CC BY
132
— НОМАИ донишгох 3
Н. Максумова, JI. Одинаева ЗАКАРИЁИ РОЗЙ ФИЗИК ВА ПЕДАГОГ
Вожатой калидй: Закариёи Розй, первой миёна, мутаба^ири энсиклопедисти форс-тоцик, педагогика
Осори доиишмаиди маъруфи форс-то^ик Аб^бакр Мух,аммад ибни Закариё ибни Ях,ёи Розй (865-925), ки дар назди авруиоиён бо н(шх,ои Разес (Razes) маълум аст, андар такомулу пешрафти афкори фалсафиву табиатшиносии уламои I Парку Fap6 таъсири зиёде расонидааст.
Агарчанде ро^еъ ба таълифоту таснифоти ин донишманди овозадор тадцикоти зиёде ба табъ расида, х,аройина бояд таъкид кард, ки баъзе сох,аи фаъолияти у то х,ануз ба таври бояд мавриди барраей iyipop иагирифтааст. Яке аз ин гуна сох,аи фаъолияти вай «илми табий», яъие «физика»-и замоиаш ва дигар сох,аи камом^хтаи фаъолияти у ацидах,ои иедагогиаш ба х,исоб меравад дар маколаи мазкур кутит рафтааст аз с ах, ми ин олими варзидаи олами ислом дар х,амин сох,ях,ои илм ба таври и^мол бах,се биороем.
К, я Г) л яп бояд бигуфт, ки Мух,аммад ибни Закариё ибни Ях,си Розй асосан дар се сох,аи илм ятои замон ва х,атто дар тамаддуни башарй то имруз эътирофгаштаи ^омеаи мутамаддин ба шумор меравад. Ин сох,ях,о тиб, кимиё ва фалсафа мебошанд. Яъне, бино бар маълумоти Абух,афси Сугдй: «Пизишкй набуд, пизишкиро Буцрот (муарраби Гиппократ - А.К., Н.М.) ба вучуд овард. Пизишкй мурда буд, пизишкиро Ч,олинус (муарраби Гален - А.К., Н.М.) зинда кард. Пизишкй пароканда буд, пишикиро Мух,аммад Закариё Розй фарох,ам овард. Пизишкй поцис буд, пизишкиро Б^алии Сиио комил кард». (1, 3). Дар илми кимиё бошад, f дар таърихи илм бо лацаби «падари кимиё» шинохта шудааст ва дар фалсафа, натанх,о яке аз файласуфи овозадори форс-то^ик, балки
олимони физика,
С УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ >- 163 ~
олами ислом ва махсус дар фалсафаи асх,оби х,аюло бузургтарин файласуф эътироф гаштааст.
Бархе аз мух.ак^ицип, ки «тавлиди х,як,ик,й»-и физикаро ба замони ")х,си Аврупо ва давраи инцилоб дар улуми табииёт-шииосй иисбат медих,аид ва х,амчуиии муддай бар оиаид, ки фанни физика хоси та^риба аст ва иеш аз х,ама он донишмандо-иеро, ки бо корх,ои амаливу та^рибагузароий сару кор доштаид, ба маънои томаш физикдои мех,исобанд. Ва онх,о сухаиоии иазариявию тахминотх,ои хоси асрх,ои миёиа ва иеш аз оиро ба физика маисуб намедонанд. Ва х,атто баъзаи даъво мекунанд, ки физикдони х,як,ик,й та^рибакор аст ва бояд ба корх,ои амаливу тачрибагузаронй сару кор дошта бошад. Ин гуна акоид дар таъ-рихи илм нисбати физика ва физикдонон то х,ануз вучуд дорад. Аммо физика дар та рак, к, ист ва инкишофи худ ва ба ибораи дигар бигуем физика дарёест 40 рй ва физикдонон гаввосанду мушо-х,идакорон, яке дурдона аз цаьри он берун меовараду яке мушох,и-даву муоина менамояд ва дар атрофи он бах,су мунозира меангезад ва х,оказо...
