap Eyxopo gap gaBpau ^atonuaTH X^yKyMaTH MyBaKKaTH gap Poccua HH3 6a xaga^xo Ba MacnaKH nemuHau xyg KOMHnaH cogHK MoHga, a3 nemTapa guga 6emTap 6a MaBKetu 3HggugeM0KpaTH ry3amTa 6yg. BoKeaH, 6atg a3 nyHHH MaBKetrupH o6pyu AreHTHH cuecuH Poccua gap Ha3apu MapgyMH Eyxopo, 6axycyc, gap 6aHHH KoprapoHy Maxannaxou pycHHmHH xaMnyH Huxogu a3 gaBpau MyrnaKHaTH nogmoxH 60KHM0Hga Ba 6o xyKyMaTH MycTa6ugau aMupH gap xaMK0pu6yga, xene Kocra rapgug. A3 hh ^oct, kh gap 6apKuau Max^uro o^unuH A.^.Munnep a3 13 MapTH conu 1917 6a homh Ba3upu Kopxou xopu^HH XyKyMaTH MyBaKKaTH, Ma3MyHaH, nyHHH TatKHg Ba gapxocT myga 6yg: 60 Ha3apgomTH oh, kh gap 6aHHH aKcapu axonuu pycu MyKHMH Eyxopo Ma^xyMH «areHTH cuecH» Hogypycr «^ocycu cuecH» Tampex myga Ba gap hh 3aMHHa Ho6oBapH Huc6aT 6a mo a$3ygaacr, homh «areHTH cuecH» 6a «Pe3HgeHTcuaH Poccua gap Eyxopo» HBa3 Kapga maBag [10, g.528, n.1]. flap acn 6omag, unnaTH acocuu 3ueg ramTaHH Ho6oBapuu MapgyM Ha gap Tampexu Ma^xyMH «areHTH cuecH», 6anKH a3 MaBKeu 3HggugeM0KpaTHp0 umron HaMygaHy 60 aMupy xyKyMaTam mapuK 6ygaHH xygu AneKcaHgp ^KOBneBHH Munnep Ba KopMaHgoHam 6yg. XyKyMaTH MyBaKKaTH xaM a3 a$3ygaHH xhcch Ho6oBapH Ba Hoprooruu axonuu pyc Ba MapgyMH Eyxopo gap xapoc a^Toga 6yg. EuHo6ap hh, o^unaH gap 6aHHH 4-5 py3 hh Mactana 17 MapTH conu 1917 gap XyKyMaTH MyBaKKaTH 6appacH rapguga, Kapop Kapga myg, kh MHH6atg AreHTHH cuecuu Poccua gap Eyxopo Pe3ugeHTcuaH Poccua gap Eyxopo HOMHga maBag [10, g.528, n.1].

MactynHH Ba KopMaHgoHH areHTHH cuecH hh TarHuporpo gap 6aHHH axonH 6a MaH^uaru xyg rampex goga u6p03 MeKapgaHg, kh "aKHyH MaKOM Ba MapTa6au Mopo 6ono 6apgomraHg". ^k umopau ycTog Ahhh gap xaMHH hpth6ot ry^raxou 6onopo co6ht Mec03ag: "^Ke a3 K0pKyH0HH Mactynu areHTH- Meryag, ycTog Ahhh, - 6a aK 0mH0H xyg ry^ra 6yg, kh "MapTa6au mo nemTap nacT 6yg, mo areHTH cuecH 6ygeM, aKHyH MapTa6au mo 6anaHg myg - mo pe3HgeHT mygeM" [3, 70-71].

Myraaccu^OHa, nyHHH H0MHBa3KyHH 6a MoxuaT, cuecaT Ba MaBKetrupuu hh Huxog gap MyH0cu6aT 6a Eyxopo Tatcupe HapacoHHg Ba xarro xaHtaru KopMaHgoHH oh hh3 6eTaFHup MOHg.

Eohch Ta3aKKyp acT, kh MaBKeu hpth^oh, gymMaHOHa Ba 3uggugeM0KpaTHp0 umron KapgaHH AreHTHH cuecuu Poccua gap Eyxopo Huc6aT 6a ucnoxoT Ba My6opu3au aeHy HoaeHH oh 6ap 3uggu ^agug0H-^aB0H6yx0p0ueH 6a xaMaroH MatnyM rapguga 6yg. ^agugoH-^aB0H6yxopoueH Ba paBmaH^HKpoH naH 6ypga 6ygaHg, kh Tama66ycK0p, unx0M6axm Ba pox6apu 6ucep HKgoMxou aMup Ba xyKyMaTam gap My^o6unu ^aB0H6yxopoueH-^agugoH 6eB0cuTa xygu A.^.Munnep Me6omag.

