CC BY
21
УДК 930+821.21/22.0 ББК 63.1(19)+83.35 (09)
Эшонкулов Ил^ом Абдусаломович,
н.и. филол., докторанти ДДХба номи акад. Б. F. Гафуров (Тоцикистон, Хуцанд)
Эшонкулов Илхом Абдусаломович,
к.филол. н., докторант ХГУ им. акад. Б.Г.Гафурова (Таджикистан, Худжанд)
Eshonqulov Ilhom Abdusalomovich,
candidate of philological sciences, Doctoral Student of KhSU named after acad. B.G.Gafurov (Tajikistan Khujand)
E-MAIL: ilhom_eshonzoda@mail. ru
Вожа^ои калиди: адабиёти тоцик дар асруои XIX-XX, таърихномауо, масоили адаби, уавзаи адабии Мовароуннаур, таърихнависи
Нацду барраси ва муайян кардани арзиши адабии осори таърихи аз масъалауои мууими илми филологи ба шумор меравад. Тауциц ва баррасии вежагиуои адабии осори таърихии уавзауои гуногуни Мовароуннаур нишон медиуад, ки ин осори гаронмоя ва арзишманд дар таърихи нацду сухансанции форсу тоцик цимати баландеро соуиб буда, хоса дар омузиши таърихи адабиёти царнуои XIX-XX ба масобаи сарчашма ва марцаи муътамад хидмат мекунад.
Аз ин ру, муаллиф кушидааст, ки ба цанбауои мухталифи масъалауои адаби дар таърихномауои ауди охир аз чашмандози фарох назар карда, мацом ва эътибори онуоро дар цаламрави забон ва адабиёти форсии уавзауои адабии Мовароуннаур муайян созад. Ба ин вацу, дар радифи матолиби аслии мацола бозшиноси, муаррифи ва шаруу баррасии осори таърихии цуруни XIX-XX, тауцицоти равишманди донишмандони соуибмактаб, маусули дастранци мууаццицони замони муосир ва коруои дар ин зимн ба анцом расида мавриди тауциц царор гирифтааст, ки арзиши таърихномауои ин уавзаро дар омузиш ва шинохти таърихи адаби форсии тоцики муцаррар месозад. Зарурати омузиш, пажууиш ва интишори мероси хаттии мууити адабии Мовароуннаур дар замони муосир сол аз сол зиёд эусос гардида, дар ин самт бозёфт ва навгониуои илми ба вуцуд оварда истодааст, ки барои пур кардани холигоуи фазои маънави уамчун василаи хубе хидмат мекунад.
Ключевые слова: таджикская литература XIX-XX веков, литературный круг Маве-раннахра, историография, летописи, литературные тенденции, художественная ценность
АРЗИШИ АДАБИИ ТАЪРИХНОМАУОИ УАВЗАИ МОВАРОУННАУР (асри XIX ва ибтидои асри XX)
ХУДОЖЕСТВЕННАЯ ЦЕННОСТЬ ЛЕТОПИСЕЙ МАВЕРАННАХРА (XIX -
начала XX веков)
ARTISTIC VALUE OF MA VERANAKHR CHRONICLES (referring to the XIX-th - the beginning of the XX-th centuries)
Статья посвящена исследованию художественно-эстетической и исторической ценности летописей, в частности «Мунтахабат-таворих» («Избранные истории») Хаджи Мухаммада Хаким-хана (1843 г.) и «Зафарнаме Хусрави» («Книга царских побед»), созданных в XIX-XX веках в литературных кругах Мавераннахра, ставшего в этот период крупным культурным центром. Особое внимание уделено многоаспектному исследованию роли и места летописей в изучении и научном осмыслении литературы этого периода, а также в определении литературных тенденций исследуемого периода. На основе обобщения научно-исследовательских работ отечественных и зарубежных ученых по данной теме сделан вывод, что анализ художественной ценности летописей относится к числу актуальных вопросов, составляющих перспективное поле для появления последующих научных работ, поскольку исследование летописей указанного периода позволяет понять динамику развития персоязычной литературы XIX-XX веков.
Key words: Tajik literature referring to the XlX-th - the XX-th centuries, literary circle of Maverannakhr, historiography, chronicles, literary tendencies, artistic value
The article dwells on the analysis of artistic-aesthetic and historical value of chronicles, in particular, «Muntakhab-ul-tavokhir» (Selected Stories) by Khoji Muhammad Hakim-khan (1843) and «Zafar-name Khusravi» (The Book of Tsarist Victories) created in the XIX-th - the XX-th centuries in literary circles of Maverannakhr which became a big cultural center in the relevant period. Special attention is paid to the multi-aspectal research dealing with the role and place of chronicles in the terms of studies and scientific comprehension of literature referring to this period and determination of literary tendencies of the explored period as well. Designing on the premises of the generalization concerned with scientific-research works on the given theme belonging to both home and foreign scholars the author comes to the conclusion that the analysis of artistic value of chronicles refers to the number of actual issues making up a prospective field for a rise of subsequent scientific works, as the analysis of the chronicles of the mentioned period affords to understand the dynamics of development of the literature written in Persian in the period of the XIX-th - XX-th centuries.
Дар омузиш ва тахкики масъалахои адабй дар баробари тазкирахо, девони ашъор, куллиёт, сафина, чунг, кашкул, баёз ва г. инчунин накш ва ахдмияти як катор таърихномахои мактаби таърихнависии хонигарихои Осиёи Марказии (ба вижа, Хуканд ва Бухоро) асри XIX ва ибтидои асри XX, аз кабили «Мунтахаб-ут-таворих»-и Хрчй Мухаммад Х,акимхон, «Тухфаи шохй»-и Мирзо Абдулазими Сомй, «Таворихи манзума»-и Имомалии ^ундузй, «Анчум-ут-таворих»-и Худоёрхонзода, «Зафарномаи Хусравй» (махчулмуаллиф), «Таърих»-и Садри Зиё, «Таърихи Шохрухй»-и Мулло Ниёз Мухдммади Ху^андй, «Шохномаи Нусратпаём»-и Мушрифи Исфарангй ва г... низ назаррас аст, зеро дар батни ин осори таърихй баъзе хуччату санадхои мухимеро пайдо кардан мумкин аст, ки барои кушодани масъалахои сарбаста ва равшан намудани пахлухои торики рузгор ва осори суханварони як давраи таърихи адабиёт барои мухаккикон кумак менамояд.
