CC BY
23
07 00 09 ИСТОРИОГРАФИЯ, ИСТОЧНИКОВЕДЕНИЕ И МЕТОДЫ ИСТОРИЧЕСКОГО ИССЛЕДОВАНИЯ 07 00 09 HISTORIOGRAPHY, HISTORIC SOURCES, METHODS OF HISTORICAL RESEARCH
УДК930.85 (100) «05/...» ББК 63.2 -1
Чуразода Чамшед абибулло,
д.и.т., профессор, сармууаррири мацаллаи «Ахбори ДДХ,БСТ. Силсилаи илмуои гуманитарй» (Тоцикистон, Хуцанд)
Джура-заде Джамшед Хабибулло,
д.и.н., профессор, главный редактор журнала «Вестник ТГУПБП. Серия гуманитарных наук» (Таджикистан, Худжанд)
Djurazade Djamshed Khabibullo,
Dr. of History, Professor, editor-in-charge of the journal «Bulletin of TSULBP. Series of Humanitarian Sciences» (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: juraboev.jh@gmail. com
Калидвожауо: сарчашмауои хаттй, асаруои таърихй, таърихи Аморати Бухоро, сайёуон ва ховаршиносони рус, мууаццицони тоищилобии русзабон.
Мацола ба таулили сарчашмауо ва адабиётуои илмии ба таърихи Аморати Бухоро дар нимаи дуюми асри XVIII - аввали асри XIX бахшида шудааст. Таърихи аморати Бухоро таваццууи олимони соуаи таърих, шарцшиносон, сайёуон ва амалдорони русу гарбро ба худ цалб намудааст. Муаллиф зимни баррасии масъала асаруои муаллифони мухталифро, аз цабили Флорио Беневенй, Филипп Ефремов, Т.С.Бурнашев, Э.А.Эверс-ман, Е.К.Мейендорф, А. Борнс,П.И.Демезон ва И.В.Виткевич,П. Савелйев,К. Бутенев, П.И. Неболсин, А.И.Глуховский, А. Вамберй, Н. Хаников ва дигаронро мавриди таулили илмй царор додааст. Сауми онуоро дар омузиши шароитуои табий, вазъи ицтимоию сиёсй ва щтисодй, рушди маорифу фаруанги аморати Бухоро инъикос намудааст.
Ключевые слова: письменные источники, исторические произведения, история Бухарского эмирата, русские путешественники и востоковеды, русские и западные дореволюционные исследователи
Статья посвящена анализу письменных источников и исторических трудов, посвященных истории Бухарского эмирата второй половины XVIII - первой половины XIX вв. История Бухарского эмирата привлекала внимание русских и западных исследователей-историков и востоковедов, а также путешественников и государственных деятелей разного уровня. Автор статьи исследовал труды Флорио Беневени, Филиппа Ефремова,
МАНБАЪ^ОИ ТАЪРИХЙ- ОИНАИ РУЗГОРИ НИЁГОН
ИСТОРИЧЕСКИЕ ИСТОЧНИКИ - ЗЕРКАЛО ЖИЗНИ ПРЕДКОВ
HISTORIC SOURCES AS A MIRROR OF ANCESTORS*
LIFE
Т.С.Бурнашева, Э.А.Эверсмана, Е.К.Мейендорфа, А. Борнса, П.И.Демезона, ва И.В.Виткевича, П. Савельева, К. Бутенева, П.И. Небольсина, А.И.Глуховского, А. Вамбери, Н. Ханыкова и др., посвященные истории Бухары. Раскрыт вклад исследователей в изучение природы, общественно-политической обстановки, экономической и культурной жизни Бухарского эмирата.
Key words: written sources, historical works, the history of Bukhara emirate, Russian travellers
and Orientalists, Russian and Western pre-revolutionary explorers
The article presents an analysis of written sources and historical works dwelling on the history of Bukhara emirate referring to the period of the XVIII-th - the first half of the XIX-th centuries. The history of Bukhara emirate attracted the attention of Russian and Western explorers - historians and Orientalists; travellers and state votaries of different levels appertaining to this category as well. The author of the article has analyzed scientifically the works of the scholars devoted to the history of Bukhara. Among them we find the names of Florio Benevini, Philippe Yefremov, T.S. Burnashev, E.A. Eversman, Ye.K. Meyendorf, A. Borns, P.I. Demezonov, I.V. Vitkevich, P. Savelyev, K. Butenev, P.I. Nebolsin, A.I. Gluhovsky, A. Vamberi, Khanykov et alia. The author of the aricle discloses a contribution of the researchers into the studies of nature, social-political atmosphere, economical and cultural life of Bukhara emirate.
Дар таърихшиносии русй ва аврупой мавзуоти асосии тах;и;оти илмй доир ба таърихи хонигарии Бухоро ташаккул ёфтааст. Муаллифон дар аксари мавридхо кушидаанд, ки руйдоду далоилро муста;илона, ба хайси шохиди ходисахои рухдода тах;и;у тахлил карда бошанд. Асархои муаллифони русизабон дар чодаи пажухиши таърихи сиёсй, хаёти и^тимоию и;тисодй ва фархангии хонигарии Бухоро дар давраи хукмронии хонадони Мангит мухим махсуб мешаванд.
Дар байни сарчашмахо «Релятсия аз Бухоро»-и Флорио Беневинй ма;оми хоссае дорад. Сафорати Флорио Беневинй хамоно пас аз он созмон дода шуд, ки Петри 1 (1682-1725) дар мохи октябри соли 1717-ум аз забони казакАхмадови тотор, ки то он замон дар дастаи А. Бекович-Черкеский (ин нафар соли 1717 кушта шудааст) хизмат менамуд ва аз марги муфочо ба амри тасодуф халосй ёфта буд, фочиаи пурдахшати о;ибати сафари дастаи экспедисиониро ба Хева шунид.
Сафорати Флорио Беневинй дар Бухоро умуман сеюним сол (аз 6 ноябри соли 1721 то 8 апрели соли 1725) ;арор гирифт ва дар хусуси кишвар, аз чумла оид ба вазъи сиёсии хонигарии Бухоро маводи бойи далелнок чамъ намуд, ки онхоро чи дар сурати номаи саркушод ва чи тари;и рамз (маълумоти дорои табиати и;тисодй ва харбй) ба Санкт- Петербург равона месохт.
Ба Беневинй супориш шуда буд, ки сохтори сиёсй ва рузгори и;тисодии хонигарии Бухороро харчй муфассалтар инъикос карда бошад. Дар дастуроти Петри 1 аз 13-уми июли соли 1718 таъкид мегардид, ки «дар рох, бахусус дар мулки хони Бухоро тамоми маконхо, бандархо, шахрхо ва истехкомхо, инчунин он ки ба бахри Хазар кадом обхо мерезанд, тахти мушохида ;арор бигиранд». Беневинй масъул буд, ки барои бо хони Бухоро шартномаи иттиходи дифой бастан кушиш намояд. Х,амчунин ба сафорат супурда шуда буд, му;аррар бисозад, ки муносибатхои байнихамдигарии Бухоро бо туркон, Эрон, Хева дар кадом сатх ;арор доранд, вазъи сиёсй дар навохии наздисархадй чй гуна аст, имконоти харбии давлатхои номбурда
аник; намуда ва танхо пас аз анчоми амалхои мазкур ба хон ёрии харбй пешниход гардад, яъне барояш гвардияи русй манзур карда шавад. Бар ухдаи сафорат инчунин мукаррар кардани вазъи тичорати берунй ва дохилй ва дурнамои муносиботи тичоратй бо Русия вогузор гардида буд.(1,с.57)
Сафорати Флорио Беневинй ба Бухоро барои харчй васеътар гардидани доираи маълумот оид ба вазъи ичтимоию иктисодй ва сиёсии хонигарй дар асри ХУ111 мусоидат намуд(10, с.51).
Яке аз саёхатхои гароиби русй ба Осиёи Марказй саёхати мачбурии Филип Сергеевич Ефремов ба шумор меравад, ки у соли 1774 аз тарафи казокхо асир гирифта шуда буд. Сипас уро ба сифати гулом ба Fафурхоча фурухтанд, ки бо корвон ба Бухоро мерафт. У гуломро ба домоди худ атоли; Дониёл-бий (1758-1785) пешкаш намуд ва Ефремов назди ин амалдор хизмати харбй ба чо оварда, сарбозони хониро асрори чанг омухта, дар бисёр юришхои харбй ширкат карда, ба унвони харбии юзбошй сазовор гардида буд.(10, с.51)
Тафсилоти саёхати у тахти унвонхои мухталиф се карат (солхои 1786, 1794 ва 1811) нашр шуда буданд. Чопи севум, ки тари;и донишгохи Казон бо пешгуфтори магистри илмхои таърих П. Кондиров ба сомон расонида шудааст, аз хама мукаммал мебошад. Каламдоди саёхати мазкур аз ду кисмат иборат аст. Дар кисмати аввал дар хусуси худи саёхат сухан ронда мешавад, муаллиф дар кисмати дувум маълумотеро дар хусуси кишвархои дидааш манзур месозад(10, с.52).