XyKyMaTH MyBaKKaTHH Poccua, xaMnyH gaBOMguxaHgau cuecaTH MycTaMnHKaBHH MyTnaKHaTH nogmoxH HaMexocT KygpaT Ba Tatcupampo gap Ocueu MueHa a3 gacr guxag Ba Poccua a3 MynKxou Baccanuam MaxpyM rapgag. A3 hh ^oct, kh 6a xaMa ryHa xapaKaTxou cuecH, ucnoxoTxoxH Ba ^apxaHruu paBmaH^HKpoHH AMopaTH Eyxopo caxT MyKo6unuaT MeKapg. flap ca^H nemu hh My6opu3a, an6aTTa AreHTHH cuecuu Poccua gap Eyxopo MeucTog Ba Ta6uHcT, kh A.^.Munnep 6apou xh^3h MaH^uaTxou Poccua cuHa cunap Kapga 6yg.

А.Я.Миллер аз руйи вазифаи мансабии xyд аз камтарин тaxaввyлот, харакат ва, хатто, аз сyxaноне, ки дар Бyxоpо бар зидди Россия садо медод, дархол ба рохбаронаш xaбap медод. Мохи март ва апрели соли 1917, яъне то ба Россия даъват шyдaнaш ба Вазорати корхои xоpичии Россия хар руз телеграмма ва баъзан дар як руз 2-3 телеграмма мефиристод, ки аксарияти ин телеграммахо дар бойгонй мавчуд ва барои мухаддидон дастрас мебошад. Чунончи, дар бораи xyшxолии коргарони рус баъди сарнагун шудани Николаи II ва талаби онхо дар бораи бекор кардани тартиботи пештара, дар бораи xaлъи силох кунонидани жандармерияи Когон ва аз xaбсxонa озод кардани махбусони сиëсй А.Я. Миллер ба Вазорати корхои xоpичй xaбap додааст. Аз чумла, дар телеграммааш аз 14 марти соли 1917 иброз намудааст, ки дар Бyxоpо мусулмонони рус намоиш ташкил карданд [9, д.513, л.8,12].

Бояд таъкид кард, ки дар заминаи тахаввулоти индилобй ва бархам xypдaни мутладияти подшохии рус тapaддиxоxон-чaвонбyxоpоиëн дар Б^оро илхом ва неруи тоза гирифта, доир ба гузаронидани ислохот дар кишвар тасмимхои нав гирифта, мохи марти соли 1917 фаъолияташонро пурзур намуда, хизбашонро ба таври расмй аз дайд гузаронида, барои ба ислохот мачбур соxтaни амиру хукуматаш тадбиру чорахои амалй андешиданд. Бо ин мадсад бо сардории Абдулвохид Бурхонов Комитети марказии хизбро таъсис доданд, ки ба хайати он А.Фитрат (хамчун котиб), Усмон Хочаев (xaзинaдоp) ва aъзоëн Мухиддин Рафъат, Мусо Саидчонов, Ато Хочаев, Файзулло Хочаев, Ахмадчон Абдулсаидов доxил шуданд [8, 101].

Ч,aвонбyxоpоиëн xyб дарк карда буданд, ки бе ëpии Россия онхо наметавонанд амирро ба гузаронидани ислохот розй кунонанд. Бинобар ин, 14 марти соли 1917 чавонб^ородан ба номи раиси Думаи давлатй, вазири корхои xоpичй, вазири харбй ва вазири адлияи Россия бо мактуб мурочиат карда, вазъияти табохи аморат ва зарурати гузаронидани ислохотро иброз намуданд, ки ба матни он А.Фитрат имзо гузошта буд.

Ба давли устод С.Айнй амир Олимxон ва Насрулло душбегй низ эхсос мекарданд, ки "бе ислохот хукумати хозираро нигох доштан мумкин нест" [1, 141] ва ба ислохот то дарачае розй шуданд. Дар ин xyсyс резиденти Россия дар Бyxоpо А.Я.Миллер, ки дар масъалаи ислохот маслихатчии асосии амир буд, ба хукумати Россия xaбap дод, ки "... Амир омодааст, ки дар ин xyсyс (яъне дар гузаронидани ислохот-А.Р.) бо нишондоди мо амал намояд" [9, д. 513, л.30-31]. Махз ба хамин нукта таъкид намуда, устод Айнй чунин навиштааст: "Маъмурони элчиxонa-Миллеp, Шулга ва Введенский, ки чи навъ чонварони сияхдил будани xyдpо на фадат дар Бyxоpо, балки дар тамоми олам шиносонида буданд, якбора хурриятаох ва тараддипарвар шуда, часта ба майдон даромаданд" [1,140]. Дар чойи дигар устод Айнй андешахои xyдpо дар бораи шaxсияти Шулга, ки муовини А.Я.Миллер буд, чунин баен намудааст: "Ин шaxс дар нифоду pиë бемисл, марди нихоят дилсиëxе буд" [1, 118].