Х,арчанд таърихномахои асри XIX ва ибтидои асри XX дар доираи тахкикоти як катор донишмандони ватанию хоричй чун В. Наливкин, В. В. Бартолд, П. П. Иванов, Миклухо Маклай, В. А. Ромодин, Ч. А. Стори, А. А. Семёнов, Ю. Маслаев, Р. Н. Набиев, А. Каюмов, а. Мухторов, Ч,. Назриев, Б. Ахмедов, Ю. Хуршут, Ш. Вохидов
ва г. мавриди тахкику омузиш карор гирифта бошанд хам, хануз холигохе дар ин самт аз нигохи адабй ба назар мерасад. Ва ё ба истилохи дигар, донишмандоне чун Абдулганй Мирзоев, Расул Хрдизода, Усмон Каримов, Субхон Амиркулов, Энвер Хуршут, Азиз ^аюмов ва дигарон аз мадрак ва матолиби як катор осори таърихй зимни омузиши таърихи адабиёти классики тонику yзбек бардошти зиёд намуда, рочеъ ба арзиш ва ахамияти адабии сарчашмахои мазкур андешахои хешро баён намуда бошанд хдм, аммо тахкики комили илмй аз нигохи адабй то хол сурат нагирифтааст.
Донишманди точик Усмон Каримов ахдмият ва арзиши адабии як катор таърихномахое, чун «Мунтахаб-ут-таворих»-и Х,очй Мухдммад Х,акимхон, «Тухфаи шохй»-и Мирзо Абдулазими Сомй, «Ансаб-ус-салотин фй таворих-ил-хавокин»-и Мирзоолими Тошкандй, «Таворихи манзума»-и Имомалии ^ундузй ва «Таърих»-и Садри Зиёро дар тахкик ва омузиши адабиёти точики нимаи дувуми асри XVIII ва аввали асри XIX мухим арзёбй карда, дар бораи мyхтаво ва хусусиятхои адабии онхо ба таври мушаххас маълумот додааст, ки аз хар нигох чолибу судманд аст (5, с. 40-46).
Мухаккики мазкур арзишхои адабии таърихномахои фавкро, пеш аз хама, дар фарогирии баъзе аз лахзахои рузгор, ахвол ва намунахое аз осори чанд тан аз суханварони ин давра такрир намуда, асноду мадорики ин гуна осорро ба хайси як хуччат ва санади пуркимати илмй мухим арзёбй кардааст. Арзиши адабии осори таърихй дар мачмyъ ва хар яке дар алохидагй кобили таваччУх ва тавзехи махсус мебошад.
Дар байни осори таърихии куруни XIX-XX «Мунтахаб-ут-таворих»-и ^очй Мух,аммад ^акимхон аз чихати хайсият, сабти маълумот, фарогирии матолиби адабй ва вежагихои дигари сабки нигориш имтиёзи бештар дорад. Ин китоб бино ба иттилои ахли тахкик соли 1259х./1843м. ба забони форсии точикй дар шахри Китоб навишта шудааст. Нусхашиносон ва мухак,к,ик,он аз мавчудияти 11 нусхаи хаттии китоб дар марказхои китобдорй ва захираи мухталифи дастнависхои кишвархои Осиёи Миёна, Санкт-Петербург, Ч,опон, Узбекистон ва Точикистон хабар додаанд. Нашри факсимилеи «Мунтахаб-ут-таворих» бар асоси нусхаи асл (нусхаи 63) дар 2 мучаллад бо мукаддима ва таъликоти академик А. Мухторов солхои 1983-1985 дар Душанбе сурат гирифтааст.
Дар соли 2006 чилди дувуми «Мунтахаб-ут-таворих» ба хати форсй тарики муассисаи «Мутолиоти фархангхо ва забонхои Осиёву Африко дар Токио» бо тасхехи мухаккикони чопонй Ё. Кавахара ва К. Хонеда ва баъдан чилди аввали он низ аз суи донишмандони мазкур соли 2009 ба табъ мерасад. Тахиягарон Ё. Кавахара ва К. Хонеда бар асоси мукоиса ва мукобалаи нусхахои мухталифи «Мунтахаб-ут-таворих»-и Мухаммад Х,акимхон, ки дар ганчинаи дастхатхои Русия (№С-470), Точикистон (№63) ва Узбекистон (№592) махфуз аст, матни илмй-интикодии асарро нашр карданд.
Гузашта аз ин, дар Узбекистон низ бо кушиш ва эхтимоми X. Расул ва М. ^одирова тарчумаи узбекии асари Мухаммад Х,акимхон ба тарики ихтисор бо номи «Хотиралар» дар соли 1966 ба табъ расидааст.
Баъдан аз чониби таърихшинос Ш. Вохидов бахшхои марбут ба таърихи мингхои хонигарии Хуканд, давраи мангитиёни Бухоро ва хотироти саёхатхои муаллиф ба забони узбекй тарчума гардида, бо мукаддима ва тавзехот дар соли 2010 тарики
HampueTH «.HHru acp aB.rogH» gap cH^craau «TapuxuH Mepoc» KucBaTH Ta6t 6a 6ap KapgaacT.
A3 MacoH^H MyxuMe, kh gap «MyHTaxa6-yT-TaBopux» 6a pumTau TaxKHK Kamuga mygaacT, BoKeaHuropH Ba HaK^y puBoaTH Mya.mH$ a3 xaeTH h^thmohh moupoHH nemuH Ba xaMacp Me6omag. MyxaMMag X^khmxoh gap acapu xem gap 6opau 10 moupu Myocupu xyg Ba 11 moupu nemHH Mat^yMOTH Tap^yMaxo.™ Meguxag, kh aKcapu oh acHog gap capnamMaxou gurapu Tatpuxuro aga6H ^ang HarapgugaaHg. H^OBa 6ap hh, gap «MyHTaxa6-yT-TaBopux» TaKpu6aH HOMryu 30 agag ocopu Mya^^u^OHy 20 agag moupoH, kh gap acpxou X-XIX yMp 6a cap 6ypgaaHg, 3HKp mygaacT.
