CC BY
26
УДК 930.2 ББК63.3 (543.0)5
Абдукаримов Цамолиддин А^мадалиевич, сармуаллими кафедраи таърихи Ватани ДДХ ба номи акад. Б. Гафуров (Тоцикистон, Хуцанд)
А бдукаримов Джамолиддин Ахмадалиевич, старший преподаватель кафедры отечественной истории ХГУ им. акад. Б.Гафурова (Таджикистан, Худжанд)
Abdukarimov Djamoliddin Akhmadaliyevich,
senior lecturer of the department of home history attached to the faculty of history and law under Khujand State University named after academician B. Gafurov (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: abdukarimov_1979@mailru
Калидвожах;о: Таърихи Осиёи Маркази дар царни XIX, "Мунтахаб- ут -таворих"-и Мууаммад Хакимхон, амир Олимхон, амир Умархон, Рацабцушбегй, девонабеги
Дар мацола сохтори идораи маъмурии хонигарии КУцанд ва нацши тоцикон дар он мавриди таулил карор гирифтааст. Зикр шудааст, ки маълумоти Мууаммад Хакимхон хеле муътамаду дациц мебошад, зеро муаллифи таърихнома аз цумлаи хешу ацрабои амирони КУцанд буда, ба муддати кутоу бошад уам бевосита дар идораи мамлакат ширкат варзидааст. Ба ташкили цушуни нав аз уисоби царотегиниён, шугнониён, дарвозиён ва дигар тоцикон, ки дар манобеи таърихи бо номуои "мирбача", "бекбача" маъруфанд, диццати махсус дода шудааст. Роцеъ ба фаъолияти лашкараш Рацабцушбегй, ки ирцан тоцик буд ва дар таукими уокимияти марказии хонигари сауми назаррас гузоштааст, маълумоти нисбатан муфассал дода шудааст.
Ключевые слова: История Центральной Азии в XIX веке, "Мунтахаб- ут- таворих" ("Избранные истории") Мухаммада Хакимхана, эмир Алимхан, эмир Умархан, Раджаб-кушбеги, девонабеги
Статья посвящена анализу структуры административного управления Кокандским ханством и роли таджиков в ней. Отмечается, что сведения, приводимые Мухаммадом
маълумоти "мунтахаб-ут-таворих" доир ба вокеах,ои сиёсии нимаи аввали асри xix ва баъзе ашхоси маъруфи хонигарии хуканд
отражение политических событий первой половины xix века и деятельности некоторых известных личностей кокандского ханства в «мунтахаб-ут-таворих»
reflection of political events of the first half of the xix-th century and activities of well-known personalities of kokand khanate in "muntahab-ut-tavorikh"
Хакимханом, отличаются достоверностью и точностью, так как автор летописи был членом царской семьи и непосредственно принимал участие, хотя и короткое время, в управлении государством. Особое внимание уделяется организации в эпоху правления Алимхана новых войск из числа каратегинцев, шугнанцев, дарвазцев и других таджиков, называемых в исторических сочинениях «мирбача» («воины эмира»), «бекбача» («воины бека»). Сравнительно подробно освещается деятельность военачальника Раджаба-кушбеги, таджика по происхождению, внесшего огромный вклад в упрочение централизованной власти в ханстве.
Key words: history of Central Asia in the XIX-th century, "Muntahab-ut-Tavorikh" (selected stories) by Mukhammad Khakimkhan, emir Alimkhan, emir Umarkhan, Rajab-kushbeghi, devonbeghi
The article dwells on the problems of the structure of administrative management with Kokand khanate and the role of Tajiks in it. It is underscored that the data adduced by Mukhammad Khakimkhan are distinguished with authenticity and accuracy as the author of the manuscript was a member of the tsar family and took a direct participation, though not a long one, in state management. Special attention is paid to organization of new troops out of Karateghinians, Shugnans, Darvazes, Rushanians and other Tajiks in the epoch of Alimkhan's governance; in historical compositions the formers were called "mirbacha" (emir's warriors), "bekbacha" (bek's soldiers). The activity of military leader Rajab-kushbeghi; Tajik by origin, is elucidated comparably in particulars as he made a great contribution into the consolidation of central power in the khanate.
Яке аз сарчашмахои нодири таърихй "Мунтахаб-ут-таворих" ба хисоб рафта, соли 1843 дар шахри Китоб аз чониби Мухаммад Хдкимхон ибни Маъсумхон таълиф шудааст. Асари мазкур аз панч боб, дувоздах тоифа (фасл) иборат буда, худуди хронологии он аз "офариниши олам" то огози солхои 40-уми асри XIX-ро дарбар мегирад.
Тоифаи дувоздахуми боби панчуми китоби мазкур хачман хеле калон буда, ;ариб аз нисф зиёди асарро дар бар гирифта, ба таърихи хонигарии Ху;анд ва давлатхои хамчавори он бахшида шудааст.