Ефремов дар китоби худ Бухоро, руйдодхои сиёсй ва ташкили кушунро тасвир менамояд. У хамчунин баъзе маълумотро дар бораи хонхо хабар дода, хатсайрхо ва хатто руихати 625 адад «вожахои бухорй»-ро манзур месозад. Маълумоти Ф. Ефремов хангоми омузиши таърихи сиёсии Бухоро ахамияти калон дорад. У нахустин сайёхи русе буд, ки муддати тулонй дар Бухоро мезист ва дар бораи точикон маълумоти арзишманде додааст(22; 23).
Аз саёхатхои анчомдода дар нимаи аввали асри Х1Х ба Бухоро мусофирати афсари ширкати Ост-Инд Александр Борнсро кайд намудан арзанда мебошад, ки номбурда саёхаташро батафсил каламдод кардаааст ва он дар Лондон дар се мусаввада ва баъдтар дар Русия хам ба забони русй интишор карда шудааст.(11)
Аз саёхатхои замони то тасарруфи Осиёи Марказй аз чониби миссияи мухандисони кухй Бутенев ва Богославкий, ки соли 1840 бо рахнамоии ховаршинос Н. Хаников ва табиатшинос А. Леман ба тамошои Бухоро муяссар шуда буданд; (9; 38) сафари ба Бухоро ва Хева анчомдодаи Н.П.Игнатйев ба сифати рохбари сафорат, ки ба хайати он ховаршинос Лерх шомил буд ва нихоят саёхати олими венгер Арминий Вамберй, ки дар сурати дарвеши турк ба Осиёи Марказй соли 1863 ташриф оварда буд, аз хама пурарзиш махсуб мешаванд.
Асари муаллифаш номаълуми нимаи дуюми асри XVIII «Маълумот дар бораи Бухоро» мароки муайяне бармеангезад.(28)
Дар ибтидои солхои 80-уми асри XVIII ба Бухоро амалдори рус М. Бекчурин ташриф фармуд, ки барояш тарики бавосита ба даст овардани баъзе ахборот оид ба хонигарии Бухоро муяссар гардид(24).
Сайёхи рус Т.С.Бурнашев, ки соли 1794 ба зиёрати Бухоро расида буд, дар бораи хонигарии Бухоро маълумоти гаронкадре мерос гузоштааст. У ба вазъи хочагии кишоварзй ва молиявй таваччухи хосса зохир намудааст. Маълумоти Т. Бурнашев доир ба сикказании пул, сохтани тупхо ва холати феълии тичорат басе пуркиммат
махсуб мешаванд. Х,амчунин ди;;ати Бурнашевро рузгори сиёсии Бухоро низ мекашад(13).
Ба рушду такомули ховаршиносии рус сафорати А.Ф.Негри, ки ба хонигарии Бухоро солхои 1820-1821 расман ташриф оварда буд, таъсири назаррасе карда тавонист. Пешоруи сафорати Негри бар замми харчй бештар равна; бахшидани тичорати миёни давлатхо инчунин вазифахои омузишу баррасии захирахои табий, амирони хонагирихои осиёимиёнагй, муносибатхои эшон байни хамдигар ва гузашта аз ин бо Афгонистон, Эрон ва империяи Усмонй, вазъияти феълй дар ин мамолик ва Х,индустони Шимолй, дар бобати имконоти киштигардй тавассути Сирдарё ва Аму гузошта шуда буданд. Ба хайати сафорат табиатшинос Э.А.Эверсман, капитани ситоди генералии гвардиягй Е.К.Мейендорф, поручики ситод В.Д.Волховский, поручик аз ;исми квартирмейстерй Тимофеев, мухдндисони корпуси алохидаи Оренбург- подпоручикхо Тафаев ва Артюхов фаро гирифта шуда буданд(29, с.5-6).
Соли 1826 дар Париж Е. Мейендорф китоби «Саёхат аз Оренбург ба Бухоро»-ро ба забони фаронсавй интишор намуд. У дар китоби худ ба тахлили вазъи и;тисодии хонигарии Бухоро эътибори хоссае дода буд. Ба андешаи Е. Мейендорф, кишоварзй сарчашмаи мухимтарини даромади ахолии Бухоро махсуб мешавад. Маълумот ва хулосахои Мейендорф дар хусуси холати савдои дохилй ва рушду такомули хунармандй арзиши баланд доранд. Е.Мейендорф инчунин савдои берунаи Бухороро бо мамолики дигар мавриди баррасй ;арор медихад. У дар бобати ояндаи такомули муносибатхои тичоратии Осиёи Марказй ва Русия махсус тава;;уф менамояд. Ба андешаи мавсуф «Тичорати барои Бухоро аз хама мухимтарин ин хамон хохад буд, ки бо Русия пеш гирифтааст...»(29,с.120). Е.Мейендорф тахлили ами;и режими сиёсии аморати Бухороро манзур месозад. Китоби Е. Мейендорф дар таърихи омузиши Осиёи Марказй, аз чумла аморати Бухоро давраи наве боз месозад. Асари номбурда дар ховаршиносии русй тад;и;оти нахустини доманадори вазъияти ичтимоию и;тисодй ва ва сиёсии хонигарии Бухоро ба шумор меравад.(2,с.30)
Узви дигари сафорат Э.А.Эверсман ба захирахои табий, олами рустанй ва хайвоноти Бухоро эътибори алохида зохир намуд. У инчунин масоили и;тисодиёт, фарханг ва урфу одати сокинони махалро мавриди баррасй ;арор дод(2,с.30). Иншои рухонй Будрин хам мухимтарин маълумотро оид ба хаёти сиёсии аморати Бухоро фаро гирифтааст.(12, с.160-163)
Дар хусуси таърихи муборизаи англисй- русй дар бозорхои Осиёи Марказй сарчашмаи арзишманд навиштахои сайёхони англисй ва русй махсуб мешаванд, ки ин кишварро дар тули солхои 1830 ва ибтидои 1840 зиёрат кардаанд. Аз чумлаи онхо «Саёхат ба Бухоро»-и А. Борнсро (1805-1841) ёдрас метавон кард (11). Дар ин китоб ба хонигарии Бухоро барои равна; бахшидани савдои транзитии байни Аврупо ва Осиё ма;оми бузург дода шудааст. Аз чониби Борнс масъалаи роххои тичоратии Осиёи Марказй ба хайси омили асосии ра;обати англисию русй дар бозорхои ин минта;а арзёбй карда мешавад.
А. Борнс Осиёи Марказиро бо нияти иктишофй (разведка) дар ибтидои солхои 30-уми асри Х1Х саёхат карда буд. У бо унвони лейтенант дар ширкати Ост- Индия машгули хизмат буд ва баъди ба чо овардани саёхат дар саросари Х,индустон дар ибтидои солхои 30-юм ба Бухоро рохй гардид. А.Борнс сарнавишти гамангези пешиниёнро ба инобат гирифта, хештанро дар хама чо «сайёхи танхогард» муаррифй менамуд: дар шиносномааш ба забонхои франсавй, англисй ва форсй у «капитани
apMuau 6puTaHH» K;a.aMgog Kapga Memyg, kh «poxu 6o3ramTpo 6a ABpyno nem rupu^TaacT». (^ap ac. 6omag, ca^apu y xuc.aTH pa3BegKaBH gap 3HMMa gomT(11).
A.EopHc TaaccypoTH xemTaHpo gap khto6h «CaexaT 6a Eyxopo : xhkoh gap 6o6aTH mHHO 6o gapeu X,HHg a3 6axp to Haxop 6o xagaxou moxu 6puTaHH Ba xhco6ot gap 6opau caexaT a3 X,HHgycT0H 6a Ko6y., TaTapucTOH Ba Эpoн, kh 6o aMpu XyKyMaTH o.hh X,HHgycT0H gap co.xoh 1831, 1832 Ba 1833 6a aH^OM pacoHuga mygaacT» K;a.aMgog KapgaacT. TaxTH Boxau «TaTapucTOH» aMopaTH Eyxopo gap Ha3ap gomTa myga 6ygaacT. hh acapu ce^u.ga 6o 3a6oHH pycn co.h 1848 6a Ta6t pacoHuga myga 6yg.(11) ^ap khto6 Mat.yM0TH 3apyp0 oug 6a ^yrpo^uau Tatpuxuu Ocueu MapKa30, a3 ^yM.a gap xycycu Boguu X,ucop Ba EagaxmoH oBapga mygaaHg. A. EopHc gap 6o6xoh 1X- X1 khto6 Tampu^u xygpo 6a Eyxopo My^acca. HHmo KapgaacT. Khto6 gap 6o6aTH coxTopu gaB.aTHH aMopaTH Eyxopo , Kopu gacTroxu ugopaKyHH, cucTeMau MatMypuaTH Maxa..0, 3aMHHgop0 Ba ycy.xou ucTH$oga6apHH 3aMHH, MyxTaccoTH KyBBaxou Myca..ax Ba Ko6h.hhth Mygo^uaBH, hmkohoth ca$ap6apuu xap6n, ugopaKyHHH KymyH Ba TatMHHOTH a^u6roxu oh Mat.yM0TH 3apyp0 Meguxag. EopHc xaMHyHHH gap 6opau cokhhohh Eyxopo, chmoh MetMopuu maxp, capy .h6oc, yp$y ogaTxou 6yxopueH, gap 6o6aTH Ba3tu xy^y^HH axygueH, xuHgyxo Ba MapgyMOHH gurapu MacKyHH hh Maxa., gap 6o6aTH Ba3tu TH^opaT (caBgou ry.OMOH xapnn My$acca.Tap mapx goga MemaBag), gap xycycu HKnaHg My.OKOTam 6o Ba3up- Kym6era, gap 6o6aTH 3uepaTH Ma30pu EaxoBaggHHH Ha^m6aHg Ba ranpaxo Mat.yM0TH nyp^HMMaT MaH3yp MeHaMoag.