^ap ^aTopu acHogu aga6uu OBapgamyga gap «MyHTaxa6-yT-TaBopux» nopnaxou metpH, a3 MacHaBH, 6aHT, KHTta, Tatpux, py6oH, MyxaMMac, $apg Ba raftpa
^apoBoH ucTH^oga 6ypga mygaaHg, kh Ma^MyaH ohx,o 2025 6aHrpo TamKHj Megux,ag. HaMyHau metpxou a3 moupoH oBapgamyga gap «MyHTaxa6-yT-TaBopux» acocaH a3 Chho, Hh3omh, CatgH, X^o$H3, Mym^u^H, Begra, Bhhoh, 3e6yHuco, HaBoH, Ho3hm, Coh6, Oy3y^H, KomH, X^o3hk;, Ago, AKMa^ Ba gurapoH 6yga, ap3umu 6a^aHgu aga6H gopaHg. Hh nopnax,ou metpn rox,o 6o 3HKpu homh Mya.mH$ Ba rox,e 6e 3HKpu oh 6o H^ogax,ou «moupe ry^TaacT», «ry^TaaHg», «HyHomu Meryag», «nyHoHHH» Ba raftpa oBapga mygaaHg.
Mu^gopu metpx,ou 6e 3HKpu homh Mya.mH$ oBapgamyga 1504 6aHT Ba metpx,ou 6o 3HKpu homh Myamu^amoH oBapgamyga 521 6aHTpo TamKHj Megux,aHg. Hh nopnaxou MaH3yM 6a Ma3MyHH x^koht Ba e Bo^ea a^o^aMaHg 6yga, 6apou Tacgu^ Ba e nyp^yBBaT KapgaHH $HKpy My^o^H3au Mya.raH$ ucTH^oga mygaaHg. Mat^yMoTH gap 6opau cyxaHBapoH gogau MyxaMMag X^khmxoh, 6o By^ygu xe^e MyxTacap 6ygaH, gap MyaHaH KapgaHH x,aeT Ba $ato.maTH ohxo axaMuaTH 3ueg gopag.
^Ke a3 TatpuxHoMa^ou Max^y™ya.raH$H xaB3au Byxopo «3a^apHOMaH XycpaBH» goHucra MemaBag, kh oh gap co^u 1279 x. /1862-63 m. gap Byxopo 6a Ka^aM oMagaacT. To py3ropu mo a3 hh khto6 xaMarH 2 Hycxau gacraaBuc 6a egrop MoHgaacT, kh ohxo gap 3axupau gacraaBucxou mapKHH 6a homh A6gy^raHH Mup3oeB Ba Max3aHH KHTo6xoHau mhajhh 6a homh OupgaBcuu ^yMxypuu To^hkhctoh Hurox gomTa MemaBaHg. Acapu Ma3Kyp a3 ^hxo3h TatpuxH gap goupau TaxKHKoTH aK 3yMpa goHHmMaHgoH Ba naxyxumrapoHH BaTaHHBy xopu^H, nyH A. MyxTopoB, X. Ha3apoB, M. CyTyga, H. PaxMaToB, ffl. BoxugoB Ba r. Kamuga myga, MaTHH H^MH-TagKHKoTuu oh a3 cyu MyxaKKHKoHH Ma3Kyp gap KumBapxou MyxTa^u^u ^axoH Ba To^hkhctoh HHTHmop e^Taacr: 1. ^ap ^ymaH6e 6o Kymumu H. PaxMaToB Hycxau ^aKcuMH^eu oh 6o nemry^Top, TaB3exoT Ba Tat^HKoT gap co^u 1989; 2. ^ap TexpoH 6o yHBoHH «fflapxu xyKMpoHHH Caug amhp Hacpy^^ox h6hh ^angap (1242-1277x.K.) gap Byxopo Ba CaMapKaHg» 6o Tacxex Ba Taxmuau MaHynexpu CyTyga gap Tatpuxu 1377x.m. /1999m.; 3. ^ap TomKaHg a3 ^ohh6h TatpuxmuHocoH ffl. BoxugoB Ba ffl. ^ypaeB 6o Tap^yMa a3 3a6oHH ^opcH 6a 3a6oHH y36eKH 6o nemry^Top, TaB3exoT Ba ^oh gogaHH Hycxau ^aKcuMH^e gap co^H 2011; 4. ^ap Xy^aHg 6o Kymum Ba эxтнмoмн Myappux ^o^h Ha3up MyxHuguH TypcyH3og Ba xaMKopoHam a3 xaTH $opcH 6a KHpu^^H gap co^H 2011.
TapnaHge «3a^apHoMau XycpaBH» Ba 6at3e KucMaTxou oh to HMpy3 aKnaHg MapoTu6a 6a Hamp pacuga, 6a 3a6oHH y36eKH Tap^yMa myga 6omag xaM, aMMo, MyTaaccu^oHa, gap Hampxou To^HKHBy Tap^yMau y36eKHH oh aco^a™ MaTH xu^3 HarapgugaacT. Baxycyc, nopnaxou metpuu gap oh ca6T rapguga, a3 Huroxu 6o3xohh Ta^gugu Ha3ap Mexoxag. ^ap hh 6opa MyxaKKHK A. CaMeeB gap aK MaKo^au
пурмухтавои худ изхори андеша намуда, аз мавчудияти галатхои зиёди нашри точикистонии он ёдовар шуда буд (14).
Ч,анбаи адабии «Зафарномаи Хусравй» кабл аз хама, дар сабти ашъор дониста мешавад. Дар асари мазкур аз эчодиёти шоирон порчахои шеърй мачмуан худуди 395 байт оварда шудааст, ки шомили маснавй, касида, марсия, газал, рубой ва фард аст. Х,амохангии таъбиру калимот ва таносуби назму наср аз вежагихои асосии сабки нигориши насри «Зафарномаи Хусравй» дар мукоиса ба таърихномахои ин давра ба шумор меравад. Ба истилохи дигар, мусанниф пас аз баёни тафсилоти вокеоту ходисот бештар порчахои маснавиро овардааст, ки онхо ифодагари мавзуъ, мухтаво ва матолиби аслии асар мебошанд.
«Анчум-ут-таворих»-и Худоёрхонзода низ дар баробари осори таърихии ин давра чихати инъикоси руйдодхои таърихиву адабй накши муассир дорад. Бори аввал доир ба ин китоб муаррихи узбек Р.Н. Набиев дар «Из истории Кокандского ханства (Феодальное хозяйство Худаярхана)» (1973) маълумоти мухтасар додааст (8, с. 13-15). Мавсуф зимни тавсифи нусхахои асар ахамият ва арзиши «Анчум-ут-таворих»-ро дар таърихнигории хавзаи Хуканд ба сифати манбаи мухим таъкид менамояд.