Омузиши "Мунтахаб-ут-таворих"-и Мухаммад Хдкимхон аз он чихат мухим аст, ки дар асари мазкур на танхо рочеъ ба муносибатхои сиёсй, харбй, и;тисодй, ичтимой ва фархангй, балки дар бобати хусусиятхои хоси яке аз чузъхои асосии давлатдорй-сохтори идораи маъмурии хонигарй ва на;ши точикон дар он маълумоти пурарзиш оварда шудааст. Маълумоти дар ин бобат овардаи Мухаммад Хдкимхон хеле да;и;у сахех мебошанд, зеро у бо хонхои Ху;анд робитахои хешутаборй дошта, муддати кутох бошад хам дар корхои идораи мамлакат бевосита ширкат варзида буд [8, с.25].
Муаллифи асар Мухаммад Хдкимхон дар шахри Ку;анд таваллуд шуда, падараш Маъсумхон аз авлоди намояндаи маъруфи тари;ати тасаввуфи асри XVI Махдуми Аъзам буд ва дар доираи ахли дарбор, мансабдорони олима;оми дунявй ва динии хонигарй обру ва нуфузи зиёд дошт. Мухаммад Хдкимхон аз чониби модар ба хони Ху;анд Норбутабй (1770-1799) набера ва ба ворисони у Олимхон (1799-1810) ва Умархон (1810-1822) хохорзода ба хисоб мерафт.
Хднуз дар давраи чавонй Мухаммад Хдкимхон хамрохи таFOхояш дар мухори-бахои харбй иштирок кардааст. Ширкат дар шабнишинихои адабй, муло;от бо шоирон, адибон, уламо ва маросими дигари дарбор дар ташаккули шахсияти y таъсири калон расонид.
Бино ба маълумоти сарчашмахои таърихй дар Осиёи Миёна дар OFOЗи ;арни XVIII аз заъфи хокимияти Убайдуллохони Аштархонй (1702- 1711) истифода намуда, намояндаи ;абилаи минг Шохрухбй соли 1709 аз хисоби мулкхои кисмати шаркии сарзамини мазкур ба хонигарии ^уканд асос гузошт ва дар натичаи хучуми шохи Эрон Нодиршохи Афшор ба Бухоро (1740) ва заволи силсилаи Аштархониён дар хонигарии Бухоро намояндагони ;абилаи мангития ба сари кудрат омаданд.
Аз нимаи дувуми асри XVIII то миёнахои асри XIX байни хонигарихои Осиёи Миёна чангхои байнихамдигарии феодалй идома ёфта, боиси паст гаштани сатхи иктисодй, ичтимой ва фархангии мардум гардид.
Дар чараёни муборизахо хонхои ^уканд ва амирони Бухоро бештар ба забти мулкхои марказй, яъне махалхои точикнишини Осиёи Миёна, алалхусус Уротеппаю Хучанд кушиш менамуданд. Сабабхои асосии чангхои байнихамдигарии хонигарихо ва таваччухи онхоро ба худ кашидани мулкхои мазкурро академик Ахрор Мухторов ба таври зайл маънидод кардааст: пеш хама кушишу талошхои намояндагони давлатхои навтаъсис бахри мустахкам намудани хокимияти марказй ва васеъ намудани худуди давлат буд. Мавкеи чугрофии Уротеппаю Хучанд ва мавчудияти калъахои мустахкаму аз чихати стратегияи харбй мухим ба амирони Бухоро имкон медод пас аз забти ин мулкхо мавкеи харбии худро тахким дода, ба мулкхои кисмати шаркй сохиб гарданд. Хонхои ^уканд накша доштанд, ки мулкхои чанубу гарбии Осиёи Миёнаро тасарруф намоянд. Инчунин мавчудияти заминхои зиёди корам ва сернуфусии ин мулкхо хамасола ба хазинаи хонхову амирон даромади зиёдро ворид менамуд. [10, с. 13]
Дар ахди Олимхон ахамияти сиёсии хонигарй дар натичаи муттахид намудани ФарFOна, хамрох карда шудани Тошканд ва Чимкент афзуд. Махсусан шахру водихои Охангарон, тамоми вилояти Тошканд, инчунин Сайрам- марказхои мухими рохи корвонгузари чониби Русияро тобеъ гардонидани Умархон ахамияти калон дошт. Баъди забти Тошканд аз лихози и;тидор ва вусъати сарзамини худ Олимхон бо амири Бухоро баробар гардид. Дар ин ;аламрав намояндагони сулолаи Минг то ибтидои асри XIX хукмронй намуда унвони "бй"-ро доштанд. Соли 1805 Олимхон ба таври расмй рутбаи хонро ;абул намуд ва кишвари ФарFOна хонии Ку;анд ном гирифт.