А.Я.Миллер ва дигар кормандони Агентии сдасии Россия дар Бужро аз чониби рохбарони xеш дар бораи тахия ва гузаронидани чунин як ислохоте, ки ба асосхои хукумати амирй дaxл намекарда бошад, дастур доштанд ва ба омода кардани як лоихаи нарму муътадил омодагй мегирифтанд. Дар ин робита 19 марти соли 1917 аз номи вазири корхои xоpичии Хукумати муваддатй ба Миллер телеграммае расид, ки дар он чунин таъкид мегардид: тамоми масъулияти омодагй ва гузаронидани ислохот ба ухдаи хукумати амирй бовар карда гузошта шавад. Назар ба маълумоти устод Айнй душбегй барои он, ки салохияти ислохот кардан ë накардан пурра ба иxтиëpи Бyxоpо дода шавад 3 миллион сум сарф кардааст: "Кушбегй-менависад С.Айнй,- ба як дусти муътамади ман ба ин кор (яъне ба ^т^ри хукумати амир монондани гузаронидани ислохот.-Р.А.) 3 миллион сум сарф шуданашро гуфта буд" [2, 147].

Вале ба гумони голиб Хукумати муваддатй аз он дар харос буд, ки амалдорон ва муллохои чахолатпараст ахолии аморатро бар зидди Россия барнахезонанд.

Генерал-губернатори Туркистон Куропаткин аз хукуматдорон гузаронидани ислохотро тадозо карда буд. Вале баръакс устод Айнй менависад, ки "Ин зот (Куропаткин дар назар аст-Р.А.) ёрй додан ба ислохоти Бухоро дар як су истад, ба элчихона телеграммае фиристода, бар зидди ислохот таълимот дод" [1, 147]. Вале дар ин хусус мо ягон хуччати тасдидкунанда пайдо накардем, ки аз мудобили ислохот будани генерал-губернатори Туркистон дарак медода бошад. Аз эхтимол дур нест, ки устод Айнй мавдеи эхтиёткоронаи генерал-губернатори Туркистонро дар робита ба ислохот зери шубхаю интидод дарор дода бошад. Дарводеъ, генерал-губернатор, ки аз вазъияти хассос ва мураккаби минтада хеле хуб водиф буд, намехост, ки вобаста ба гузаронидани ислохот мудовимати мусулмононро бар зидди Россия пурзур намояд. Дар ин иртибот Афгонистон хам метавонист, аз нигохи шариати ислом тарафи аморатро бигирад. Аз ин чост, ки генерал-губернатор, Агентии сиёсй (баъдтар резиденти Россия) дар Бухороро хамеша ба эхтиёткорй даъват менамуд. Дар асл маводи бойгонии дар дастбуда, яъне бардияхои аз чониби Куропаткин ба Агентии сиёсии Россия дар Бухоро ва хукумати Россия ирсолгашта, баръакс, гувохи онанд, ки генерал-губернатори Туркистон хамеша тарафдори ислохот дар Бухоро будааст. Чунончи, дар телеграммаи махфие, ки генерал-губернатор Куропаткин 24 марти соли 1917 ба номи Милюков фиристодааст, чунин таъкид шудааст: "Бунёди сохти нави Россияи озод ногузир бояд ба Бухоро таъсиргузор бошад ва ба дунболи худ шакли мавчудаи мустабидаи идоракунии хонигариро тагйир дихад..." [6, 84].

Дар бардия генерал-губернатор, ки тагйир додани сохти мустабидаи идоракунии хонигариро дар ду холат - яке бо рохи ба Россия хамрох кардани аморат, дигаре бидуни хамрохкунй имконпазир дониста, худаш бошад, рохи дуюмро чонибдор аст. Бо пешниходи у бехтар мебуд, агар Аморати Бухоро хамчун як вохиди маъмурй дар итоати Россия бодй монад ва дар ин маврид худудхои назоратии резидентро аз болои хукуматдорони Бухоро боло бардоштан ба манфиати кор аст.