Таърихшинос Ш. Вохидов зимни пажухиши таърихи хонигарии Хуканд дар китоби худ «^укон хонлиги тарихи» (2012) перомуни як катор осори таърихй ва, хоссатан, мактаби таърихнависии Осиёи Марказй маълумот додааст, ки аз хар чихат мухиму арзишманд аст. Дар асари мазкур доир ба таърихи хонигарии Хуканд, ки дар рушди фарханг ва маданияти Осиёи Марказй сахми бештар касб кардааст, ба таври муфассал иттилоот чой дорад. Ш. Вохидов оид ба сайри тахаввули таърихнависй дар хонигарии Хуканд таваччух зохир намуда, кисмати баъзе аз нусхахои хаттии таърихномахои арзишманди ин хавзаи бонуфуз, аз кабили «Анчум-ут-таворих» бо забони узбекй (2010) ва русй (2011), «Зафарномаи Хусравй» (2011) ва гайраро аз точикй-форсй тарчума кардааст.
Ахамияти адабии «Анчум-ут-таворих»-и Худоёрхонзода, пеш аз хама, дар он ба назар мерасад, ки дар он порчахои шеърй аз эчодиёти шуарои мозй ва мутааххир чихати таквияти афкор ва андешаи муаллиф сабт гардидааст.
Аз порчахои намунавие, ки сохиби «Анчум-ут-таворих» дар китоб чой додааст, аён мегардад, ки корбасти жанрхои маснавй, китъа, рубой, моддаи таърих (доир ба вафот, таваллуд ва г.) дар адабиёти нимаи дувуми асри XIX ва ибтидои асри ХХ хеле роич буда, шоирони зиёде дар он табъозмой намудаанд. Аз ин сабаб дар таърихнома хам аз ин анвои шеърй хеле фаровон намуна оварда шуда, ки ахамияти сарчашмавии асарро меафзояд. Дар китоби мазкур порчахои шеърие, аз кабили 8 маснавй, 9 китъа, 39 моддаи таърих, 3 рубой, 1 дубайтй, 17 фард ва чанд абёти пароканда ба калам оварда шудааст, ки мачмуан онх,о 150 байтро ташкил медихднд. Намунаи шеърхо асосан аз Фирдавсй, Саъдй, Мирзо Ч,алоли Асир, Шухй, Хирад, Фазлй ва бахши аъзами он аз эчодиёти шоирони хамасри мусаннифи китоб буда, дорои арзиши адабй хастанд. Ин порчах,ои шеърй гох,о бо зикри номи муаллиф, вале бештар бе зикри он бо унвони жанрхо (ба мисли маснавй, фард, газал, китъа ва г.) каламдод гардидааст.
Худоёрхонзода низ дар «Анчум-ут-таворих» зимни баёни давраи салтанати Абулфайзхон як маснавии худнавиштро сабт кардааст (12, с. 67).
Метавон гуфт, ки аз байни анвои адабии дар «Анчум-ут-таворих» истифодашуда моддаи таърих фаровон корбаст шудааст. Ин навъи шеърй дар адабиёти форсй таърихи кадима дошта, дар инъикоси замони вокеоту ходисот ва таърихи валодату
$aBTH amxocu TatpuxK axaMHHTH Bexaepo gopocT. A3 HaMyHaxoe, kh MycaHHH^ gap TatpuxHoMa ^oh gogacT, aëH Merapgag, kh gap aga6uëTH acpu XIX Ba u6THgou acpu XX KopôacTH hh HaBtu metpK xeAe pou^ 6yga, moupoHH 3uëge gap oh Ta6to3MoK HaMygaaHg. A3 hh ca6a6 gap «AH^yM-yT-TaBopux» xaM a3 hh HaBtu metpK xeAe ^apoBoH HaMyHa oBapga myga, kh axaMHHTH capnamMaBHH acappo Mea$3oag.
^HTtaxou TatpuxK gap «AH^yM-yT-TaBopux» BaKoeu MyxHMH cuëcuBy H^THMoue aMcoAH Tatpuxu BaAogaT, Mapru moxoHy amxocu cuëcuBy ^apxaHrâ Ba naHg xaBogucu Map6yT 6a oh 3aMoHpo 6o3ry MeKyHaHg.
^ap oMy3um Ba TaxKHKH MyxHTH aga6uu XyKaHg gap acpu XIX, xocca mHHoxTH HyKTax,ou My6x,aMH 3HHgaruHoMau hk KaTop cyxaHBapoHH 3yAAucoHaHH HaKm Ba caxMH MaToAu6u «âhca6-yc-ca^othh ^h tab0phx-h^-xab0^hh»-h mhp300^hmh tomkahgï hh3 moucrau TaxcuH acT. hh khto6 nac a3 3a6TH KaAaMpaBH Ocuëu MapKa3H a3 ^ohh6h PycHH gap coah 1319x./ 1901-02m. 6a 3a6oHH y36eKH TatAH$ rapgugaacT. Eat3e nopnaxou metpuu oh 6a 3a6oHH to^hkh 6yga, axaMHHTH capnamMaBHH hh acappo gap aga6uëTH gy3a6oHau xaB3au MoBapoyHHaxp 6o3ry MeKyHag.
Acapu Ma3Kyp gap TaMoMH MaHoTHKH MoBapoyHHaxp naxH rapgugaacT. Hycxau acAH oh 6o Kora3H KyKaHgK Ba xaTH HacTatAHK a3 cyu xygu Mup3ooAHMH TomKaHgK KHTo6aT rapguga, aAtoH 3epu myMopau 1314 gap naxyxumroxu xoBapmuHocuu A6ypaHx,oHH EepyHHH OapxaHrucTOHH yAyMH ^yMx,ypuu Y36eKucTOH Hurox gomTa MemaBag.
«AHca6-yc-ca.ioTHH...» 6o yHBoHH «KyrçoH xoHAHruHHHr Tapuxu» gap coah 2001 gap KumBapu Y36eKHcTOH Hamp rapgugaacT. Ammo gap Hampu Ma3Kyp MaTHH komhah acap ^oh goga Hamyga Ba TaB3exoT hh3 By^yg Hagopag.