Хонхои Ху;анд мунтазам аз хучуми ;авми ;ипчо; дар харос буданд. Кипчок;хо бештар бо ;авми ;ирFиз робитахои наздик дошта, бодиянишинй мекарданд. Кисми асосии онхо дар минта;ахои Шахрихон, Бали;чй, байни дарёи Сиёх ва Норини водии ФарFOна сукунат доштанд. Бо ма;сади рахой аз хучумхои пайдарпайи ;авми ;ипчо; хонхои Ху;анд, аз чумла Олимхон ;увваи харбии худро аз хисоби точикони кухистон ва мардуми Шар;и Миёна, ки онхо бо мардуми махаллй ягон робита надоштанд, ташаккул медод. Мувофи;и маълумоти сарчашмахо дар ахди Олимхон ;исми асосии ;ушуни хонигарй аз хисоби харбиёни пуртачриба ташкил гардида, онхоро "гала-баходурон" меномиданд. Хони Ху;анд дар пахши исёну ошубхо, ки дар минта;ахои гуногуни ;аламрави мамлакат ба вукуь мепайвастанд, бештар ба онхо такя мекард. Инчунин Олимхон бо мусоидати чонибдоронаш, ки баромадашон аз точикони
KyxucTOH 6yg Ba Huc6aTH ohx,o TaBa^yxu Maxcyc 3Ox,up MeHaMyg, gy gacTau HaBH x,ap60 Tatcuc Kapg: gacTau HKyM a3 3700 Ha^ap ^aBOHMapgoHH K;apoTerHHH Ba gacTau gyByM a3 2200 Ha^ap gapBO3Hxo, 6agaxmoHHx,o, myFHOHHxo, pymoHHxo, ryHTxo Ba эpоннxо u6opaT 6yg. ,0,acTaxoH Ma3Kyp a3 x,hco6h xa3HHau xoh 6o Maom, jh6oc, acjux,a ts^mmh rapguga, KucMe a3 ohx,o x,aTTO 6apou TaiMHHH 6exaTapuu gap6op ca$ap6ap rapguga 6ygaHg Ba ohx,o gap capnamMax,OH TatpuxS 6o homh "MHp6aHax,o", "6eK6aHax,o" egoBap ramTa, Huc6aT 6a ohx,o этноннмн "to^hk"-po ucTH^oga MeHaMygaHg [1, c. 95].
.HKe a3 ca6a6x,OH acocuu 6a MapgyMH KyxucTOHH TaBa^yxu Maxcyc 3Ox,up KapgaHH xohx,oh Xy^aHg gap oh 6yg, kh pox,6apoHH KymyH TatjHMy Tap6ua Ba Ta^pu6au ko^hh x,ap60 HagomTaHg. ^ap hh gaBpa Ha^a^aT gap xoHurapuu Xy^aHg, 6ajKH gap K;ajaMpaBH aroH xoHurapuu Ocueu MueHa MapKa3x,ou TatjHMH x,ap60 MaB^yg Ha6yg [6, c. 35].
Myajju^H "MyHTaxa6 -yr -TaBopux" Myx,aMMag X^khmxoh 3yjMy ucTu6gog Ba ^aHr^ou FopaTrapoHau hh gaBpapo MaxKyM Kapga 6omag x,aM, 6at3e u^goM^ou xohh Xy^aHg Ojhmxoh, a3 ^yMja My6opu3au ypo 3uggu xypo^OT gacTrupn MeHaMOHg. Tag6upx,ou aHgemugau Ojhmxoh 6ohch 6a By^yg OMagaHH 3HggHHTy Myxoju^aT 6aHHH xyKyMaTH y Ba ampo^H Ma^aj^HW py^OHueH rapgug. Ba^TH 6o3ramT a3 jamKapKamuu HaB6aTH 6a maxpu TomKaHg Ojhmxoh gap MaB3eu OjTHH^ym a3 ^ohh6h xohhh aHgu^OHH KaM6ap Mup3O KymTa myg. X^mhh Tapu^ Kymumx,OH Ojhmxoh 6apou 6apTapa$ HaMygaHH napoKaHgaruu ^eogajH, 6ugtaTy xypo^OT Ba 6yHegu gaBjaTH MyTaMapKH3 6o $o^ea aH^OM e$T [8, c. 186].
^ap u6TugoH acpu XIX gap coxTopu ugopau xoHHrapS hcjox,oth ryHoryH aMajS rapgug. H^goMx,OH Ojhmxohpo gap caMTH MycraxKaM HaMygaHH x,okhmhhth MapKa30 Ba Bacet HaMygaHH xygygu gaBjaT 6apogapam YMapxoH (1810-1822) ugoMa goga, gap 6yHegu gaBjaTH MyraMapKH3 Kymum 6a xap^ gog. Eatgu 6a capu KygpaT OMagaH YMapxoH 6o gaBjaT^OH ryHoryH po6HTax,OH TH^opara Ba gunjOMaTupo 6a pox, MOHga, x,okhmhhth MapKa3upo TaKMHj gog, hk naHg yHBOHy MaHca6x,OH HaBpo ^opn HaMyg. MacajaH, y MaHca6u MUHs6omupo, kh nac a3 xoh gap MaMjaKaT maxcu gyByM 6a x,hco6 Mepa^T, Tatcuc HaMyg. MyBO^H^H MatjyMOTH Myx,aMMag X^khmxoh to gaBpau xyKMpoHHH YMapxoH Ba3H$au capBa3upupo maxcu 6a MaHca6u %yw6esu TatHHrapguga gap yxga gomT [6, c. 26].