^ap co.xoh 30-mmh acpu X1X a$3ygaHH myMopau ca^opaT Ba mhcchhxoh gun^oMaTHH pycn gap Eyxopo 6apt.ro 6a Ha3ap Mepacag(2,c.34).
^ap ca^apHOMaxou n.H.,0,eMe3OH Ba H.B.BuTKeBHH oug 6a Tatpuxu xoHurapuu Eyxopo Mat.yMoTxou rapoH6axoe oBapga mygaaHg. n.H.,0,eMe3OH gap ^aHgxou xemTaH gap xycycu Ba3tu cunox Ba TH^opaTH xoHurapuu Eyxopo Ha«. MeHaMoag. ,0,eMe3OH Kymum 6a xap^ Meguxag, kh Ha^a^aT MaH3apau My$acca.H xo.aTH cuecS, h^thmohw H^TucoguH Eyxopopo TacBup 6uc03ag, 6a.KH ry3amTa a3 hh ca6a6xou 6at3e MyxTaccoTH nempa^TH Eyxopopo My^appap 6uKyHag Ba goup 6a hh xaMa 6a xyKyMaTH xemTaH TaBcuaxou upTu6oTgomTa 6uguxag. 3aM0HH caexaTH y co.xoh 1833-1837-po $apo Merupag(35, c. 143).
X,aMHyHHH «Ca^apHOMae, kh th6kh 6aTa.H0HH opeH6ypruu №10 npanopmuK
BuTKeBHH gap xycycu Myco^upaTH y 6a Eyxopo Ba 6o3ramT Taxua mygaacT» 6a axaMuaTH Ka.OH mo.hk Me6omag. 3aMOHH caexaT moxh Hoa6pu co.h 1835 Ba anpe.u co.h 1836 acT. Ca^apHOMapo gap acocu Ha«.H BuTKeBHH B.H. ^a. ca6T KapgaacT. BuTKeBHH MaH3apau xa^HKHH Ba3tu cuecn Ba h^thmohw u^Tucoguu Eyxopopo MaH3yp Meco3ag.(35,c.143)
^ap co.xoh 30-mmh acpu X1X gap ^ogau OMy3umu Eyxopo xoBapmuHocu Mamxypu pyc n. CaBeMeB caxMH ca30B0p rupu^TaacT(34, c.464-465). ^ap co.xoh 40-yMH ^apHH Ma3Kyp 6omag, acapxou canex Ba agu6u pyc E.n. KoBa.eBcKHH myxpaTH Ka.0H Kac6 HaMygaHg(27, c.122-124).
Ca^opaTH MyxaHgucu Kyxn Ba gun.0MaTH pyc K.B.EyTeHeB 6a Eyxopo 6a axaMuaTH Ka.0H mo.hk Me6omag. ^ap coxaxou Ta6uaT Ba ^yrpo^ua aK 3yMpa Tag^HKOTH h.mh 6a comoh pacoHuga myga 6ygaHg. ^ap hh ^oga Kopxou aH^OMgogau Ta6uaTmuH0c A. HeMaH Ba xygu K. EyTeHeB xe.e Ha3appac Maxcy6 MemaBaHg(14). A3 ^yM.a a3 ^ohh6h K. EyTeHeB ca^apHOMa «Aap 6opau TH^opaT gap Eyxopo 60 th..oh ucpo^KopoHau pycn» MypaTTa6 rapguga 6yg, kh gap oh Mat.yM0T gap 6o6aTH 6a pox MOHgaHH caBgo 60
бозаргонони бухорй бо тиллорезахо аз конхои Урал ва тавассути гумруки Троитск ба худуди Бухоро ворид кардани он дода шудааст(36, с.371-374).
Самараи бенихоят мухими сафорат кори анчомдодаи ховаршинос Н.В. Хаников ба шумор мерафт(38). Ахамияти асари зикршударо Д.Ю.Арапов ба тарики зайл мукаррар кардааст: «Аз чониби у (яъне Хаников Н.В.) бори нахуст асари хулосавй дар бобати хонигарии Бухоро ба забони русй ба вучуд оварда шуд, ки дар он маълумот дар бораи шароитхои табий, вазъи ичтимоию сиёсй ва иктисодй, рушди маорифу фарханг чой доштанд; дар он Хаников натичахои тадкикоти пешиниёнашро баъди тахлили чиддй ба кор бурд, инчунин маводи фаровони мушохидахои шахсй ва маълумоти сарчашмахои хаттиро истифода намуд»(2, с.37). Кисмати аввали асар тасвири худуд, харитасозй ва шароити табиии хонигарии Бухороро дарбар мегирад. Дар асари худ Хаников масоили хайати этникии ахолии Бухороро хамачониба тахлил мекунад. Н.Хаников вазъи ичтимой- иктисодй ва сиёсии хонигарии Бухоро, аз чумла масъалахои холати заминдорй ва моликияти замин, хунармандй,, савдои дохилию берунаро амик баррасй менамояд. Маълумоти пешниходкардаи у дар хусуси дастгохи ходимони давлатй хеле марокангез ба хисоб меравад. Муаллиф усулхои ба даст овардани амалу вазифахои олиро дар ;аламрави хонигарй ошкор сохта, дар бобати роху равишхои омузиш дар мактабу мадрасахо маълумотхои ачибе пешниход менамояд, лекин дар айни замон дар бобати табакабандии чамоаи Бухоро, оид ба он гуруххои ичтимой, ки унсурхои сохтори ичтимоии чамъият ба шумор мерафтанд, чизе намегуяд.
Дар солхои 50-уми асри Х1Х олимони рус ба масъалахои вазъият ва дурнамои инкишофи муносибатхои тичоратй ва иктисодии байни Русия ва Бухоро эътибори калон медиханд.
Ба ин соха асархои иктисодшиноси шинохтаи рус П.И. Неболсин (31) ва уламои рус А. Семенов (37) ва В.Долинский (21) бахшида шудаанд.
Дар солхои 60-уми асри Х1Х аксарияти мухаккикони рус ба масъалаи баркарор сохтани вассалии Русия бар болои Бухоро ва фаъолшавии сиёсати иктисодии Русия дар ин кишвар таваччух зохир намуданд. Дар ин бобат асархои иштирокчии сафорат полковник Н.П.Игнатйев ба Бухоро дар соли 1858, афсар Н. Г.Залесов (25), полковник ва сохибкор А.И.Глуховский (17) ба ахамияти калоне молик хастанд. Барои тадкикоти пешгирифтаи мо кайдхои мураттабкардаи Н. Игнатйев басе пурарзиш ба хисоб мераванд. Дар онхо маълумоти васеъ оид ба фаъолияти миссияи сафирони русиягй дар Хева ва Бухоро манзур намуда, тартиби кабули сафирон аз чониби амалдорони хонигарии Бухоро дакикан тасвир карда шудааст. Маълумотхои муаллиф дар бобати мафкурахои махаллй ва урфу одатхои мавчуда, дар бораи муносибат бо сафирони хоричй, инчунин оид ба бор додан- кабули расмии сафирон аз тарафи аз тарафи амир хеле мароковар мебошанд(30).
Дар бобати омузиши аморати Бухоро ховаршиноси намоёни рус профессор В.В. Григорйев- намояндаи самти академй дар ховаршиносии рус хиссаи босазо дорад. Номбурда дар соли 1861 «Кайдхои Мирзо Шамси Бухорй»-ро ба табъ расонид (18).
Ба Бухоро соли 1863 табиатшиноси номии мачорй А. Вамберй дар шамоили хочии мусалмон ташриф овард. У дар китобхои худ дар бобати табиат, таърих, чугрофия ва урфу одати сокинони Бухоро ва тамоми Осиёи Марказй маълумотхои пуркиммате пешкаш менамояд (15; 16). Маводхои гункардаи у асосан ба кавмхо ва
сокинони шахр, ба хунар ва тичорат, ба сохаи иктисодиёт, хусусиятхо ва шартхои савдои гуломон ва амсоли инхо бахшида шуда буданд.
Аз чихати мавзуъ ва мундарича китобхои А. Вамберй бо маълумотхои таснифкардаи Н. Хаников шабех мебошанд. Лекин дар тафрика аз Н. Хаников сайёхи мачорй А. Вамберй бо рохи тахлили киёсй хайатхои ичтимой, гуруххои этникй, чой ва макоми эшонро дар ду хонигарй- Бухоро ва Хева ба тасвир мекашад.