^ap coah 2007 acapu Ma3Kyp a3 ^ohh6h MyxaKKHKH y36eK C. HyAgomeB 6a 3a6oHH pycK 6o TaB3exoTy TatAHKoT 6a Ta6t pacuga, raAaTxou ^oKgomTau oh to aHgo3ae 6apTapa$ Merapgag. X,oao 3 Hycxau hh khto6 gap naxyxumroxu xoBapmuHocuu A6ypaHxoHH EepyHHH OapxaHrucTOHH yAyMH ^yMxypuu Y36eKucTOH Max$y3 acT.
fflaxcuHTH MyaAAH^H khto6 Mhp3ooahmh TomKaHgK 6a xaHcu moup gap TagKHKoTH aga6uëTmHHocH y36eK A. ^aroMoB «^Ykoh aga6uH MyxHTH» (1961) MaBpugu TaxKHK Ba oMy3um Kapop rupu^TaacT. Ehho 6ap TatKugu hh MyxaKKHK gap oxupu Hycxau xaTTHH 3epu myMopau 1314 a3 э^ogнëтн xygu MyaAAH^ xygygu 1684 Mucpat ca6T rapgugaacT (6, c. 330-345). Arap 6a oh KHTtaxou TatpuxK Ba nopnaxou metpuu gap «AHca6-yc-caAoTHH...» oBapga mygapo ^aMt HaMoeM, MHKgopu yMyMHH ohxo 6a 2000 Mucpat Mepacag, kh axaMHHTH aga6uu acappo gynaHg MeHaMoag.
MyxaKKHKoH Ycmoh KapuMoB Ba A3H3 ^aroMoB ap3um Ba axaMHHTH aga6uu «AHca6-yc-caAoTHH...»-po, Ka6A a3 xaMa, gap ^aporupuu ^y3tuë™ MyxuMTapuHH py3rop Ba ocopu cyxaHBapoHe nyH X,o3hk, fflepMyxaMMagu AKMaA, fflyxHH Xy^aHgK, MaxMygu MaxMyp, ^oth^, Hogupa, Mup3o MatcyMH Kocohh, Oa3AH, Oohh, HMoMaAHH ^yHgy3H, MyAAo Huë3MyxaMMag attop Ba naHgu gurap TaKpup KapgaaHg, kh 6hho 6ap TatKHgu ohxo 6axmu at3aMH hh MatAyMoT gap capnamMaxou gurapu hh gaBpa 6a Ha3ap HaMepacag (5, c. 42-45; 6, c. 336).
^ap «tabophxh mah3yma» hh3 hk HaBt TaBa^yx 6a aga6uëTH acpu XIX 3oxup myga, TatpuxH ^aBTH naHg moupy HaBucaHga 3HKp rapgugaacT. Ammo, 6hho 6a ry^TH Y. KapuMoB, MatAyMoTH HMoMaAHH ^yHgy3H gap TatHH HaMygaHH coah Ba^oTH moupoH a3 TaKpopu ax6opu «MyHTaxa6-yT-TaBopux» 6em HecT. HyHomu, coah Ba^oTH Mup3o CoAexu Hc^apaHrK (caHau 1255/1839-1840 b. 66a), KymTa mygaHH ^yHaHgyAAoxu ^o3hk,
мисраи таърих - «Х,айф кури Ч,унайд шуд мактул» (санаи 1259-1843, в. 115б), вафоти Махмури Хукандй, мисраи таърих - «Х,айф он Махмур мурд» (санаи 1260/1844, в. 129б), вафоти Сайидгозии Нола (в. 140б) ва вафоти Мулло Бадали Хучандй (в. 385б) дар хар ду асар айнан як хел каламдод гардидааст (5, с. 45).
Муаллифи «Тазкираи суханварони Истаравшан» Саидумари Кавкабй бошад, соли дакики вафоти Хртифро дар такя ба моддаи таърихи овардаи Абдулбокй Хочаи Назим: «Шуд мукими бихишт таърихаш, Рафта мулки бако ба якшанбе» ва маълумоти «Таворихи манзума» муайян кардааст. Бино бар таъкиди мухдккики мазкур санаи таърихи овардаи Абдулбокй Хочаи Назим ва Имомалии ^ундузй, ки 1267 мебошад, дуруст ва сахех аст, зеро ки ин санахо дар хамон рузхои вафоти Х,отиф навишта шудаанд (11, с. 183-184). Дар маълумоти як зумра тазкиранависон: Возеху Х,ашмат ва Садри Зиё, ки таърихи даргузашти Хртифро соли 1269 ва чои дигар 1249 такрир кардаанд, як навъ ихтилоф чой дорад. Аз ин чихат, «Таворихи манзума»-и Имомалии ^ундузй дар сабти иттилоот имтиёзи бештар касб кардааст, ки метавон онро ба сифати сарчашмаи муътамади таърихии чанбаи адабй дошта доир ба омузиши таърихи асри XIX Осиёи Марказй ба шумор овард.
Дигар аз манобеи муътамади таърихие, ки моро барои шинохти хаёти сиёсию ичтимой ва фархангии Бухоро дар нимаи садаи XIX ва ибтидои садаи XX комилан огох месозад, осори пурарзиши устод С. Айнй «Таърихи амирони мангитияи Бухоро» ва «Таърихи инкилоби Бухоро» аст.
«Таърихи амирони мангитияи Бухоро»-и устод Айнй аз нахустин осори таърихии нависанда ба шумор рафта, байни солхои 1918-19 ба калам омадааст. Он фарогири вокеаву ходисоти давраи хукмронии сулолаи мангития аз ибтидо то анчом буда, дар мачмуъ 3 маротиба руи чопро дидааст. Аввалан, пас аз галабаи Инкилоби Бухоро дар шуморахои мухталифи мачаллаи «Шуълаи инкилоб» зери унвони «Таърихи силсилаи мангития, ки дар Бухоро хукм рондаанд» ва баъдан дар соли 1932 дар Тошканд ба шакли китоби алохида интишор мегардад. Матни комили ин асар дар чилди дахуми куллиёти Садриддин Айнй гирдоварй шудааст.
Доир ба хусусиятхои таърихии китоб дар баъзе сарчашма ва осори тахкикй маълумот чой дошта бошад хам, аммо тахкики комили чанбахои илмиву адабии «Таърихи амирони мангитияи Бухоро»-и устод Айнй то хануз сурат нагирифтааст.
Садриддин Айнй хини таълифи асар аз матолиби як катор кутуби таърихй, ба монанди «Таърихи салотини мангития»-и Мирзоазими Сомй, «Таърихи амирони мангития»-и Хумулии Самаркандй, «Таърихи Шохрухй»-и Мулло Ниёзмухаммади Хукандй, «Таърихи Туркистон»-и Мирзо Олими Махмуд, «Точ-ут-таворих»-и Абдуррахмонхон ва аз манобеи дигар истифодаи фаровон кардааст, ки дар ин бора ишораи муаллиф хам дар мутуни асар ва хам хотимаи он чой дорад. Илова бар ин, муаллиф аз иштирокдорони вокеоти он давра маълумоти зиёд ба даст оварда, аз он бахрабардорй кардааст.