MyajjH^H "MyHTaxa6- yr- TaBopux" gap 6apo6apu HHtHKocu BO^eax,OH cuecn, x,ap6n, Tap3H TamKHju jamKap Ba ugopaKyHHH oh, umyHHH gap 6opau maxcuHTx,OH Mamxypu hh gaBpa MatjyMOT gogaacT, kh ohx,o gap cujcujau MapTa6^OH (uepapxHHu) gap6op, yMypu gaBjaTgopn, ^ap60, cuecS Ma^OM Ba Hy^y3H 3ueg gomTaHg.
^Ke a3 nyHHH maxcuHTx,OH Matpy^H x,aeTH cuecuu xoHurapuu Xy^aHg gap HHMau aBBaju acpu XIX to^hkh Kyx,ucTOHH Pa^a6^ym6er0 6yg. Myx,aMMag x^khmxoh gap pa^TH 6aeHH BO^eax,OH Myx,HMMH cuecuu xoHurapuu Xy^aHg gap axgu Ojhmxoh Ba YMapxoH goup 6a ^atojHATH rycTypgau ^ap6uu Pa^a6^ym6er0 MatjyMOTH xeje ^apoBOHy ga^H^ gogaacT. ^ap acap Myajju^ gap 6at3H MaBpugxo ypo Pa^a6geBOH6ern hom 6ypgaacT. ffloag oh 6o hcjo^oth gap caMTH ugopau MatMypuu MaMjaKaT TaT6u^ HaMygau YMapxoH Bo6acTa 6omag.
^ap mhcojh ^atojHHTH cuecn Ba ^ap6uu Pa^a6^ym6er0 mo goup 6a Hy^y3 Ba Ma^OMH 6at3e maxcuHTx,OH Matpy^H xoHHraHHH Xy^aHg a3 6aHHH ^aBMy xaj^HHTx,OH ryHoryH, a3 ^yMja to^hkoh MatjyMOTH ^ojh6 nango Kapga MeTaBOHeM, kh to x,oj po^et
ба ин масъала, махсусан шахсияту фаъолияти Pачаб;yшбегй тад;и;оти махсус анчом дода нашудаанд.
Дар байни мансабдорони олима;оми дарбор ;ушбегй ва девонбегй мав;еи хоса ва нуфузи беандоза доштанд. Цушбегй- сардори ;ушун буда, ин унвон дар давраи амалиёти харбй дода мешуд. Сохиби мансаби мазкур инчунин кушиш менамуд, ки унвони мингбоширо низ сохиб шавад. Мувофи;и маълумоти муаллифи "Таърихи Туркистон" Мулло Олим Махдум Хочй цушбегû- маслихатгари наздики хон ба хисоб мерафт [3, с.7-11]. Девонбегй- сардори девони хон. Дар мулкхои Тошканд ва Дашти Кипчо;и хонигарии Ху;анд мансаби деванбегй мавчуд буда, онхо бештар ба корхои молиявии мамлакат масъул буданд [3, с. 15].
Мухаммад Хакимхон хангоми тасвири муборизаи Олимхон бар зидди хокими онва;таи мулки Тошканд Юнусхоча доир ба далерию шучоат ва мардонагии Pачабкyшбегй маълумот додааст. Олимхон пас аз забти дубораи вилояти Чуст Pачаб;yшбегиро бо лашкари зиёд ба самти шахри Хучанд фиристода буд. Дар хамин ва;т хокими шахри Тошканд Юнусхоча баъди музаффарият бар Хонхоча ба забти мамлакати Ху;анд пардохт. Юнусхоча Хошимчон ном писаре дошт ва мехост уро бо шахомати бузург хонадор кунад. Аммо барои гузаронидани он маблаFИ кофй надошт. Pyзе Юнусхоча амр кард, ки лашкар ба чанг омода шаванд, туйи Хошимчонро пас аз фатхи Ху;анд дар он чо баргузор менамоем. Бо хамин ма;сад Юнусхоча бо воситаи рохи Курама аз кух гузашта, ба мавзеи Ашт расид. Ва;те хабари мазкур ба гуши Олимхон расид, чопархоро ба назди Pачаб;yшбегй фиристод. Pачаб;yшбегй пас аз шунидани ин хабар Хучандро гузошта, дар як шаб ба мавзеи Fyрyмсарой расид. Дар ин ва;т писарони Хонхоча Юсуфалихоча ва Юнусалихоча барои гирифтани ;асди падар аз Юнусхоча фурсати муносибро интизор буданд ва онхо низ дар майдони чанг хозир гаштанд. Ва;те Юнусхоча аз мавзеи Ашт ба Fyрyмсарой мерафт лашкари Ху;анд аз чапу рост ба онхо хамла намуданд. Пас аз мухорибаи зиёд насими зафар ба чониби Олимхон вазид [9, с. 61]. Мухаммад Хакимхон менависад, ки дар хамон мухориба Pачаб;yшбегй бо лашкари точик ва Юсуфалихоча ва Юнусалихоча намунаи мардиро нишон доданд.