Аз масъалагузорихои генерал-губернатор дар ин ва дигар бардияхояш дарк кардан мумкин аст, ки у аз вазъияти сиёсии дохилии аморату минтада ва вижагихои мухдги Бухоро хеле хуб огох будааст. Чунончи, дар бардияаш ба номи вазири корхои хоричй тахти №360 аз 24 марти соли 1917 таъкид бар он медорад, ки "... фикр мекунам дар халли хама гуна масъалахои ворид намудани сохти нав (ядин масъалаи ислохот дар назар аст-Р.А.) ба вижагихои маишати бисёрасраи дар аморат маъмулбуда ва шариат нихоят эхтиёткорона рафтор кардан лозим меояд, то ки он норизогию газаби мардуми бумиро ба бор наорад. Муносибати душманонаи ахолии бумй нисбат ба Россия метавонад хавфи дахолати Афгонистонро ба Бухоро бо бахонаи химояи ислом ба вучуд биёрад" [4, телегр. №360].

Бинобар ин, генерал-губернатори Туркистон тавсия медихад, ки "....ташаббуси камтарин дигаргунихо хам, бояд аз чониби хукумати амир сурат бигирад, на аз поён аз чониби ахолй, зеро хар як харакати индилобй бар зидди амир, метавонад ангеза ва чанбаи зиддирусиро касб намояд" [4, телегр. №360] ва албатта чунин холат дар он шабу руз харгиз ба манфиати Россия набуд.

Ч,адидхо-чавонбухороиён андешаю талаботашонро ба Миллер иброз намуда, хохиш намуданд, ки хангоми тахияи лоихаи ислохот ба инобат гирифта шавад. Ин талабот асосан аз инхо иборат буданд: бекор кардани тамоми намудхои гайришаръии андозхо, ташкил намудани шурои намояндагии мардум хам дар назди амир ва хам назди хокимони

(бект-ар^о) мyзофотxо, озодии мактаб ва матлот, аз мaнсaбxо xолй нaмyдaни амаддорони ЧOxидy иртичой ва Faйрa. Ваде Миддер ин тaлaбxоро xaëлй гyфтa, рад нaмyдaaст.

Хамин тарик, Миддер дар мувофика бо xyкyмaти амирй як лоиxaи ислоxотро тaxия карда, онро ба Хукумати мyвaккaтй фиристод, ки он 4 апред баррасй ва тасдик гардид. Андаке баъд 7 апред дар вазъияти тантанавй, ки кариб 200 нафар - амаддорон, мyллоëн, якчанд нафар чaвонбyxороиëн ва А.Я. Миддер бо xaйaтaш xyзyр доштанд, фармони амир дар бораи ислоxот xондa шуд. Фармонро козикадони Б^оро Шарифчон Мaxдyм (Садри Зиë) ба овози баданд xондa дод ва дар ин асно xaмa дaъвaтшyдaгон рост истоданд.

Баъзе аз чaвонбyxороиëн эъдони ислоxотро як навъ Faлaбaи xyд тaшреx дода, ба ин мyносибaт намоиши шyкронa ташкид кардан xостa, "Хатто - мегуяд устод Айнй - пдани рузи намоиш - бо кадом роxxо гаштан ва чигуна xaрaкaт карданашонро xa^ кашида буданд" [1, 155].