Бо далел ва санадхои кавй такмил бахшидани маълумоти муаррихони хамаср хусусияти фарккунанда ва фазоили мухими таърихнигории муаллифро ба вучуд овардааст, ки ин навъи вежагй ба асар хусни тозае зам намуда, кимати адабиву таърихии онро дучанд меафзояд. Масалан, мусанниф дар чое навиштааст: «Таърихи сабткардаи Мирзо Азимро таърихе ки Мирзо Содики Муншй он вакт ба чулуси амир Шохмурод назман навиштааст, таъйид мекунад. Бинобар ин, дар ин бора раками 1193, ки «Таърихи Туркистон» сабт кардааст, хатост» (1, с. 14). Шакли сахехи соли
gapry3amTH aMup floHHëA a3 Huroxu Ahhh 1191 acT, kh MyAAo XyMyAHH CaMapKaHgK hh3 oHpo TacguK KapgaacT. Hh ryHa Ha3apcaH^H Ba gaKHKKopuu MycaHHH^ 6emTap gap nepoMyHH TatpuxH BaAogaT, $aBT Ba AamKapKamuxou aMupoHH MaHFHTHH 6a Ha3ap Mepacag.
YcTog Ahhh 6emTap 6a MaToAu6u «Tatpuxu caAoTHHH MaHFHTHH»-H A6gyAa3HMH Comh TaKH Kapga 6omag xaM, BaAe oHpo 6a MaBogu To3ae, kh a3 Matxa3xou TatpuxK rupu^Ta 6yg, xeAe TaKMHA gogaacT.
flap hh TatpuxHoMa goup 6a hk KaTop yAaMo, $y3aAo Ba myapo, HyH AxMagu floHum, HyHaKgyAAoxu X,o3hk, Hco-MaxgyM, MupcugguKxoHH X,amMaT, fflapu^-MaxgyMH MytTacuM, Mup3oa3HMH Comh, XyMyAHH CaMapKaHgK Ba gurapoH umopaxo ^oh gopag, kh ap3umu aga6uu acappo TatMHH MeHaMoHg.
Eaxycyc, MatAyMoT gap 6opau gy nexpau MyHupu hh gaBpa - AxMagu floHum Ba HyHaïïgyAAoxu x,o3hk ^oah6h TaBa^yx acT. MyaAAH^H khto6 a3 xycycu hk KaTop $a3oHAH HeKH AxMagu floHum, 6a mhcah ucTetgogu $HTpK, xaKHKaTryn, MaxopaTH MyHa^^HMH, ^acopaT Ba Ha3apoTH MyHaKKugoHau hh MyTa^aKKup ëgoBap myga, mHHoxTH xap hh 6emTapu maxcuHT Ba ^axoHH aHgemau MaBcy^po gap Mypo^ua 6a «HaBogup-yA-BaKoet» Bory3op KapgaacT (1, c. 99-100).
YcTog Ahhh nagapu MupcugguKxoHH X,amMaT - aMup My3a$$apxoH Ba BopucoHH ypo «6a KacpaTH aBAogn» a3 gurap aMupoHH MaHFHTHH gopou HMTHë3 6a myMop oBapga, a3 ^apaëHH 6a xa6cu xoHarn rupu^Top 6ygaHam gap axgu xyKMpoHHH aMup A6gyAaxag ëgpac mygaacT (1, c. 105-106).
flap «TatpuxH aMupoHH maHFHTHHH Eyxopo» hh3 a3 xycycu 3aMHHax,ou naHgoum, umTHx,op, x,aHaTH TaxpupuH Ba rçaTt ramTaHH ^atoahhth HaxycT^apugaxou to^hkh umopa Ba MyAoxu3au MyaAAH^ guga MemaBag. MacaAaH, ycTog Ahhh gap 6opau hk xogucau AaTH^aBop 6ygaHH H^o3aT 6apou Hampu py3HoMapo 6a hh Tapurç Ha^A KapgaacT: «^aBoH6yxopuëH 6a AaTou^yAxuHAH 6ucëp gap coah 1330 xu^pn (mo^h MapTH 1912 MeAogn) 6a BocuTau BaKHAH cuëcuu PycuH a3 aMup pyxcaTH Hamp KapgaHH hk py3HoMapo rupu^TaHg.
flap coah Ma3Kyp, mo^h pa6etyAaBBaA 6a 3a6oHH $opcn py3HoMau «Eyxopou mapu$» gap MaHgoHH HHTHmop 6apoMag» (1, c. 146). EoHg Ta3aKKyp gog, kh CagpugguH Ahhh Huc6aTH TaKgupu MaT6yoTH to^hk TaBa^yxu xoca 3ox,up HaMyga, 6ax,pu TamaKKyA Ba rycTapumu oh xugMaT^ou Ha3appac hh3 KapgaacT.
«Tatpuxu aMupoHH m aHFHTHHH Eyxopo», Ka6A a3 xaMa, 6a cu^aTH capnamMau Tatpuxn, goup 6a HHtHKocu aB3ou cuëcuu 3aMoH, MyHocu6aTxou h^thmoh Ba HKTucoguu MaB^yga ap3umu 6eHHxoHT 3uëg gopag. MatAyMoTe, kh 3HKpam gap hh khto6 pa^TaacT, gap 3aMHHau Mymoxugau maxcuu MyaAAH^ xocha rapguga, 6o gaAeAxou KoTet MycTaHag mygaaHg. A3 hh xoTup, hh ryHa gaAeAxou 3HKpHaMygau MyaAAH^ gap nepoMyHH aB3ou cuëcuBy HKTucogn Ba ^apxaHruu gaBp a3 MymoxugaBy myHHgaxou y xocha rapguga, gopou axaMHHTH TatpuxuBy aga6n Me6omaHg.
«tatphxh iihkh.iooii eyxopo» to HMpy3 ce MapoTu6a 6a 3a6oHH y36eKH 6a Ta6t pacugaacT. floHHmMaHgu to^hk PaxHM ^omuM gap coah 1987 oHpo a3 3a6oHH y36eKH 6a to^hkh Tap^yMa Ba Hamp HaMygaacT. EatgaH gap coah 2005 6o эxтнмoм Ba Kymumu KaMoA Ahhh 6o nemry^Topu My^accaA xaMHyH ^HAgu 14 KyAAHëTH HaBucaHga TaxTH yHBoHH «Tatpuxu hhkhao6h $HKpn gap Eyxopo» 6a 3eBapu Ta6t opocTa Merapgag.