Маълумоти "Мунтахаб- ут -таворих"-ро оид ба вазъи сиёсии хонигарии Ху;анд дар нимаи аввали асри XIX ва як мушохидаи хеле мухими муаллифи онро таъкид кардан зарур аст: Pачаб;yшбегй ва мардуми кухистонй дар хайати лашкари Ху;анд нисбат ба хон садо;ату мардонагй нишон дода бошанд хам, Олимхон онхоро дар рохи манфиатхои шахсии худ истифода намуда, бо ёрии онхо мулкхои точикнишини Осиёи Миёна, аз чумла Хучанду Уротеппа тасарруф кард, вале нисбат ба онхо беэтиной зохир намуд. Шояд барои хамин Pачаб;yшбегй аз хизмати Олимхон даст кашида, ба аморати Бухоро назди амир Хайдар (1800- 1826) рафта буд.
Пас аз чанд рузи ба сари ;удрат омадан Умархон нисбат ба Pачабдевонбегй (?ачабк;ушбегй- А.Ч,.) мехрубонии подшохона намуда уро ба вазифаи хокими шахри Тошканд таъин намуд [9, с.128].
Мухаммад Хакимхон дар зикри лашкар кашидани Умархон ба савби Дашти Кипчо; ва фатх кардани Туркистон доир ба шучоату мардонагии Pачабдевонбегй чунин ёдовар шудааст: (амир Умархон- А.Ч,.) соли дигар ба ва;ти фасли бахор бо лашкари ФарFOна мутаваччехи Тошканд шуд. Чун аз дарёи Сайхун убур намуда ва аз куху давон гузашта, дар вилояти Курама бар чулгохи Охангарон ворид гардид ва аз
oh ^o Kyn HaMyga, gap bhjohth TomKaHg Hy3yju h^joj $apMyg Ba Pa^a6geB0H6ers Tapu^H xH3MaTKopS Ba MexMOHgopupo 6oHgy moHg 6a ^o OBapg. flap oh Ba;T ;ajtau .Hccu, kh xojo 6a TypKucTOH umTHxop gopag Ba ;a6pu cyjTOHyjaBjHe Xo^a AxMagu .HccaBH oh ^o acT, gap Tax,™ Tacappy^H aMup X^aKgap nogmox 6yg. Amhp YMapxoH xoct, kh oh bhjohtpo Tacxup HaMOHg, 6a yMapo MamBapaT aHgoxT. flap oh MueH Pa^a6geBOH6ern a3 MueH 6apxocT. Ap3a HaMyg, kh arap ^aHo6u xa3paTH ^axoHnaHOxuaM 6aHgapo a3 xyKyMaTH TomKaHg a3j HaMOHHg, 6a 0cT0Ha6ycuH xyg gap Xy;aHg 6apaHg, 6aHga HHmoojjoxu Taojo MyTacagguu ^aTxu oh bhjoht xoxaM myg. Amhp YMapxoH cyxaHH ypo ;a6yj HaMyg. EHj0TaBa;K;y$ MyTaBa^exu oh bhjoht rapgug. HyH a3 bhjohth TomKaHg 6epyH myg, Pa^a6geB0H6erup0 nem^aHr coxTa, pyxcaTH H^03aT gog Ba xyg a3 a;u6u y caBops HaMyg. HyH Pa^a6geB0H6ers 60 jamKapu ^appopu KHHary30p MyTaBa^exH .Hccu myg, gaxpy3a poxpo gap ce ma6y py3 gap fohth Tat^Hj ;aTt HaMyga, HHMHma6s a3 hk $apcax 3aMHH cunoxpo nuega Kapga, 6a oxucTars MyTaBa^exu ;ajta myg. Ka6j a3 gaMHgaHH cy6xu cogu; Ha3guKH oh bhjoht pacugaHg. HyH 6a gapB03a pacugaHg, gugaHg, kh gapB03a60Hp0 xo6h Fa^jaT pa6yga acT, HaHge a3 My60pu30H 6a naHgHH HaHpaHr Hapg6oHpo 6a ;ajta HyHOH Hac6oHHgaHg, kh Ha;ju caHr6aHgu MaHopu Eyxopo a3 xoTupu MapgyM MaxB myg Ba xygpo noH- noH 6ojoh ;ajta rupu^TaHg Ba 6a 3ep aHgoxTaHg, 6a gapB03ax0Ha pacugaHg Ba gapB03a60H0He kh gap xo6h ho3 FyHyga 6ygaHg, xaMapo 6a TeFH 6egapeF HyHOH xo6oHHgaHg, kh to ;ueMaT a3 ^oh 6ap Haxe3aHg Ba xoTupu xygpo a3 mappu эmон $opHF coxTa, gapB03ap0 6ap pyu Pa^a6geB0H6ers 603 KapgaHg. Euj0TaBa;;y$ xygpo 6a Ma30pu xa3paTH ;yT6yja;To60 rupu^TaHg Ba oh 6y;tae acT, kh a3 6hhoxoh aMup TeMypu coxu6;upoH, kh gap fohth 6ajaHgs, Ba xap Kac xygpo gap oh MaKOH rupu^T, maxp a3 ohh oh Kac Me6omag. HyH MapgyMH maxp Ba jamKapueHH 6yxops a3 hh MaHcy6au $ajaK By;y$ e$Ta, aHrymTH xaHpaT 6a gaHgoH ra3ugaHg Ba HaMegoHucTaHg, kh hh hjo^ KyHaHg. X^aKpoHy caprapgoH Me6ygaHg Ba jamKapu OapFOHa gacT 6a ;aTjy Topo^ 603 KapgaHg Ba HyHOH TypKT03s KapgaHg, kh hk