А.Я.Миддер - резиденти Россия дар Бужро, ки ба ислоxоти эъдомгашта мутасаддй аз чониби Россия буд, барои ташкид кардани намоиш мукобид буд ва инро устод Айнй низ тасдик карда навиштааст. "..Миддер, дарвокеъ, ба намоиш мукобид буда, декин баъзе аз намояндагон бо сабаби шaxсaн тарафдор буданашон ба намоиш с^анони вайро тaxриф кардаанд" [1, 158] ва дар н^ояти кор намоиш ташкид карда шуд. Дар намоиш беш аз 5 xaзор нафар axолии шaxри Бyxоро иштирок намуданд. Ваде аз чониби кyввaxое, ки ислоxотро нaмеxостaнд, aксyлxaрaкaт ташкид карда шуд. Амир ва Миддер тарафи aксyлxaрaкaтро гирифта, ба катду чазо додани чавонбужродан OFOЗ намуданд ва дар натича тaнxо дар як xygrn шадри Бyxоро кариб 3 xaзор нафар ба чaзоxои гуногун гирифтор шуданд. Бо максади пеши роxи катду куштори амирро гирифтан 9 апред аз Самарканду Тошканд як дастаи низомиëн бо сардории генерад Кудичонов ба шaxри Когон омад. Миддер бошад, барои ба Бужро ворид шудани ин даста розигй надод, аммо бо исрори сарбозони рyxияи инккидобидошта y мачбур шуд бо 50 сарбоз вориди Бyxоро шуда, як кисми мaxбyсони арки амир, аз чумда устод Айниро, ки 75 чуб xyрдa буд, озод карда, ба Когон фиристонад. "Инкилобчиëн - ба ëд меорад устод Айнй-моро ба собик идораи подитсия дароварда, чaроxaтxоямонро муойина карданд, пус^ои дарида, гут^ои лaxтa-лaxтaро дида, токат карда натавониста гиристанд. Яке аз зaнxо беxyш шуда, ба замин афтид... Дар як xонaи дигари ин бино Миддер ва Шудга чо гирифта буданд... инкилобчиëн моро ба назди ощо бурда, чaроxaтxоямонро нишон доданд. Миддер ба бадани мaчрyx,и мо xеле вакт нигоx карда, ба забони точикй гуфт: "Зарар надорад, зарар надорад, иншоолоx беx мешавад" [1, 183].

Оxирин найранги сдасие, ки Миддер ва Шудга, бар зидди чaвонбyxороиëнy тaрaккиxоxон роxaндозй карданд, ин мавкеъи душманонаи онxо дар мукобиди вакидони чaвонбyxороиëн буд. Амир ва xyкyмaтaш бо андешаи он, ки тамоми axолии Бyxоро бо мукобидашон нaxезaнд, роxи бо чaдидон-чaвонбyxороиëн мyсолиxa карданро пеш гирифтанд ва бо ин максад резидент Миддерро миëнрaв карда, 12 нафар намояндагони чадидонро ба Бyxоро даъват карданд. Рузи 14 апред бо роxбaлaдии Миддер ва Шудга, Мирзо Мyxиддин, Файзуддо Хочаев, Мирзо Исом, Мирзо Абдукодир, Мyxиддин Мaxдyм ва дигарон чамъ 12 нафар ба Бyxоро равон шуданд. Дар вокзади роxи оxaн ин вакидонро Мирзои Урганчй (ашаддитарин душмани ислоxот) кабуд карда, онxоро ба Арк дар xaвлии кушбегй чо карданд ва баъди чанде xaмaи вакидонро ба меxмонxонaи Рaxимxонии Арк оварданд, ки он чо раис, тамоми мyфтиxо, xaмaи сaркaрдaxо, вакидони aксyлxaрaкaт ва axли дарбор низ xозир буданду амир xaм ташриф оварда, дар пешгоxи мачдис нишаст.

Дар чaрaëни мaтрax гаштани масъадаи исдоxот, ба кавди устод Айнй "намояндагони aксyдxaрaкaт бе xеч мукаддима "Мо исдоxот нaмеxоxем, мо шариатро меxоxем: Исдоxот

Ba xapaKaT 6a mo gapKop He..." ryeH raBro MeaHgoxTaHg. Opu^xoH hom, kh gap oh py3xo My^THH acKap 6yg, 60 TaMOMH obo3 gog 3aga Mery^T: Mo xa^Tcag con 603 MycynMOH xacTeM, a3 MycynMOHH 6apHaMerapgeM" [1, 189]. fl,Hrap HmTupoKHueH a3 ^ohh6h aKcynxapaKaT hh3 6ap 3uggu ucnoxoT obo3 6anaHg Kapga, Munneppo hh3 6a mhch Kamuga, a3 y эxтнpомонa y3p nypcuga, TatKHg MeKapgaHg, kh mo ucnoxoTpo ^a6yn HagopeM.

YcTog C.Ahhh, kh moxugu oh py3xocT MeHaBucag, kh nyHHH xonpo guga, aKe a3 BaKunoHH ^aB0H6yxopoueH 6a aMup Mypo^uaT Kapga Menypcag:

"... -Ta^cup, 6a hhx,o (atHe aKcynxapaKaTHHeH-P.A.) ^axMOHeg, $apM0HH ucnoxoTpo mo 6ap0BapgeM e kh myMO? Kh 6a ^apMOHH myMO My^o6un 6ap0Mag, hhxo e kh mo? Amhp 6a x03upuH pyn OBapga, 6a ^bohoh umopa Kapga: - Hhxo xaM 6a mapuaT MyBO^H^ maBag MeryaHg, hhxo xaM Ta6aau cogu^H MaH Me6omaHg, - ry^T Ba 60 xaMHH a3 ^oam xecTa, 6a xoHau xycycuam gapoMag" [1, 189].