Дар солхои 70-уми асри Х1Х, баъди баркарор гардидани вассалии Русия бар болои Бухоро мухаккикони рус ба омузиши боигарихои табий ва иктисодй, ба холати системаи идоракунй ва муносиботи байнихамдигарии Бухоро ва Русия бештар эътибор медодагй шуданд. Дар ин чода корхои анчомдодаи олимон ва сайёхони рус В.В. Радлов О1 ва А.П.Федченко2, сайёх ва мухаккик Н.Ф. Петровский3, табиатшиноси рус А.Л.Кун4, сайёх ва дипломати рус Н. Стремоухов5, мухаккики намоёни Туркистон Л.Н.Соболев6 , олим А.П. Хорошхин7 , чугрофидон ва мардумшиноси рус Н.А. Маев8 басо чолиби диккат ба шумор мераванд.
Тахкикоти олимони рус, сайёхон ва амалдорони давлатй дар солхои 80-90-уми асри Х1Х асосан хислати амалй доштанд ва дар онхо дурнамои инкишофи муносибатхои иктисодии байни Русия ва Бухоро баррасй мешуд.
Дар байни корхои илмй дар бораи Бухорои ибтидои асри ХХ навиштахои афсари шохй ва публитсисти минбаъда Д.Н.Логофет бештар аз хама диккатрабо махсуб мешавад. Дар кори Логофет ба инкишофи ичтимоию иктисодии минтакахои аморати Бухоро эътибори хосса дода шудааст. Муаллиф ба сохтори маъмурй ва системаи андози кишвари омухташаванда басе батафсил дахолат менамояд.
Х,амин тарика, дар асрхои ХУ111-Х1Х ба тахкики таърихи хонигарии Бухоро ховаршиносони аврупой, сайёхон, миссионерхои харбй, кишваршиносон ва таърихдустон машгул гардидаанд.Корхои мухаккикони русзабон асосан дар партаву каринаи сиёсати колониалии Русияи подшохй дар Осиёи Марказй мураттаб карда мешуданд ва табиист, ки ба манфиати Русияи подшохй хизмат менамуданд. Лекин муаллифон дар аксари маврид кушиш ба харч медоданд, ки руйдоду ходисахоро бо камоли мухторият, ба хайси шохидони вокеот тасвир ва баррасй бикунанд. Бинобар
Фадлов В.В. Очерк^ои водии Зарафшон: ЗИРГО доир ба шуъбаи мардумшиносй.- СПб., 1880.Ч. 6.
2Федченко А.П. Саё^ат дар Туркистон. М.-1950.
3Лунин Б.В. , Петровский Н.Ф. Историографияи фан^ои чамъиятй дар Узбекистон.- Тошканд, 1974.- с. 277- 286.
4Кун А.Л. Оин^ои бухорй. ^айд^о дар бобати тартиби ситонидани хирочи замин// Ведемост^ои туркистонй.-1873.-№32; Боз худи у: Очерк^ои бекигарии Ша^рисабз: кайд^ои ИРГО оид ба шуъбаи мардумшиносй,-СПб.,1880.-Ч,.6.-с.233-237.
5СтремоуховН. Сафар ба Бухоро.// Паёми русй.-1875.-№6.
6Соболев Л.Н. Маълумоти чугрофй ва оморй дар бораи округи Зарафшон:/ Кдйд^ои ИРГО оид ба шуъбаи омор.- СПб., 1874.- Боз худи у: Таърихи навтарини хонигари^ои Бухоро ва Куканд// Ведемост^ои туркистонй.-1876.-№26,27,28,30.
7Хорошхин А.П. Кайд^о дар бобати закот дар хонигарии Бухоро: Мачмуи макола^ои оид ба кишвари Туркистони Хорошхин.- СПб.,1876.
8МаевН.А. Очерк^ои хонигарии Бухоро.- СПб., 1879, МСТК, барориши V.
ин, маълумоти манзуркардаи эшон барои тахкики таърихи давраи феодалии пасини Бухоро хеле мухим ба шумор мераванд.
Дар хисоботхо, ёддоштхо, маълумотномахои оморй, бозёфтхои илмии мухак-кикони руси давраи колониалй (асосан сайёхон, харбиён, амалдорон ва олимони ба Осиёи Марказй рохишуда) Ф.И. Лобисевич, Д.Н.Логофет, А.И.Глуховский, А.Д.Гребенкин, П.Л. Гроссул-Толстой, М.В. Грулев, Ф.Ф.Мартенс, В.Долинский,
A.Ф.Костенко, А.Е. Снесарев, Л.Н.Соболев, Н. Стремоухов, М.А. Терентйев,
B.Л.Вяткин, П.П.Шубинский, Энпе ва дигарон9 баъзе масъалахои чойгиршавии
9Логофет Д.Н. Кишвари бехукукй: хонигарии Бухоро ва холати кунунии он.- СПб., 1909; Боз у: Хонигарии Бухоро тахти васояти русй.- СПб., 1911.-Ч,. 1-2.Логофет Д. Н. Хонигарии Бухоро тахти васояти русй.- СПб., 1911, ч. 1.-с.340; Боз худи у: Кишвари бехукукй: хонигарии Бухоро ва холати кунунии он.- СПб.: Наш. Березовский В. -СПб., 1909.-с. 239; Лобисевич Ф.И. Х,аракати рузафзун дар Осиёи Марказй дар чодахои тичорат ва дипломатию харбй.- СПб., 1900.- с.206.; Глуховской А.И. Кайд дар бобати ахамияти хонигарии Бухоро барои Русия ва дар бораи зарурати кабул намудани тадбирхои катъй ба хотири чорй намудани таъсири мустахками мо дар Осиёи Марказй.- СПб., 1867; Боз худи у: Асорат дар Бухоро.//Маъюби русй.- 1868.- №97-100; Гребенкин А. Д. Шачараи сулолаи мангитй.// Мавод барои омори кишвари Туркистон.- СПб., 1874, Барориши 111; Гроссул- Толстой П.Л. Самарахои силох ва сиёсати русй дар Осиёи Марказй.- Одесса: Дар нашр. бародарон Гроссул- Толстойхо, 1871.// http//militera. lib.ru/h/grossul_tolstoy_p1/03.html; Грулев М.В. Мурокабати Русия ва Англия дар Осиёи Марказй.- СПб., Нашр. Березовский, 1909.- с.380; Мартенс Ф.Ф. Русия ва Англия дар Осиёи Марказй.- СПб, 1880.- с.91; Добромислов А.И. Тошканд дар гузашта ва хозира: очерки таърихй. Барориши 1-4.-Тошканд, 1912, У1, 11, с. 520; Долинский В. . Дар бораи муносибатхои Русия ва мулкхои осиёмиёнагй ва дар бобати сохтори дашти осиёимиёнагй.- СПб., 1865, с. 577; Костенко А.Ф. Кишвари Туркистон. Тачрибаи ташрехи харбй- омории округи харбии Туркистон. Ч..111.- СПб., 1880; Боз худи у: Саёхати миссияи русй ба Бухоро дар соли 1870 бо хатсайри аз Тошканд то Бухоро// Мачмуаи туркистонй.- СПб 1871.- /Ч..32. с. 239-248; Боз худи у: Осиёи Марказй ва ба он воридшавии шахрвандии русй.- СПб., 1870; Снесарев А.Е. Х,индустон хамчун омили асосй дар масъалаи осиёимиёнагй.- СПб., 1906, с.183; Соболев Л.Н. Таърихи навтарини хонигарихои Бухоро ва Куканд// Ведомостхои туркистонй.-1876.- №26, 27,28-30; Стремоухов Н. Сафар ба Бухоро// Паёми русй.-1875.-№6; Терентйев М.А. Русия ва Англия дар мубориза барои бозор//Ведомостхои туркистонй.-1897.- №61-64; Боз у: Округи Каршй. Дар он созмон додани сипох ва руйдодхо дар давраи солхои 1215-1217 (1800-1803)// Ахбороти шуъбаи осиёимиёнагии чамъ. чугрофии русй.-Тошканд, 1928, Ч..18; Боз худи у: Вяткин В. Л. Мавод оид ба топографияи таърихии вилояти Самарканд// СКСО.-Самарканд, 1902.-Барориши У11.-с.1-83; Боз у: Вяткин В.Л. Дар бораи вакфхои вилояти Самарканд// СКСО: нусхаи алохида.- Самарканд, 1912.- Барориши Х.- с.95-107; Боз у: дар бобати ба тахти бухорй нишастани амир Музаффар ва дар хусуси оини ба руи намад бардоштани у// Ведомостхои туркистонй.- 1907.-№159; Боз худи у: Самария: тасвири ёдгорихои бостонй ва маконхои мукаддаси мусалмонии Самарканд аз чониби Абутохир Хоча.// Маълумотномаи вилояти Самарканд дар соли 1898. Барориши 6.- с.153-259. Боз у: Шайхони чуйборй.1.Хоча Ислом// Мачмуаи Ба В.В. Бартолд аз дустон, шогирдон ва мухлисони туркистонй. Чдмъият барои омузиши Точикистон ва халкхои эронинажод дар берун аз худуди он.-Тошканд, 1927.-с.3-19
Шубинский П.П. Очеркхои Бухоро.// Паёми таърихй, 1892.-Китоби 7, с. 118-142; Китоби 8.-с.363-389; Китоби 9.-с.628-648; Китоби 10.-с.99-123; Энпе. Очеркхои Бухоро// Осиёи Марказй.-1910.-Китоби 4.-с.174-179.