nopnau jaTTau KyxHa 6a Ha3gu эmон a3 ^OMau khmxo6 6a;agpTap 6yg, arap htth$o;o a3 6ap0H yMegu caBo6 Kace KypTau KyxHa Megog, gap MueHH эmон 6a Tajom Mea^Tog. HyH Pa^a6geB0H6ers a3 Tacxupu bhjoht $opHF myg, 6a xH3MaTH aMup YMapxoH ceBams ryeH Kac ^upucTog Ba aMup YMapxoH 6atg a3 gy py3 6a oh bhjoht Bopug rapgug... ryHHg, gap oh ^o gere acT, gap KaMOju 6y3yprs. MyB0$u;u hhhth xap Kac nyp MemaBag. HyHOHHH ryHHg, HKe a3 6y3ypr0HH flamTH K^nno; naH^cag ryc^aHg 6a oh ger 3a6x Kapga aHgoxTaHg, nyp Hamyg Ba gurape 6a naH^ ryc^aHg nyp coxt Ba aMup YMapxoH 6a xa^Tog ryc^aHg nyp Kapg. Hh cyxaH gap TaMOMH MoBapoyHHaxp myxpaTe gopag Ba aMMO 6a Ha3gu $a;up (Myajju^H "MyHTaxa6-yT-TaB0pux"- A.H,.) эtтн6оp Hagopag. HyH aMup YMapxoH gap TaMOMH bhjohth flamTH K^nno; a3 YKy3T0; to ja6u gapeu Xa3ap ^apMOH^apMO ramT Ba xyKyMaTH .Hccupo 6a fflaftx Eagaj Mup30 Ta$BH3 HaMyg. Xyg 6a ^ohh6h Xy;aHg Mypo^aaT Kapga, HyH 6a bhjohth TomKaHg pacug, 6a Batgau xyg Ba$0 HaMyga, Pa^a6geB0H6erup0 a3j HaMyga Ba 6a jamKapu geB0H6ers Ta$BH3 HaMyg Ba xyg 60 ^aTxy HycpaT pyH 6a Ma;cyg OBapg [9, c. 133- 136].
Pa^a6;ym6ers cojxoh 3ueg 6apou MycTaxKaM HaMygaHH MaB;eu xoHHraps ucTogaraps HaMyga, MapgoHaruw ^acopaT HumoH goga 6yg, aMMO gap HaTH^au ^HTHaBy agoBaTH maxcoHH ajoxugau gap6opu Xy;aHg, kh myxpaTy maxOMaTH ypo guga HaMeTaBOHucT, gap MaB3eu Axcu BaxmueHa 6a ;aTj pacoHHga myg. MyxaMMag ^aKHMxoH ;aTju Pa^a6;ym6erupo HyHHH 6aeH HaMygaacT: "HyH HaHge 6ap hh 6ur3amT gap oh acp
чанде аз фитначуёну нотавонбинон мукаррар ба гуши амир Умархон расониданд, ки Pачаб;yшбегй (девонбегй) дар ин пиронсолй аз чодаи худ мунхариф шуда, намакхаромиро пешаи худ сохта, ба писарони Олимхон, ки дар вилояти Каротегин ба дасти шох Абдулазизхон мебошанд, зимнан кас фиристода, аз салтанати дорулмулки мамлакати Ху;анд умедвор гардонидааст". Амир Умархон чун ин сухан аз хасудон шунид, дарошуфт ва эшонро аз мачлис дур андохт. Баъд аз чандин ва;т он пирон фурсат ёфта, ин му;аддамаро боз гушраси амир карданд. Амир боз таFофyл варзид. Сухани эшонро масмуъ нафармуд. Боз фурсат ёфта, аз ин мочаро гузашта боз он иблистинатон ба сари хамон сухан гузашта, омада иода карданд ва ба чандин шайтанат аз рохи макру тазвир даромад карда, як чиз табъи амир Умархонро аз Pачаб;yшбегй мунхариф гардониданд. Он бебокон донистанд, ки тадбирашон мувофи;и тавдир хохад афтод. Миёнро аз хазор чо баста, ба ин амри номуносиб ивдом намуданд. ^итъа:
Гаразгуён чу бо уам ёр гарданд, Азизон бе циноят хор гарданд. Хушомадгу гар аз дунё барафтад, Халал дар кори шоуон камтар афтад. Ал;исса, рузе китобате аз забони Pачаб;yшбегй ба номи писархои Олимхон навиштанд ва мухре ба номи Pачаб;yшбегй аз собун канда, ба он хат зер карда, китобатро ба амир Умархон мунтазир гардониданд. Ду дуздро хам хомили ру;ъа гуфта, хамрохи хат оварданд ва таълим доданд, ки он кас гуяд, ки ин сухани ха; аст, он дуздон аз тарс хамчунин мегуфт. Ал;исса, чун чашми амир ба он хат афтод, ангушти хайрат ба дандон газида, дар бахри тафаккур фуру рафт ва намедонист, ки ин муаммои сарбастаро ба кй та;рир кунад. Билохир ба чаноби ;иблагохам (падари Мухаммад Хакимхон- Маъсумхон- А.