«Tatpuxu hhkhao6h Eyxopo» acapu nypKHMMaT Ba hk TatpuxHoMau BoKeuecT, kh MyaAAH^ «goHucTaBy ^axMHga» Ba 6ucëp BoKeoTy pyHgogxou xaMoH gaBpapo 6o HamMH
худ дида, мавриди тахлилу баррасй карор додааст. Дар асари номбурда исми ашхоси зиёде зикр шудааст, ки онхо равшанфикроне буданд ва бахри таъсиси мактаб ва тахаввули илму маориф чони хешро ба гарав монда, мафкураи мардумро бо гояхои маърифатпарварй рангин менамуданд. Аз ин хотир, зикри як катор равшанфикрон, аз чумлаи Ахмади Дониш, Абдулвохиди Мунзим, Абдуррауфи Фитрат, С. Ализода, Садри Зиё, Махмудхоча Бехбудй ва дигарон дар асари мазкур мавкеи асосй дорад. Ин китоб шабехи оинаи вазънамоест, ки хаёти он давраи Бухороро бо тамоми печидагихояш нишон дода, мардумро ба инкилоби фикрй водор месохт. Устод Айнй дар баробари зикри масоили гуногуни фархангй, инчунин дар бобати заминахои пайдоиш ва густариши матбуоти форсизабонон изхори андеша намуда, менависад, ки - «Барои ташаккули фикру андешаи инкилобй ва ичтимой дар Бухоро дар радифи асархои Дониш ва пайравонаш, ислохотхохони Русия, Туркия, адабиёт ва матбуоти форсй, масалан рузномахои «Х,абл-ул-матин», «Чехранамо», «Парвариш» ва китоби «Саёхатномаи Иброхимбек» накши мухим бозидаанд» (2, с. 87).
Дар «Таърихи инкилоби Бухоро»-и устод Айнй асомии якчанд рузномаву мачаллоти фаъолияташон ба забони точикй гироиш дошта, аз кабили «Бухорои шариф», «Турон», «Оина», «Тонг», «^утулиш» ва г... зикр гардидааст, ки дар бедор-фикрии чавонбухориён накши муассир гузоштаанд.
Сарнавишт ва кисмати нахуструзнома ва мачаллахои точикй чун «Бухорои шариф», «Турон» ва «Оина» аз дидгохи устод Айнй бо тамоми чузъиёташон, яъне аз замони таъсис то катъ гаштани фаъолият мавриди тахлилу баррасии амик карор гирифтааст. Масалан, устод Айнй доир ба катъ гаштани фаъолияти рузномахои «Бухорои шариф» ва «Турон» дар китоби «Таърихи инкилоби Бухоро» чунин навиштааст: «Ба хамин тарик, газетаи «Бухорои шариф» аз 11 марти 1912 то 2 январи 1913 хамагй 153 шумора ва «Турон» аз 14 июли 1912 то таърихи мазкур 49 шумора нашр шуда, мачбуран баста шуданд. Ин ду нихол, ки акнун ба мева додан даромада буданд, бо табари зулму истибдод аз богчаи халк решакан шуданд» (2, с. 108).
Вобаста ба казияи мазкур бахшида ба сукути рузномаи «Турон» марсия худуди 9 байт эчод кардани устод Айнй бозгуи вазъи маънавии замон шуда метавонад. Айнй зохиран, аз махв шудани рузномахо ба хасрат хабар медихад, вале бо тасаввури хамакидахо дар мавриди ба туркон нисбат доштани унвони «Турон» нигох накарда, бо назардошти рузномаи «Бухорои шариф» мафхуми вожаи «Турон»-ро васеъ, таърихан дуруст ва мансуб ба тамоми Мовароуннахр ва аз чумла, мардуми точик тавзех медихад .... (2, с. 109).
Чашми диккат духтани устод Айнй перомуни масоили мактабу маориф як амали пажухишй ва рисолати вежаи фарди сохибназар аст, ки дар он замони катлу горати илму фарханг масъулияти баланди худшиносй ва бедорфикриро такозо макард. Аз ин хотир, нависанда дар аглаби мутуни «Таърихи инкилоби Бухоро» аз хусуси бунёди мактабхои усули чадид, мударрисону толибилмон ва вазъи таълиму тадрис ёдовар шуда, арзи фаъолият ва зарурати онхоро чихати ба тахрик овардани мафкураи чавонони маърифатхох арзёбй кардааст. Х,амзамон вобаста ба катъи фаъолияти макотиби усули нав марсия (6 байт) эчод кардани устод Айнй беэътинову бетафовут набудани уро нисбат ба илму адаб ба субут мерасонад (2, с. 121).
Хулоса, «Таърихи инкилоби Бухоро»-и устод Айнй як асари пурарзишест, ки чихати инъикоси хаёти ичтимой, иктисодй ва маънавии Бухоро ба сифати манбаи боэътимод ва дорои ахамияти адабй хидмат мекунад. Дар асари ёдшуда аз таърихи
талошу муборизахои як зумра равшанфикрон, зухури чаридахои нахустини форсии точикй ва макотибу ширкатхои маърифатй сухан меравад, ки кобили таваччух аст.
Баррасии масоили адабии бахше аз таърихномахои асри XIX ва ибтидои карни XX хавзахои Мовароуннахр моро ба натоичи зерин мерасонад:
- Дар замони муосир доир ба осори таърихии ин давра ва ахамияти илмиву таърихии он як катор маколоти илмй ва рисолахои тахкикй аз суи донишмандон таълиф гардида бошанд хам, аммо то имруз пажухиши комили илмй аз нигохи адабй дар маколоти чудогона ва ё рисолаи алохида ба миён наомадааст.
- Накду баррасй ва муайян кардани арзиши адабии осори таърихй аз масъалахои мухими илми филологй ба шумор меравад. Тахкик ва баррасии вежагихои адабии осори таърихии хавзахои гуногуни Мовароуннахр нишон медихад, ки ин осори гаронмоя ва арзишманд дар таърихи накду сухансанчии форсу точик кимати баландеро сохиб буда, хоса дар омузиши таърихи адабиёти карнхои XIX-XX ба масобаи сарчашма ва марчаи муътамад хидмат мекунад.
- Таърихномахои дар Осиёи Марказй таълифшуда аз он чихат кобили таваччух хастанд, ки муаллифони онхо ба хусус, перомуни рузгор ва ахволи суханварони хамасри худ иттилоъ додаанд.
- Имруз фурсати он расидааст, ки нусхахои нисбатан сахеху мукаммал ва мунаккахи сарчашмахои таърихии мактаби таърихнависии хонигарихои Осиёи Марказй бо як шакли чолибу чавобгу ба талаботи меъёрхои матншиносй руи кор оварда шавад, то ки аз он мухаккикону дилбохтагони таъриху адабиёт самароти зиёде бардошта бошанд.