чугрофй, мохияти муборизаи сиёсй, вазъияти маъмурй, рузгори ичтимоию и;тисодй, хайъати сокинони хонигарии Бухоро ошкор карда шудаанд.
Маводхо доир ба этнографияи худудхои алохида- вилоятхо ва шахрхое, ки ба хайъати хонигарии Бухоро шомил буданд, бо инъикоси вазъи сиёсй, ичтимой ва харбии онхо дар интишороти муаллифони тоин;илобии рус а ;абили А. Галкин, М.Н.Галкин, Н. Каразин, А.Шеманский, В.В.Радлов, Лилиентал, А. Л.Кун, Г. Арандаренко, В. И. Липский, Н.А.Маев, П. Гаевский, Б. Литвинов чой доранд10.
Баъзе маълумот дар бобати равандхои хаёти ичтимоию и;тисодй, кори бозорхо, холати касбу хунархо, зироаткорй, вазъияти обёрй, муносибатхои хочагй, шабакахои коммуникатсионй ва ахамияти онхо дар нигоришоти М.Ф.Гаврилов, Н.Каразин, Н.И.Костомаров, В.В.Крестовский, А.Л.Кун, В.И.Липский, Матвеев, В.Ошанин, Н.Ф. Петровский, Н. Петухов, А.П. Хорошхин инъикос гардидаанд11.
10Галкин М.Н. Маводи этнографй ва таърихй доир ба Осиёи Марказй ва кишвари Оренбург.-СПб.: Наш. Я.А.Исаков, 1868.-с.336; Каразин Н. Силох ва асбобу афзоли чангии душманони мо дар Осиёи Марказй// Нива.- 1874.-№15.-с.233-235; Боз у: Зиндонхо дар хонигарии Бухоро//Намоишгохи умумичахонй.- 1872.- №167; Шеманский А. Сипохи Бухоро// Разведчик.-1898.-№397; Радлов В.В. Очеркхои водии Зарафшон.// ЗИРГО оид ба шуъбаи мардумшиносй, ч. У1.-СПб.,1880; Кун А.Л. Очеркхои бекигарии Шахрисабз// ЗИРГО оид ба шуъбаи мардумшиносй. СПб., 1880, ч.6.-с.73-262; Арандаренко Г. Сипохи бухорй дар соли 1880.// Мачмуаи туркистонй.-ч.297, с.129; Боз худи у: Кайдхо дар хусуси обёрй дар туманхои кухии тумани Зарафшон.// Ведомостхои туркистонй.-1876.№51; Боз у: Замони фарогатгузаронй дар Туркистон: 1874-1889.СПб.-с.666; Лилиентал Бекигарихои Х,исор ва Кубодиён.// Мачмуаи маводи чугрофй, топографй ва оморй доир ба Осиёи Марказй. Барориши 57.-СПб., 1894.,СПб.,190201905; Липский В.И. Бухорои Кухй. ч.1-111. СПб.,1902-1905; Маев Н.А. Очеркхои хонигарии Бухоро: мавод барои маколахои кишвари Туркистон.- СПб., 1879.-Барориши 5., с.77-332; Боз худи у: Очеркхои бекигарихои кухии хонигарии Бухоро// Мавод барои маколахои кишвари Туркистон. (МСТК). Солнома.-СПб., 1879.- Барориши 5.-с.212-249; Худи у: Очерки чугрофии кишвари Х,исор ва бекигарии Кулоб: Ахбороти чамъияти императории чугрофии русй. ч. 12.- Барориши 4. Шуъбаи 2 ахбороти чугрофй.- СПб., 1877.-с.349-363; Гаевский П. Бекигарии Кургонтеппа.//ИРГО.-Пг., 1919-1923.- ч.55.- Барориши 2; Литвинов Б. Каршй.// Ведомостхои туркистонй.-1910.-;114-116.
11Гаврилов М.Ф. Рисолаи хунармандони сорт: тахкики бофандагии сеххои мусалмонй.-Тошканд, 1912; Каразин Н. Дехконии водии Зарафшон.// Нива.—1874.-№30.-с.465-467; Костомаров Н.И. Очерки тичорати давлати Москва дар садахои ХУ1-ХУ11.//Куллиёт, ч.ХХ.-СПб, 1906; Крестовский В.В. Дар мехмонии амири Бухоро// Паёми русй.-1884.-№6.-с.621; Кун А.Л. Оинхои бухорй: кайдхо дар бобати расми ситонидани хирочи замин// Ведемостхои туркистонй.- 1873.-№32; Боз у: Вакфхо.// Ведомостхои туркистонй.- 1872.-21; Липский В.И. Набототи Осиёи Марказй, яъне Туркистони русй ва хонигарихои Бухоро ва Хива.- ч.3.-СПб, 1902-1903; Матвеев. Очерки мухтасари Бухоро соли 1887 штаби генералии Полковник Матвеев// Мачмуаи маводхои чугрофй, топографй ва оморй.- 1888.- Барориши 36.-с. 1-8; Ошанин В. Х,исобот оид ба омузиши кирмакпарварй// Кишоварзй.- 1879.- Интишороти апрелй; Петровский Н.Ф. Кирмакдорй ва пиллакашй дар Осиёи Марказй: Х,исобот ба Вазири молияи агентй дар генерал-губернатории Туркистон.- СПб., 1874.-Замима, накли махаллй дар хакки кирмак; Боз худи у: Петровский Н.Ф. Дар бобати кирмакдорй дар Осиёи Марказй// Ведомостхои туркистонй.-1872.-№47,48; Петухов Н. Аз гузаштаи Оренбург: асархои комиссияи оренбургии бойгонии илмй.-Оренбург, 1911, Барориши 23.- с.17-18; Хорошхин А.П. Мачмуаи маколоти марбут ба кишвари Туркистон.- СПб., 1876.-с.531; Боз у: Кайдхо дар
Як идда мухаккикони тоинкилобй, аз кабили С.В.Жуковский, А.Вамбери, Н.Г.Залесов, Н.П.Игнатйев, П.П.Мелгунов, Алихонов, М.Михайлов, Н.Пантусов, В.И. Веселовский, А. Семенов, С. Хрулев, Н. Шавров, А, Шепелев, П.П.Шубинский, М.Л.Юдин, В.И.Янжул, М.В.Грулев ва дигарон12 муносибатхои тичоратй ва дипломатии хонигарии Бухороро бо Русияи подшохй инъикос кардаанд, ки дар иншои эшон маълумот дар хусуси муносибатхои байнихамдигарии Русия ва Бухоро аз худи давраи Петри 1, дар боби алокахои сиёсй, афзоиши тичорат, роххои корвонгард, фаъолияти бозаргонон ва сафирон, ракобатхои русию англисй манзур карда мешавад. Х,арчанд ки дар маълумоти нашрияхои чопй масъалахои муносибатхои тичоратй ва дипломатй дар рухияи сиёсати империявии колониалй нигошта шудаанд, барои тадкикоти илмии мо онхо арзиши баланд хоханд дошт.
хусуси закот дар хонигарии Бухоро: Мачмуаи маколоти марбут ба кишвари Туркистони А.П.Хорошхин.- СПб., 1876.