Ч,.) изхор кард ва чанобашон хам хамла ба сухани бадгуён карданд ва бисёр монеъ омаданд. Аммо аз он чо ки маа он ду дузди таълимй ба амир Умархон коргар шуда буд, ба хеч вачх Pачаб;yшбегиро ба халолй хукм карда намешуд, бал истихолаи дигар хам дошт. Чун чаноби ;иблагохам табъи амирро ба у мунхариф мутолеа фармуданд, лоилоч ба ризои амир нигох карданд.... Ал;исса амир рузе дар харам нишаста мусаллас мехурд. Fайр аз фа;ир ва Мухаммадалихон касе дар пеши у хозир набуд. Дар ин айни мастй Мухаммадали-хонро фармуд, ки Pачаб;yшбегиро биёр. Мухаммадалихон берун давид. Фа;ир ба хизмат со;й будам. Py ба фа;ир овард. Ба забони туркй гуфт: "Ит Pачаб келса, мандин бохабар бул". Шамшери худро аз мех гирифта, ба зонуи худ монд. Чун фа;ир аз забони амир ин суханро шунидам, ларза ба андомам афтод ва хазор бор даст аз зиндагии он бегунохи ;адрдон шустам. Гуфтам: ^итъа:
Шауо, олам андар паноуи ту бод, Замину замон некхоуи ту бод. Калиди дари фату бодат ба даст, Сари душманон зери пойи ту бод. Ва дар он хин буд, ки Pачаб;yшбегй омад ва ба ду зонуи одаб нишаст. Шох ва вазир ба якдигар сухан мекарданд. Боз бар сари хамон сухани гузашта омад ва
Рачабкушбегй ба ахду паймон муболига менамуд ва далерона сухан мегуфт ва ин байтро Рачабкушбегй мукаррар мехонд:
Байт: Машнав сухани уар касу бишнав сухани ман,
К- арбоби гаразрост ба уар боб сухащо. Баъд аз гуфтугуи бисёр хилъати маликонаи худро аз бар кашида, ба Рачабкушбегй инъом фармуд ва рухсати ичозат дод ва Рачабкушбегй дар гояти хурсандй ба хона мураххас шуд... Дар он вакт Ирназардевонбегиро аз хукумати вилояти Курама азл намуда, вилояти Туракургон ва Намангонро ба у тафвиз намуд. Рачабкушбегй ва Эшони уроки калонро хукм намуд, ки Ирназардевонбегиро ба вилояти Туракургон бурда, насб гардонанд. Чун эшон аз хизмати амир Умархон рухсати ичозат ёфтанд, дар он вакт амир ба Ирназардевондегй фармуд, ки Рачабкушбегиро дар он чониб халок кунад. Умаро мутаваччехи он савб гаштанд. Баъд аз таи масофат аз дарёи Сайхун убур намуда, дар мавзеи Ахсй нузул фармуданд. Чун ним аз шаб гузашта буд, ки Ирназардевонбегй чахор чаллоди бебокро амр кард. Он берахмон ба сари он бегунох омада, ба фатилаи туфанг хафа карда, халок намуданд. Ба чувол андохта, дар он нимишабй ба дарёи Сайхун андохтанд. Байт: Ба тунди сабук даст бурданд ба тег,
Ба дандони гази пуст дасти дарег. Чун ин хабари гамандуз баъд аз се руз бар тамоми вилояти Хуканд мунташир шуд, хама ангушти хасрат ба дандон газиданд ва афсус мехурданд ва муддати умраш шасту шаш сол буд
Дар он вакт Мавлоно Хозик таърихи уро неку гуфта, ин аст: Килки девони цазояш пайи таърих бигуфт, Зад рацам марги Рацаб хаждаууми шаурирацаб [9, 216-220]. Моддаи таърих 1232-ро медихад, яъне соли 1816 милодй. Мувофики маълумоти Мухаммад Хакимхон Рачабкушбегй шасту шаш сол такрибан солхои 1750- 1816 зиндагй ва фаъолият намудааст.
Ачдоди точикон дар даврахои гуногуни таърихй гирифтори зулми истибдод, катлу горати ачнабиён гашта бошанд хам, бо шарофати фарзандони бонангу номус, диловару ватанпарвар чун Рачабкушбегй тавонистанд, дар рохи манфиатхои миллй мубориза бурда, барои ба ояндагон расонидани фархднг, оину суннатхои миллй ва анъанахои нодири давлатдории миллй хизматхои шоиста намоянд.
Пайнавишт:
1. Бабаджанов Б. Кокандское ханство: власть, политика, религия. - Токио-Ташкент, 2010. - 743 с.