Pa^TH ^anaca, эtтнpозн aKcynxapaKaT, MyH0cu6aTu A.^. Munnep 6a oh Ba cyxaHOHH aMup hc6ot KapgaHg, kh hh ucnoxoTpo Ha TaHxo Mynnoxou hpth^oh, aMangopoHH xyKyMaT, 6anKH xygu aMup xaM HaMexoxag. "... Hh Ma^nuc caxpau Ma3xaKaBuepo 6a nemu Ha3ap MeoBapag" [1, 189] Ba a^HH hc6ot Kapg, kh xaMau hh ceHapuau nemaKH Tapxpe3umyga, xaM 60 aMup Ba xaM 60 A.^. Munnep MyBO^H^a myga 6yg. H,apaeH Ba Ta^cunoTH hh ^anacapo a3 3a6oHH xygu Munnep, kh gap 6ap^uaam TaxTH №4742 a3 15 anpenu conu 1917 6a homh Ba3upu Kopxou xopu^H xene 6oTa$cun xa6ap gogaacT: Th6^h MatnyMOTH Munnep gap pa^TH ^anaca 60 aMup, 12 BaKHnu ^aB0H6yxopoHeH-Tapa^HxoxoH Ba KopMaHgoHH H6ogynnoxo^a a3 ^0 6apxocTa, cyxaHH aMuppo 6ypuga, 60 эxcоcот gap 6opau ucnoMy mapuaT ran 3ag. ^Ke a3 aMangopoH 6a Tapa^H ^agugoH TaxgugKyHOH H3xop gomT, kh «6apou Eyxopo aroH MaHH^ecT Ba ucnoxpT n03HM HecT».

A3 My^TaBOH 6ap^ua MatnyM Merapgag, kh 6atgu 6acra mygaHH gapB03axou ApK gap coaTH 7 aH6yxu 0gaM0HH ^aMtmyga xaHy3 xaM napoKaHga Hamyga 6ygaHg Ba 6a cynopume, kh napoKaHga maBeg garanoHaro 60 ^axp xaMarH ^aBo6 gogaHg, kh «napoKaHga HaMemaBeM, gap pox,H mapuaT MeMypeM, a3 gHH6apramTax,0-^agHg0H-^aB0H6yx0p0HeHp0 6a Kara MepacoHeM» -ryeH gog Me3agaHg. TaHxo 60 KyMaKH Ka3aKxo aH6yxu 0gaM0H napoKaHga Kapga mygaHg [4, 6ap^Hau № 4742].

Eatgu Ma^nuc 6a ranp a3 BaKHnoHH ^aB0H6yxopoueH gurapoH, a3 ^yMna A.^. Munnep Ba fflynra hh3, 6a xaBnuu ^ym6erH ry3ap0HHga mygaHg. flap aTpo^H MexM0HX0Ha aKcyn^apaKaTHueH, kh 3ueg ^aMt myga 6ygaHg, Tana6 KapgaHg, kh "Hh gyB03gax Ha^appo 6a gacTH mo cynopeg mo OHxopo nopa-nopa MeKyHeM" [1, 189]. BaKunoH a3 MexMOHxoHa 6epyH Hamyga, Tana6 KapgaHg, kh Munnep Ba fflynra Ka^unu 6exaTapuu MoaHg Ba Mopo ohxo OBapgaaHg, 6e ohxo mo 6a xe^ Ky^o HaMepaBeM ry^TaHg. Arap Mopo MeKymaHg, 6ur30p gap xaMHH ^0, gap xoHau aMup 6uKymaHg. Eatgu hh Munnep Ba fflynra x03up myga, BaKHnoHpo 6a xaBnHH ^ym6erH 6ypgaHg.

flap hh MueH Hacpynno-^ym6erH aK Bapa^epo 60 Ma3MyHH 3ann "Mo ucnoxpTpo HaMexoxeM, a3 xapaKaTxou KapgaaMOH TaB6a KapgeM" [1,190] HaBumTa, a3 BaKunoH xoxum HaMyg, kh 3epu oh HM30 ry30paHg, Bane BaKHnoH po3H HamygaHg. nac a3 oh Munnep xaM Tana6 Kapg, kh BaKHnoH HM30 ry30paHg. BaKHnoH mapT ry30mTaHg, kh ^ang MeKyHeM, kh "Eo Tana6 Ba ucpopu capgopu эnннxонa Munnep HM30 KapgeM", Bane Munnep 6a hh mapT po3H Hamyg Ba oh xaT xaM HM30 Hamyg.