12Жуковский С.В. Муносиботи Русия бо Бухоро ва Хива дар сесад соли ахир: асархои чамъияти ховаршиносони русй.- Петроград, 1915.-№2, с.215; Боз у: Оид ба таърихи муносибатхои Русия бо Бухоро ва Хива дар охири асри ХУ111. Сафорати тарчумон Бекчурин ба Бухоро дар соли 1781.// Мачмуаи шаркй.- Пг., 1916. Китоби 2.- с. 273-340; Вамберй А. Саёхат дар Осиёи Марказй.- М.: Нашр. Мамонтов.- 1867.- с.369.; Залесов Н. Очерки муносибатхои дипломатии Русия бо Бухоро, аз с. 1836 то 1843// Мачмуаи харбй.- 1873.-№27.-с.3-46; Боз у: Сафорати полковник Игнатйев ба Хива ва Бухоро дар соли 1858.// Паёми русй.-1871.-№2.-с.421-474; Боз худи у: Очерки муносибатхои дипломатии Русия бо Бухоро аз соли 1836 то 1843// Мачмуаи харбй.- 1862.-№3. (Мачмуаи туркистонй. ч. 382.Тошканд, китобхонаи ба номи Навой); Игнатйев Н.П. Миссияи ба Хива ва Бухоро дар соли 1858 аз чониби флигел-адютанти полковник Н. Игнатйев.- СПб., 1897.-с.278; Мелгунов П.П. Очеркхо оид ба таърихи тичорати русй дар асрхои 1Х-ХУ111.- М.: Нашр. магозаи «Х,амкори мактабхо»-и А.К. Залесская, 1905.- с.279; Ободони Марв ва роххои баранда ба он: мураттиб поручики Полки 18-уми драгунии Перяславски Ч,аноби Олй Алихонов.- СПб.- 1883.-с.74; МихайловМ. Тичорати осиёминагии мо.// Асари умумичахонй.-1867.-Феврал.с.235-244; Пантусов Н. Роххои тичоратй ва корвонгард дар кишвари Туркистон.- СПб.,1876; Веселовский Н. Иван Данилович Хохлов-сафири рус ба Эрон ва Бухоро дар асри ХУ11.//Мачаллаи Ваз.мао. халк.- 1891.- Китоби 1.-с.42-72; Боз худи у: Сулолаи мангитй, ки айни замон дар Бухоро хукмронй дорад.//Ведомостхои туркистонй.- 1878.- №28; Боз у: Асирони рус дар хонигарихои осиёмиёнагй// Ведомостхои туркистонй.- 1879.-№34; Боз у: Пазирой ва гусели сафирони осиёмиёнагй дар Русия дар асрхои ХУ11-ХУ111: Тибки хуччатхои бойгонии асосии Ваз. корхои хоричй.// Мачаллаи Ваз. мао.халк. СПб, 1884.-Июл, шуъбаи 2.-с.68-105; Ёдгорихои муносиботи дипломатй ва тичоратии Руси Москва бо Эрон. ч. 3. Нашр тахти тахрири Н.И. Веселовский .-СПб.,1898; Семенов А. Омузиши маълумоти таърихй дар бобати савдои беруна ва саноат дар нимаи асри ХУ11 то соли 1858. -СПб., 1859, к.1-3, боби 8, с.375; Хрулев С. Лоихаи Оинномаи рафокат барои кувват додани тичорат бо Осиё.-СПб, 1863,1865; Шавров Н. Дар бобати роххои тичорати Русия бо Осиё // Асархои Чдмъияти хамкории саноат ва тичорати русй. Барориши 2-3.-СПб, 1873; Шепелев А. Очерки муносибатхои харбй ва дипломатии Русия бо Осиёи Марказй то ибтидои асри Х1Х// Осиёи Марказй: Алманах.-Тошканд, 1895.,с.1-57; Шубинский П.П. Сафоратхои бухорй дар замони хукмронии Екатеринаи 11// Паёми таърихй.- 1897.- №2; Юдин М.Л. Вазъи тичорат бо хонигарихои осиёимиёнагй то ишголи Туркистон: Асархои комиссияи оренбургии бойгонии илмй.-Оренбург, 1902, Барориши 1Х-Х1; Янжул В.И. Очерки таърихии тичорати русй бо Осиёи Марказй// Ахбороти донишгохии Москва.- 1863.- №5.-с.339-366; Грулев М.В. Ракобати Русия ва Англия дар Осиёи Марказй.- СПб., Наш. Березовский, 1909.-с.380
Муносибати танкидй нисбат ба онхо бароямон имкон фарохам меоварад, ки бисёр укдаю муаммохои таърихи алокахои тичоратй ва сафоратии хонигарии Бухороро бо Русия ва мамлакатхои хамчавор кушода ва хал карда тавонем.
Дар давраи тоинкилобй асархои дорои хислати библиографй ва таърихии Е. Кал, Н.В. Дмитровский ба табъ расонида шуданд, ки дар онхо кушишоти тарики танкидй тахлил намудани сарчашмахои форсй, аз чумла манбаъхои таърихии ба давраи Мангит бахшидашуда ба назар мерасад (20, с.181-252; 26).
Мухаккикони рус, аз чумла уламои муътабари асри Х1Х- мутахассисони муаррих ва ховаршиносон- дар бобати баррасии муаммохои бо таърихи инкишофи робитахои русию осиёимарказй сахми назаррас гузоштанд. Дар миёни чунин корхо, дар навбати аввал, тахкикоти В.В. Григорйевро13 кайд кардан вочиб аст, ки муаллифи мазкур тахлили амик ва хаматарафаи як идда муаммохои таърихи хонигарии Бухоро, масоили муносибатхои сиёсй ва тичоратиро бо Русия бачо овард.
Н.П. Остроумов рузгори маданй ва этникии мардуми Осиёи Марказиро мавриди баррасй карор дода, ба вазъи маориф дар хонигарии Бухоро таваччух зохир менамояд (32; 33).
Дар охири асри Х1Х ва ибтидои асри ХХ ховаршиносони рус силсилаи асархоя-шонро оид ба таърихи Бухорои давраи асрхои ХУ1-Х1Х интишор менамоянд. Дар асари ховаршиноси рус Н.И.Веселовский муносибатхои дипломатии русию бухорй баррасй карда мешавад14.
Дар ин солхо ховаршиноси барчастаи рус А.А.Семенов асархои нахустинашро манзури ахли назар менамояд. У ба тахкики ташаккули ичтимоию иктисодии Бухоро эътибори хосса медихад15. Тахкикоти асосии таърихи Бухорои А.А.Семенов ба солхои 20-50-уми асри ХХ рост меоянд16.
13Григорйев В.В. (Мирсолех Бекчурин). Нархи молхо ва масолех дар Бухоро// Фаъолият.-1868.-№99; худи у (нашр) Хрисанфаи митрополити Новопатрасск дар бобати кишвархои Осиёи Марказй, ки соли 1790 ташриф фармудааст, ёддоштхо.// ЧОИДР.-1861.- Китоби 1.-шуъбаи 4; боз худи у. Бухроиён ва пахта. //Мачмуаи тичоратй.-1864.-№20; Худи у. Дар бораи бархе руйдодхо дар Бухоро, Куканд ва Кошгар// Ёддоштхои Мирзошамси Бухорй: тарчума ва таъликоти В.В.Григорйев.-Казон, 1861, с.169; Боз худи у. Дар бобати вазъи корхо доир ба боздошти моли русхо ва точирони рус дар Бухоро// Мачмуаи тичоратй.-1866.-№7; Худи у. Тахкики иншои «Очеркхои савдои Русия бо мамолики Осиёи Марказй»-и П.Неболсин: Х,исобот дар бораи мукофотонии ХХУ-уми Ч,оизаи Демидов.- СПб., 1856; Худи у. Сиёсати русй нисбат ба Осиёи Марказй/ Мачмуаи донишхои давлатй.- СПб.,1874.-Ч,.1; Боз худи у. Корубори осиёимарказй.- М.,1865; Боз у. Савдо бо Осиёи Марказй: (Сармакола)//Занбури шимолй.-1863.- №33.
14Веселовский Н. Хонадони Мангит, ки айни хол дар Бухоро хукмронй дорад. //Ведемостхои туркистонй.- 1878.№28; Худи у. Еуломони рус дар хонигарии Бухоро.//Ведемостхои туркистонй.- 1879.-№34; Боз худи у. Иван Данилович Хохлов, фиристодаи рус ба Эрон ва Бухоро дар асри ХУ11.//ЖМНП.1891. Китоби 1; Худи у. Кабул дар Русия ва гусели сафирони Осиёми Марказй дар асрхои ХУ11-ХУ111.//Мачаллаи Вазорати маорифи халк.- СПб.,1884.-Июл.-Шуъбаи 2.-с.90-102.
15Семенов А.А. Дар Бухорои шариф. //Ведемостхои русй.- 1899.-№332,351; Худи у. Дар худуди Бухоро ва Афгонистон.//ИК.-1902.-№3-4; Боз худи у. Очеркхои этнографии Зарафшон. Шахрхои Каротегин ва Дарвоз: хулосахоит этнографй.-Ч,.5.-М..,1903; Худи у. Осиёи Марказй.-М.,1911.
16Семенов А.А. Намунахои хуччатхои расмии точикй: Гирдоваранда ва бо лугат таъминкунанда А.А. Семенов.- Тошканд: Нашри донишкадаи ховаршиносии Туркистон, 1923.
Макоми хосса дар бобати тахкики таърихи мардумони Осиёи Марказй ба В.В.Бартолд тааллук дорад. Махз Бартолд зарурати омузиши таърихи давраи асрхои ХУ111-Х1Х таърихи Осиёи Марказиро таъкид менамояд: «Таърихи хонигарихои осиёимарказй дар асрхои ХУ111-Х1Х ба зумраи сохахои нисбатан кам баррасишудаи таърихи Шарк мутааллик аст, ки ин ба на аз адами манбаъхо, балки ба сабаби бепарвоии мухаккикон руй додаст... Ин тоифа дар таърихи нави мардумони ховарзамин факат манзараи карахтй ва инкирози доимй ва чоранопазирро мебинанду бас... Дар аксари маврид тамоми хаёти таърихии мардумони хозираи осиёмарказй гайри кобили таваччух каламдод карда мешуд... Таърихи ин асрхо то хол аз хама камтар тахкик шудааст, харчанд ки дар ихтиёри мо манбаъхои чи аз чихати микдор ва чи сифат басе дилписанду басанда вучуд доштанд» (5, с.400).