2. Бейсембиев Т.К. "Таърихи Шахрухи" как исторический источник/Бейсембиев Т.К.-Алма-Ата. -1987.- 200 с.
3. Бобобеков Х,.Н. Куцон тарихи/ Бобобеков Х,.Н.- Тошкент, 1996.- 200 с.
4. Воуидов Ш., Холицова Р. Марказий Осиёда давлат бошцаруви тарихидан (XIX- XX аср бошлари)/Воуидов Ш., Холицова Р.- Тошкент, 2006.- 72 с.
5. Зимин Л. Первые шаги Алимхана на государственном поприще / Зимин Л.// Протоколы заседаний и сообщения членов любителей археологии (1 апреля 1913 г.-11 декабря 1913 г.).- Год семнадцатый.- Вып. 2.- Ташкент, 1913.-101-108 с.
6. Иванов П.П. Очерки по истории Средней Азии/Иванов П.П. - М.,1958.- 234 с.
7. Йулчи Косимов. Куцон хонлиги тарихи очерклари / Йулчи Косимов.- Тошкент-Намангон, 1994.-78 с.
8. Махмудов Ш. "Мунтахаб-ут-таворих"- Куцон хонлиги давлат бошцарувига оид мууим манба// Профессор Хламид Сулаймон номли ре спублика ёш манбашинослари ва матншиносларининг Узбекистон Республикаси Мустациллигининг 15 йиллигига багишланган илмий анжумани материаллари/ Махмудов Ш. - Тошкент, 2006. - 72 с.
9. Мууаммад Хакимхон. «Мунтахаб- ут- таворих» (Ба чоп уозиркунанда, муаллифи сарсухан ва фехристи асар Е. Кавахара ва К. Хонеда) / Мууаммад Хакимхон.-Токио, 2006.- 716 с.
10.Мухтаров, А. Очерки истории Уратюбинского владения в XIX в. / А. Мухтаров.-Душанбе, 1964.- 200 с.
11. Турсунов Б.Р. Участие таджиков и других народов в военно- политических событиях Кокандского ханства в начале XIX в./ Б.Р. Турсунов// Ахбори ДДХБСТ.-№ 2.- 2017.- с.
12. Хотирауои Мущммад Хакимхон дар бораи Русия (баргардонанда аз цуруфи арабиасоси тоцики ба кирилли, ба чоп цозиркунандаи матн, муаллифи муцаддима, лугатнома, феурист ва замима Цамолиддин Абдукаримов) / Ц. Абдукаримов.-Хуцанд: Ношир, 2013.-104 с.
Reference Literature:
1. Babajanov B. Kokand Khanate: Power, Politics, Religion. - Tokyo-Tashkent, 2010. - 743 pp.
2. Beysembiyev T.K. "Tarikhi Shakhruhi" as a Historic Source// T.K. Beysembiyev.: Alma-Ata, 1987. - 200 pp.
3. Bobobekov Kh.N. The History of Kokand//Kh.N.Bobobekov. - Tashkent, 1996. - 200pp.
4. Vohidov Sh., Kholikova R. State Management from the History of Central Asia (the XIX-th -the Beginning of the XX-th Centuries). Sh. Vohidov, R. Kholikova. - Tashkent, 2006. - 72 pp.
5. Zimin L. The First Steps of Alimkhan in the State Field //L. Zimin. Protocols of Sittings and Information Produced by Archeologists-Amateurs (April 1, 1913 - December 11, 1913). -Year seventeen. - Issue 2. - Tashkent, 1913. - pp. 101-108.
6. Ivanov P.P. Essays on the History of Central Asia // Ivanov P.P. - M., 1958. - 234 pp.
7. Kosimov, Y. Essays on the History of Kokand Khanate. - Tashkent - Namangan, 1994. - 78 pp.
8. Mahmudov Sh. "Muntahab-ut-Tavorikh" as an Important Original of State Management. Materials of the republican scientific conference of textologists and experts in the studies of originals dedicated to the 15-th anniversary of independence of Uzbekistan // Sh. Mahmudov. - Tashkent, 2006. -72pp. (in Uzbek)
9. Khokimhon, Mukhammad. Muntahab-ut-Tavorikh (Preparation for publication, introduction and indications by E. Kavahara and K. Honeda)// Mukhammad Khokimhon. - Tokyo, 2006. - 716pp.
10. Mukhtarov A. Essays of the History of Ura-Teppa Possession in the XIX-th Century // A. Mukhtarov. - Dushanbe, 1964. - 200 pp.
11. Tursunov B.R. Participation of Tajiks and Other Peoples in Military-Political Events of Kokand Khanate at the Beginning of the XIX-th Century// Tursunov B.R. // Bulletin of TSULBP. 2017,N2. - pp. 18-27.
12. Reminiscences of Mukhammad Khokimhon about Russia (transference from Arabic into Tajik and Cyrillic, preparation of the text, preface, glossary, indices, supplement by Abdukarimov Dj.// Dj. Abdukarimov. - Khujand: Editor, 2013. - 104 pp.