YcTog C. Ahhh a3 MyH0cu6aTH gymMaHOHau Munnep 6a ucnoxoT Ba MaB^eu xueHaTKopoHaam Huc6aT 6a ^aB0H6yxpp0HeH orox 6yga, gap hh xycyc MatnyMOTH MytTaMag

низ дар даст дошт. Иловатан, мав^еъ ва муносибати Миллер ва Шулга бо вакилони чавонбухороиён, ки онхоро як навъ дар хабс нигох медоштанд, бараъло нишон дод, ки онхо ба ислохот рох намедиханд ва чавонбухороиёнро низ то тавонанд нест мекунанд.

Ба Бухоро барои машварат даъват кардани вакилони чавонбухороиёну ищилобчиён ва онхоро дар хабс нигох доштан нафрати ищилобчиёни дар Когон бударо ба вучуд овард. Онхо ба тамоми аркони хукумат бахусус Насрулло-^ушбегй нафрат мехонданд. Ч,авонбухороиёни Когон, ки интизори баргаштани вакилон буданд, баъди оне, ки онхо барнагаштанд, "тамоми ищилобчиёни рус ва мусулмони Когон мусаллах шуда, рохи Бухороро пеш гирифтанд" [1, 190].

Ищилобчиён ба воситаи сардори аскарони тахти дарвозаи Бухоробуда ба Миллер расониданд, ки хатман вакилон озод карда шаванд, дар акси хол худи у парронда хохад шуд. Баъди ин тахдидхо, Миллер мачбур гашт, ки бо ултиматуми ^атъй аз Насрулло-^ушбегй талаб намояд, то ки дар давоми 15 да^и^а балвогарон аз Регистон ронда шуда, вакилон озод карда шаванд. Дархол вакилон озод карда шуда, ба Когон фиристода шуданд.

Миллер ва хукумати Бухоро дигар чорае надоштанд, бинобар ин айбро пурра ба гардани Насрулло-^ушбегй партофта, уро аз мансаб сабукдуш карданд. Вале аллакай кор аз кор гузашта буд ва 15 апрел дар Когон мачлиси якчояи чавонбухороиёну ищилобчиён барпо гардид ва дар он во^еахои рузхои охир матрах гардида, бинобар маълумоти устод Айнй "...харакатхои соби^а ва хозираи Миллер ва Шулга мухокима гардид. Дар бозихое, ки Хукумати Бухоро бар зидди ислохот ва чавонон барпо карда буд, иштироки инхо (яъне Миллер ва Шулга-Р.А.) низ собит гардид... мактубхое, ки Шулга ба ^озикалон Бурхониддин навишта, уро ба харакат ба муцобили чавонон таргиб карда буд, хонда шуданд. Дар натича, ба хабс кардани Миллер ва Шулга ^арор дода шуд. Шулга ин хабарро шунида, аз Когон гурехт, аммо Миллер дастгир ва ба Россия фиристода шуд" [1, 192] ва бо хамин масъалаи ислохот хам хомуш гардид.

Ин чо ба як масъалаи нихоят нозук ва хеле мухим таваччух бояд кард. Аз далелу ар^оми дар боло зикр гардида ба чунин хулоса омадан мумкин аст, ки масъалаи ислохоти Бухороро бархам хурдани хукумати подшохии Россия на танхо тезонид, балки ба мушкилихои зиёд ва фочиахо ру ба ру сохт.

Баъди Миллер корхои Резиденсияи Россия дар Бухоро ба ухдаи Введенский, ки ба ^авли устод Айнй "... сояи Миллер ва Шулга буд" супорида шуд. Ин чо ба маврид хисобида шуд, ки якчанд сухан дар бораи худи А.Я.Миллер иброз карда шавад.

Миллер Александр Яковлевич соли 1868 дар оилаи табиб ба дунё омадааст. Фаъолияти кориашро аз соли 1893 дар Вазорати корхои хоричии Россия огоз намуда, дар вазифахои мухталифи он фаъолият кардааст. Аз соли 1894 то соли 1899 драгамон (тарчумони забовдои шарк) дар Агентии сиёсии Россия дар Бухоро, ноиби консул дар Сиистон (1899-1905), соли 1906 тарчумони якум дар Техрон, консул дар Ливерпул (19071908) солхои 1908-1910 консул дар Астаробод, солхои 1910-1913 консули генералй дар Табрез, 1913-1915 агенти дипломатй дар Мугулистон, 1915-1916 консули генералй дар Урга, мохи марти соли 1916 резидент дар Аморати Бухоро ва аз октябри соли 1916 дар вазифаи агенти сиёсй дар Аморати Бухоро фаъолият кардааст.