Бартолд дарачаи омузиши таърихи хонигарии_Бухороро дар адабиёти ховарши-носй муфассал мавриди тахкик карор медихад (7). У ба асари Н.В.Хаников «Тасвири хонигарии Бухоро» бахои баланд медихад ва онро комуси хакикии бухорй ва бехтарин тахкик дар илми тоинкилобй доир ба Бухоро арзёбй менамояд. Бартолд чанбаъхои сиёсии таърихи хонигарии Бухоро, аз чумла тамоюлхои муборизаи намо-яндагони хонадони хонй ва аз асри ХУ11 байни хонигарихо ва бевосита андаруни хар хонадонро амик тахкик менамояд. Ба акидаи у, шукуфоии иктисодй, бахусус равнаки обёрй бо иттиходи сиёсии мамлакат иртиботи комил дошт(4, с. 110-111). Бартолд мухтассоти хаёти сиёсии Бухорои асрхои ХУ11-ХУ111-ро дакик мукаррар менамояд, ки дар кушишоти «сарвари ин ё он хонадони кавй дар чодаи пахн намудани хукми хештан аз болои дигар узбекон, баркарор сохтани ягонагии давлат ба манфиати худ, аввал бархам додани нуфузи хонигарии мавчуда ва сипас асос ниходан ба хонадони худ» равшан ба зухур мерасад (4, с.110). Бартолд хамчунин ташкил додани сохтори давлатии хонигарии Бухороро аз даврони пайдоиш мавриди тахкик карор медихад.
Дар асархояш В.В. Бартолд масъалахои бухрони сиёсй ва иктисодиро дар Осиёи Марказй дар асри ХУ111 баррасй менамояд (6). Дар чодаи тахкикии ин олими тавоно таърихи этникии мардумони Осиёи Марказй мавкеи хосса касб кардааст(3; 8).
Ба чанбаъхои мухталифи таърихи муносибатхои дучонибаи хонигарихои осиёимарказй бо Русия дар фосилаи мавриди тахкик карордодаи мо асархои зиёди муаллифони тоинкилобй бахшида шудаанд. Омузиши чиддй ва пайгиронаи онхо ва манбаъхои сершумори дигари таърихй, ки дар айёми сохибистиклолии кишварамон равнаки рузафзун пайдо менамояд, дар оянда барои равшан сохтани сахифахои тираи рузгори гузашта мусоидат хохад кард.
Силсилаи таълимй; Худи у. Оид ба таърихи мангитхои бухорй.//Ахбори САГУ, 1924.-№6; Боз худи у. Очерки низоми хирочу андози замини хонагарии Бухоро.//Асархои САГУ: силсилаи 2.-Барориши 1.-Тошканд, 1929; Боз худи у. Рисолаи Бухоро оид ба рутбаю унвонхо ва дар бобати масъулияти дорандагони эшон дар Бухорои асримиёнагй// СВ.-Ч,.5,-М.-Л.,1948; Худи у. Оид ба таърихи муносибатхои дипломатии байни Русия ва Бухоро дар ибтидои асри Х1Х.//Ахбороти АУ РСС Узбекистон.-1951.-№1; Боз худи у. Дар бораи истилохи осиёимарказии (бухории) «оталик»// Маърузахои АУ РСС Точикистон, 1952.-Барориши 3; Худи у. Очерки низоми идораи марказии маъмурии хонигарии Бухоро дар замонхои ахир: Маводхо оид ба таърихи точикон ва узбекони Осиёи Марказй.- Душанбе, 1954.-Барориши 2; Боз худи у. Очерки низоми идораи марказии маъмурии Бухоро дар замонхои ахир.// Асархои АУ РСС Точикистон, 1954.-^.25. -Барориши 2.
Пайнавишт:
1. Абдураимов М.А. «Таърихи Абулфайзхон»-и Абдураумони Давлат ва ахбороти Флорио Беневинй ба уайси сарчашма оид ба таърихи хонигарии Бухоро дар нимаи аввали асри XVII//Ахбороти АИРСС Узбекистон, СОН.-1958.-№6.-С.57.
2. Арапов Д.Ю. Хонигарии Бухоро дар таърихшиносии шарцшиносии русй. /-М.: Нашриёти донишгоуи Москва.- 1981.-C.15
3. Бартолд В.В. Дувоздах маъруза оид ба таърихи халкиятхои туркнажоди Осиёи Марказй./-Алматы: Жалын,1993.-192 с.
4. Бартолд В.В. Оид ба таърихи обери Туркистон./Мунтахабот, Ц. III. M., 1965. -C. 110111.
5. Бартолд В.В. Руйдодхо пеш аз юриши Хева дар соли 1873 тибци накли таърихнигори хевагй.//Бартолд В.В. Мунтахабот /Ц. II.K..2.-М., 1964.-C.400.
6. Бартолд В.В. Таърихи Туркистон. Мунтахабот / Ц. II.K.1- М., 1963.
7. Бартолд В.В. Таърихи омузиши Шарк дар Аврупо ва Русия.// Мунтахабот / Ц.Ш.-М.,1977
8. Бартолд В.В. Тоцикон//Мунтахабот / Ц. II.K.1- М., 1963.
9. Богословский. Руцъае доир ба водии Зарафшон. / К. Бутенев. Дар бобати боигарщои минералии Бухоро, оуангудозй, сикказанй ва уоказо. // Мацаллаи «Горный журнал».-1842.-4.1У.-к. X ва Х1; Хаников Н. Тавсифи хонигарии Бухоро.-СПб, 1843.
10.Боциев О.Б. Инъикоси таърихи тоцикон ва Тоцикистон дар асаруои мууаццицони тоищилобии рус. -Душанбе: Дониш, 1991, C. 53.
11.Борнс А. Саёуат ба Бухоро: Хикоят дар хусуси шино ба дарёи Инд аз баур то Лауор бо уадяуои шоуи Британияи Кабир ва уисобот оид ба саёуати Кобул, Тотория ва Эрон, ки тибци дастуроти уукумати олии Хиндустон дар солуои 1831, 1832 ва 1833 ба цо оварда шудаанд, иборат аз се цисмат.-М., 1849.
12.Будрин В. Русуо дар Бухоро дар соли 1820.: (Сафарномаи шоуид) // Маълумотномаи кишвари Оренбург барои соли 1871.-Оренбург, 1871.
13.Бурнашев Т. Саёуат аз хоки Сибир то шаури Бухоро дар соли 1794 ва бозгашт дар соли 1796.//«Паёми Сибир», нашри шаурванд Спасский. - СПб, 1818.-цисмуои 2 ва 3.
14.Бутенев К. Амали зовудй дар Бухористон // Мацаллаи кууй.-1842, ц. 5, китоби 11.
15.Вамберй А. Саёуат дар Осиёи Миёна аз Теурон тавассути биёбони Туркман бо соуили шарции Баури Каспий ба Хива, Бухоро ва Самарцанд, ки соли 1863 бо мацсади илмй бо супориши Академияи Мацористон дар Пешт аз цониби узви он А. Вамберй анцом дода шудааст.-М.,1867;. нашри 2.-1874.
16.Вамберй А. Таърихи Бухоро ё Трансоксания. Тарц. аз англисй.-СПб, 1873, Ч. 1,2;
17.Глуховской А.И. К,айд дар бобати ауамияти хонигарии Бухоро барои Русия. // СПб., 1867. Боз у: Асорат дар Бухоро //Маъюбирусй.-1868.-№№97-100.
18.Григорйев В.В. Дар бораи баъзе руйдодуо дар Бухоро, Куцанд ва Кашцар: Кайдуои Мирзо Шамси Бухорй. / - Казон, 1861.
19. Гуломов Х.О. Дар бораи сафорати Флорио Беневинй ба Бухоро // Фануои цамъиятй дар Узбекистон.-1978. -№8.-С. 31.
20.Дмитровский Н.В. Феуристи библиографии нигоришот дар бобати Осиёи Марказй, ки дар Русия ба забони русй аз соли 1692 то 1870 ба чоп расидаанд.// Мавод барои мацолауои кишвари Туркистон: солнома. СПб, 1874.-Барориши 3.-С.181-252
21.Долинский В. Дар бораи муносибатуои Русия ва мулкуои осиёмиёнагй ва дар бобати сохтори дашти осиёимиёнагй./- СПб., 1865.
22.Ефремов Ф. Мусофирати нуусолаи унтер-афсар Ф. Ефремов дар Осиёи Марказй: Бо таурири Э. Мурзаев./ -М.:Географгиз, 1950.
23.Ефремов Ф. Цауонгардии унтер-афсари Русияги Ф. Ефремов./-СПб.,1786.
24.Жуковский С.В. Оид ба таърихи муносибатуои Русия бо Бухоро ва Хеваи охири асри XVIII/Мацмуаи шарци, 1916.-Китоби 2.
25.Залесов Н. Очерки муносибатуои дипломатии Русия бо Бухоро аз соли 1842 то соли 1843. //Мацмуаи уарби.- 1862.-№9. Боз худи у: Сафорати полковник Н.П.Игнатйев ба Хива ва Бухоро дар соли 1858.//Ахборотируси.-1871.- №2.
26.Кал Е. (мураттиб) дастнависуои форси, араби ва туркии Китобхонаи оммавии Туркистон.- Тошканд, 1889.
27.Ковалевский Е.П. Осиёи Маркази. Саёуати Муравёв, Мейендорф, Конноли ва Борнс. Китобхона барои хониш, 1834, Ц.6, боби 3. С.122-124.
28. Маълумот дар бораи Бухоро. Моуномаи таърихи ва цугрофи барои соли 1779./ - СПб, 1779.