- Дар батни осори таърихии ин давра аз анвои адабй бештар китъахои таърихй, марсия, маснавй, рубой ва фард интихоб шудааст, ки ба мазмун ва мухтавои вокеаву хаводиси хамон давра тавъам мебошанд. Ба таъбири дигар, тавассути ин порчахои шеърй метавон вазъи ичтимоии замони уламову фузалоро дар ахди хар хукмрон ва завки сухансанчии онхоро такрир намуд.
- Инчунин дар осори дигари таърихии карни XIX ва ибтидои карни XX, аз чумла «Таърихи Шохрухй»-и Мулло Ниёз Мухдммади Хукандй, «Тухфаи шохй»-и Мирзо Абдулазими Сомй, «Таърихи чадидаи Тошканд»-и Мух,аммадсолех,хучаи Тошкандй ва «Таърихи мух,очирон»-и Дилшоди Барно низ ба авзои адабии доирахои гуногуни Осиёи Марказй, равияхои адабй ва бархе аз нуктахои номуайяни рузгор ва осори як катор шоиру нависандагон ишора шудааст, ки дар тадкикоти оянда хатталимкон баррасй хохем кард.
Пайнавишт:
1. Айнй, Садриддин. Таърихи амирони мангитияи Бухоро. Куллиёт. Цилди 10.- Душанбе: Ирфон, 1966.- 343 с.
2. Айнй, Садриддин. Таърихи ищилоби Бухоро.-Душанбе: Адиб, 1987.
3. Воуидов, Шодмон. Кууцон хонлиги тарихи (хонлик тарихи манбаларда). Тошкент, 2012.1758.
4. Зафарномайи Хусравий. Таржимонлар Ш. Воуидов ва Ш. Жураев; масъул мууаррир Ш. Воуидов. - Тошкент: Тамаддун, 2011. - 448 б.
5. Каримов, Усмон. Адабиёти тоцик дар нимаи дуввуми асри XVIII ва аввали асри XIX.-Душанбе: Дониш, 1974.-187 с.
6. К^аюмов, Азиз. Куцон адабий мууити.-Тошканд: Уз ССР ФАН, 1961.-359 с.
7. Кундузй, Имомалй. Таворихи манзума. Нусхаи №204 (Дш).
8. Набиев Р. Н. Из истории Кокандского ханства (феодальное хозяйство Худояр-хана).-Ташкент, 1973.
9. Собрание восточных рукописей АН УзССР / Под ред. А. А. Семенова. Т.1.-Ташкент: Издательство АН УзССР, 1952.
10.Султон, Сайидумари Кавкаби. Тазкираи суханварони Истаравшан(шеър%о).- Душанбе: Адиб, 2012.- 260 с.
11.Худаярханзаде. Анджум ат-таварих (звезды истории). Авторы перевода с персидско -таджикского языка, введения и комментарии Ш. Вохидов и С. Елшибаев.-Ташкент: янги аср авлоди, 2011.- 210 б.
12.%акимхон, Хоцй. Мунтахаб-ут-таворих / Ба чоп %озиркунанда, муаллифи муцаддима ва таълицот А. Мухторов.-Душанбе,1985. (Цилд%ои 1 ва 2. -Душанбе,1983, 1985).
13.Х,акимхон, Му%аммад. Мунтахаб-ут-таворих. Цилди аввал. Тас%е%и Ё. Кавахара ва К. Хонеда. Муассисаи мутолеоти фар%анг%о ва забощои Осиё ва Африцо. - Токио, 2009.666 с.
14.Самеев А. Бурёбоф агарчи бофандааст...//Хацицати Сугд. -№ 137. -15.11.2011.
Reference Literature:
1. Ayni, Sadriddin. The History of Bukhara Manghtys' Emirs. Collection of Compositions. - V. 10. -Dushanbe: Cognition, 1966. - 343 pp. (in Tajik)
2. Ayni, Sadriddin. The History of Bukhara Revolution. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1987. (in Tajik)
3. Vohidov, Shodmon. The History of Kokand Emirate (Sources of Emirate History). - Tashkent, 2012. - 1758. (in Uzbek)
4. Zafar-Name of Khusravi. Translated by Sh. Vohidov, Sh. Jurayev. Editor-in-charge: Sh. Vohidov. -Tashkent: Civilization, 2011. - 488 pp. (in Uzbek)
5. Karimov, Usmon. Tajik Literature Referring to the second Half of the XVIII-th - the Beginning of the XIX-th Centuries. - Dushanbe: Knowledge, 1974. - 187pp. (in Tajik)
6. Kayumov, Aziz. Khukand Literary Circle. - Tashkent: Publishing-house under the Uzbek SSR Academy of Sciences, 1961. - 359pp. (in Uzbek)
7. Qunduzi, Imomali. Prose Histories. Copy # 204 (Dushanbe) (in Tajik)
8. Nabiyev R.N. From the History of Kokand Khanate (Feudal Household of Khudoyarkhan). -Tashkent, 1973. (in Russian)
9. Collection of Oriental Manuscripts under the Uzbek SSR Academy of Sciences / under the editorship of A.A. Semyonov. - V.1. - Tashkent: Publishing-house under the Uzbek SSR Academy of Sciences, 1952. (in Russian)
10. Sulton, Saidumari Kavkabi. Biography of Istaravshan Men-of-Letters (poems). - Dushanbe: Man-of-Letters, 2012. - 260 pp. (in Tajik)
11. Khudoyorkhon-zoda. Anjumat at-Tavorikh (Stars of History). Translation from Persian-Tajik, introduction and commentaries by Sh. Vohidov, S. Yelshibayev. - Tashkent: New Century Generations, 2011. - 210 pp. (in Tajik)
12. Hakim-khon, Hoji. Muntakhab ut-Tavorikh (Selected Histories) / Preparation, introduction and commentaries by A. Mukhtorov. - Dushanbe, 1985. - V.V. 1 - 2. - Dushanbe, 1983. 1985. (in Tajik)
13. Hakimkhon, Muhammad. Muntakhab ut-Tavorikh (Selected Histories) - V.1. Revised by Yo.Kavakhara, K.Khoneda. The Institute of Cultural Readings and the Languages of Asia and Africa. - Tokyo, 2009. - 666 pp. (in Tajik).
14. Sameev A. A Mats-Maker what if to Be a Weaver....// Haqiqati Sughd (The Truth of Sughd). - # 137November 15, 2011.