Гуфтан мумкин аст, ки А.Я.Миллер карйераи дипломатиашро дар Бухоро огоз ва баъди гузашти солхо дар хамон чо ба анчом расонидааст. Баъди хабс шуданаш охирхои апрели соли 1917 ба Россия даъват шуда, як муддат дар сафи артиши Россия (аз эхтимол дур нест, ки ходисахои Бухоро ба карераи дипломатиаш ну^та гузошта бошад) фаъолият

карда, баъдан ба Франсия хичрат менамояд. Азбаски забони форсиро хуб медонист, якчанд вадт дар сафоратхонаи Афгонистон дар Париж тарчумон шуда, 16 марти соли 1940 дар синни 72 солагиаш дар яке аз шахрчахои наздикии Париж вафот кардааст [7].

Миллер А.Я. донандаи хуби забони форсй, таъриху фарханги мардуми Шард махсуб меёфт ва дар байни чамъияти мухочирони россиягии Париж бо лексияхо баромад мекард. У якчанд мадолахо дар бораи таъриху фарханг ва дипломатияи халдхои Осиёи Миёна таълиф намудааст.

Агар аз чониби дигар ба фаъолияти А.Я.Миллер назар кунему бахо дихем, у хамчун як нафар мансабдоре, ки дар замони мутладияти подшохй ба воя расида ва ба сари мансаб омада буд, то охирин лахзаи дар сари дудрат буданаш вазифаи худро содидона ичро намудааст. А.Я.Миллер барои ватанаш Россия хамон кореро пайгирй ва ичро мекард, ки ба у рохбаронаш мефармуданд. У бешубха фарзанди содиду вафодори ватанаш - Россия буд.

Пайнавишт:

1. Айнй С. Таърихи инцилоби Бухоро. - Душанбе: Адиб, 1987. - 240 с.

2. Айнй С. Таърихи амирони мангитияи Бухоро //Куллиёт. Ц.10. - Душанбе: Ирфон, 1966. - 326 с.

3. Айнй С. Мухтасари тарцумаи цоли худам //Акнун навбати цалам аст. Осори баргузида дар ду цилд. Цилди якум. - Душанбе: Ирфон, 1977. - С.13-98.

4. Бухара в 1917 году. Drevlit.ru. - Библиотека древних рукописей.-38с. Интер. Ресурс. (Санаи муроциат: 11.03.2021).

5. Ишанов А.И. Победа народной советской революции в Бухаре. - Ташкент, 1957. - 270 с.

6. Красный архив. 1927. Журн.Т.1.(20).

7. Миллер А.Я. Википедия (Санаи муроциат: 15.02.2021).

8. Хотамов Н.Б. Свержение эмирского режима в Бухаре. - Душанбе, 2018. - 331 с.

9. ЦГА Республика Узб. Ф.И.3. Оп. 2. Д.442. л. 33, Д.513. лл. 8, 30-31.

10. ЦГА Республика Узб. Ф.И.3. Оп. 2.Д.528. л.1.

Reference Literature:

1. Aini. S. The History of Bukhara Revolution. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1987. - 240pp.

2. Aini. S. The History of Manghyt Emirs of Bukhara // Compositions. V.10. - Dushanbe: Cognition, 1996. - 326pp.

3. Aini. S. My Brief Biography // The Turn of Pen Has Come. Selected Works in two volumes. The first Volume. - Dushanbe: Cognition, 1977. - pp. 13-98.

4. Bukhara in 1917. Drevlit.ru. - The Library of Ancient Manuscripts. - 38 pp. Inter. Resource. (Date of appeal: 11.03.2021).

5. Ishanov A. I. The Victory of People's Soviet Revolution in Bukhara. - Tashkent, 1957. - 270 pp

6. The Red Archive. 1927. Journal. V.1 (20).

7. Miller A. Ya., Vikipedia... (Date of appeal: 15.02.2021).

8. Khotamov N. B. Overthrow of Emir's Regime in Bukhara. - Dushanbe, 2018. - 331 pp.

9. Central State Archive (CSA) of Uzbekistan Republic. F.3. Inv.2. Case.442. Sheet 33. Case 513, sheets 30-31.

10. Ibidem. F.3. Inv.2. Case 528. Sheet 1.