29.Мейендорф Е.К. Саёуат аз Оренбург ба Бухоро./-М.,1975.- С. 120.
30.Игнатйев Н. Миссияи флигел-адютант полковник Н. Игнатйев ба Хива ва Бухоро дар соли 1858./-СПб., 1897.-С.278
31.Неболсин П.И. Очеркуои тицорати Русия бо Осиёи Маркази. // Кайдуои цамъияти цугрофии Руси. - СПб, 1856.- Т.Х.
32. Остроумов Н.П. Мадрасауо дар кишвари Туркистон // Мацаллаи Вазорати маорифи халц.- 1907.-Январ.-(Н.С.-К7).
33.Остроумов Н.П. Сортуо: маводуои этнографы, нашри муаллиф./ - Тошканд.-1890.-Барориши 1.-С.137; 1892.-Барориши 2.-С.175.
34. Савелйев П. Бухоро дар соли 1835./ - СПб., 1836; боз худи у. Бухоро: Донишномаи вожауо./-СПб., 1836, Ц.7, С.459-464; боз худи у: Бухористон. Дар уамон цо. С. 464-465.
35. Сафарнома дар бораи хонигарии Бухоро: Хисоботи П.И. Демезон ва И.В.Виткевич. /М.: Наука, Сарредаксияи адабиёти шарци.-1983.- С.143.
36.Сафарномаи К.Ф.Бутенев: /Бойгонии Русия. Цилди Х11. -М.: Фонди фаруанги Русия; Студияи «Тритэ»-и Никита Михалков «Бойгонии Русия», 2003.- C. 371-374.
37. Семенов А. Омузиши маълумоти таърихи дар бобати савдои беруна ва саноати Русия аз нимаи садаи ХУ11 то соли 1856./- СПб., 1856. ц. 3.- боби 7.
38.Хаников Н. Тасвири хонигарии Бухоро./- СПб., 1843.
Reference Literature:
1. Abduraimov M.A. «Abulfayzkhon's History» by Abdurahmoni Davlat and the Reports of Florio Benevini as the Sources Concerned with the History of Bukhara Khanate Referring to the first Half of the XVIII-th Century ( Tidings of the Academy of Sciences of the Uzbek SSR, SON. - 1958. - #6. - p. 57.
2. Arapov D. Yu. Bukhara Khanate in Russian Historiography of Oriental Studies. - M.: Moscow University Publishing-House, - 1981. - 128 pp.
3. Bartold V. V. Twelve Lectures Dealing with the History of the Turkic Peoples of Central Asia. Collection of Compositions. - V.5. - M., 1965.
4. Bartold V.V. On the History of Irrigation of Turkistan // Collection of Compositions, - V.3. -M., 1965. - pp. 110 - 111.
5. Bartold V.V. The Events before Khiva Battle of 1873 according to the Assertions of Khivian Historians. // Collection of Compositions by V.V. Bartold. - V.2., - part 2. - M., 1964. - p. 400.
6. Bartold V.V. The History of Turkistan // Collection of Compositions. - V.2., - part 1. - M., 1963.
7. Bartold V.V. The History of the Studies Concerned with East in Europe and Russia. // Collection of Compositions, - V. 9. - M.: Science, 1977.
8. Bartold V.V. Tajiks // Collection of Compositions. - V.2. - part. 1.
9. Bogoslovsky. The Note about the Zarafshan Valley. Butenev. On Mineral Wealth of Bukhara, Metallurgy, Coins, etc. // Mountain Journal, 1842. - 1.IV. - Books X-XI; Khanikov N. Description of Bukhara Emirate, compiled by N. Khanykov. - SPb., 1843.
10.Bokiev O.B. Elucidation of the History of Tajiks and Tajikistan in the Works of Russian pre-Revolutionary Researchers. - Dushanbe: Knowledge, 1991. - 168pp.
11.Borns A. Travelling to Bukhara: The Tale about Sailing over the Ind-River till Logar with the Presents of the Great Britain's King and Report on the Journey from India to Kabul, Tataria and Persia Undertaken on the Prescription of Higher Government of India in 1831, 1832 and 1833s. In three volumes. -M., 1849. - 502pp.
12.Budrin V. Russians in Bukhara in 1820: (Notes of an Eye-Witness) // Reference Book of Orenburg Region for 1871. - Orenburg, 1871. - pp. 1 - 45.
13.Burnashev T.S. Travelling from Sibirsk Line to Bukhara-City in 1794 and in Back-Direction in 1795 //Sibir Bulletin. - SPb., 1818. -p.2. - pp. 247-284; - p.3. - pp. 95-130.
14.Butenev K. Factory Business in Bukhara. //Mountainous Journal. - 1842. - V.5. book 11.
15. Vamberi A. Travelling to Middle Asia from Tehran through Turkmen Desert along the Coastline of the Eastern Kaspian Sea to Khiva, Bukhara and Samarkand Carried out according to the Prescription of Scientific Expedition in 1863 under the Academy of Moriston in Pesht by A. Vamberi. - M., 1867. The second edition. - 1874.
16. Vamberi G. The History of Bukhara and Turkestan since the Ancientest Periods up to the Present. - SPb., 1873. - V.V. 1 - 2. - 274/228pp.
17. Glukhovsky A.I. The Note about the Importance of Bukhara Emirate for Russia. - SPb., 1867. : Captivity in Bukhara // Russian Invalid. - 1868. - # 97. - 100 pp.
18.Grigorev V.V. On Some Events in Bukhara, Kokand and Kashgar // Notes by Mirzoshams Bukhari / Preface and Notes by V.V. Grigorev. - Kazan, 1861. - 169 pp.
19.Ghulomov Kh.O. About Travelling of Florio Benevini to Bukhara // Social Sciences in Uzbekistan. - 1978. - #8. - pp. 31.
20.Dmitrovsky N.V. Bibliographic Indicator of Compositions on Central Asia, Published in Russia in the Russian Language from 1692 to 1870. // Materials for Statistics of Turkestan Region: Annual. Issue 3. - SPb., 1874. - pp. 181 - 251.
21.Dolinsky V. On Russia's Attitude to Middle Asian Estates and Arrangement of Middle Asian Steppe. - SPb., 1865. - 577pp.
22. Yefremov F. Nine-Years Old Wandering of Ph. Yefremov Non-Commissioned Officer along Central Asia / Under the editorship of E. Murzaev, - M., Geographgiz, 1952. - 87pp.
23. Yefremov F. Wandering of Philipp Yefremov, Russian Non-Commissioned Officer // Ph. Yefremov. - SPb., 1786.
24. Zhukovsky S. V. On the History of Relations of Russia with Bukhara and Khiva Referring to the End of the XVIII-th Century // Oriental Collection. Book 2. - Petrograd, 1916. - pp. 273 -340.
25.Zalesov N. Essay on Diplomatic Relations of Russia with Bukhara from 1836 to 1843. // Military Collection. - 1862. - # 3.; Embassy in Khiva and Bukhara by Colonel N. Ignatyev in 1858 //Russian Bulletin. 1871. - #2.
26.Kol Ye. Persian, Arabic and Turkic Manuscripts Kept in Turkish Public Library. - Tashkent, 1889.
27.Kovalevsky Ye.P. (Ye.K.) Middle Asia: Travellings of Muravev, Myendorf, Konnol and Borns // Library for Reading, 1834. - V.6. Division 3. - pp. 122 - 124.
28.Materials on Bukhara. Historical and Geographical Monthly for 1779. - SPb., 1779.
29.Meyendorf Ye.K. Travelling from Orenburg to Bukhara. - M., 1975. - 120 pp.
30.Mission of Aide-de-Camp, Colonel N. Ignatyev to Khiva and Bukhara in 1858. - SPb., 1897. -278 pp.
31.Nebolsin P.I. Essays on the Trade of Russia with the Countries of Central Asia) // Notes of Russian Geographical Society. - SPb., 1856. - V. 10. - 375pp.
32.Ostroumov N.P. Madrasas in Turkestan Region // Journal of the Ministry of National Education. New Series. - V.7. - 1907. January.
33.Ostroumov N.P. Sarts: Ethnographic Materials, edition of the author. - Tashkent, 1890. -Issue 1. - 137pp.; Tashkent, 1892. - Issue 2. - 175pp.
34.Savelyev P. Bukhara in 1835. - SPB.; Bukhara: Encyclopedic Vocabularies. - SPb., 1836, -V.7. - pp. 459-464.; Bukharistan. - pp. 464-465.
35. Travelling about Bukhara Emirate: (Reported by P.I. Demezon and I. V. Vitkevich). - M. : Science, Central Scientific editorial board of Eastern Literature. - 1983. - 143 pp.
36.Travelling by K.F. Butenev: / Russian Archive. - V. XII. - M. : Fund of the Russian Culture; «Trite» Studio by Nikita Mikhalkov /Russian Archive, 2003. - pp. 371-374.
37.Semyonov A. The Study of Historic Data in Regard to Outward Trade and Industry Since the Middle of the XVII-th Century up to 1856. - SPb., 1856. - part 3.
38.Khanykov N. Description of Bukhara Khanate, compiled by N. Khanykov. - SPb., 1843.