Агар бо чунин ташбех,оту мисолх,о гаввосро физикдони та^рибакор ва мушох,идакорро физикдони назариётчй номем ва аз равзанаи садаи XXI ба уцспуси бекарони асрх,ои миёиа назар афканем, чунин ба назар мерасад, ки Мух,аммад Закариёи Розй х,ам гаввос будаасту х,ам мушох,идакор, яъне у х,ам физикдони та^рибакор буду х,ам бо акоиду афкори худ дар баъзе масъалах,ои физикаи замонааш назари нав андохтааст, ки то даврони мо ах,амияти хоси худро дороет.
Ро^еъ ба мисоли дар боло овардашуда як нуктаро таъкид намудан зарур аст, ки «гаввосон» на х,амеша дурдона ба каф меоранду «мушох,идакорон» на х,ама вацт ба мушох,идаву мух,окимах,ои хушку холй цаноаг мекунанд...
Мух,аммад Закариёи Розй дар таърихи илм на тапх,о чун физикдони тацрибакор маъруф аст, балки у дар сох,аи муайян намудани вазни хоси чисмх,о усули наве фарцкунанда аз усули пешиниёну гузаштагон ба миён овардааст.
Х,ануз аз замонх,ои цадим то охирх,ои асри XVIII муайян намудани вазни хоси а^сом яке аз масъалах,ои мух,ими физикаи амалй ба шумор мерафт.
— ,64-( НОМАИ ДОНИШГОХ _J
Чй тавре ки сарчашмах,ои мав^удаи таърихй шах,одат медих,анд, Мух,аммад Закариёи Розй барои муайян кардани вазни хоси а^сом натанх,о ба корх,ои та^рибавй машгул будааст, балки дар ин сох,я рисолаи махсусе бо номи «Мизон-ат-табиийа» (яъне «Тарозуи табий» ва ё сах,ех,тараш «Тарозуи физикй») таълиф намудааст.
Мух,аммад Закариёи Розй агар дар мавриди масъалах,ои оитикаи х,андасй х,амчун назариётчй фикру акоиди худро иброз дошта бошад, пас дар х,алли масъалаи муайян намудани вазни хоси чисмх,о у х,амчун физикдоии та^рибакор шинохта мешавад.
Дар Шарци исломии асрх,ои миёиа дар давраи хукмронии халифаи Аббосй-Абулаббос Абдуллох,и Маъмун (786-833) бархе аз донишмандон ба моианди Абутойиб Синд Алй, Юх,япп ибни Юсуф ибни х,орис ва яке аз устодони Абурайх,они Берунй Ах, vi яд ибни Фазли Бухорй, ки дар «Байт-ул-х,икма"-и Бащод фаъолияти илмй доштанд, ба масъалаи муайян кардани вазни хоси а^сом с ах, ми худро гузоштаанд.
Баъдтар, чуноне ки Абдурах,мони Хазинй маълумот медих,ад, дар замоин хукмроиии Сомониён (дар назар аст х,окими Рай-Абусолех,, Мансури Сомоий А.К., Н.М.) Мух,аммад Закариёи Розй низ ба ин масъала машгул будааст.
Аз чих,ил рисолах,ое, ки Мух,аммад Закариёи Розй дойр ба «илми табий»-и замонааш таълиф намудааст, то замони мо яке х,ам ба шакли алох,идаву комил боцй иамондааст. Вале маълу-мотх,ои иароканда дар бораи баъзеи он расоил дар таълифоту таснифоти донишмаидони мутааддаде сабт шудаанд. Рисолаи «Мизон ат-табиийа»-и уро физикдон ва табиатшиноси маъруфи царни XII Абдурах,мони Хазинй дар «Мизон ал-х,икма» ном китобаш овардааст. «Мизон ал-х,икма» (яъне «Тарозуи хирад») дар замони мо ба забонх,ои ииглисиву олмонй ва русй, готики ва ба арабй аз нав, ба табъ расидааст.
Мух,аммад Закариёи Розй дар таълимоти худ хамеша хулци неку рафтори шоиста ва мух,имтар аз х,ама кирдори боацлонаро ситоиш мекард. Масалан, дар фасли «Рафтори бофазилат»-и асари маъруфи худ - «Тибби рух,онй» таъкид меиамояд, ки «Агар Чамъи рафтору сиратеро ки ах,ли фалосифа ва уламо бар он будаанд, ба тарной муъ^аз баён куием, равшан мегардад, ки амали онх,о аз доираи адолат беруи набаромада, бо мардуму
С УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ >- 165 ~
тобеони худ ба таври шоиста муомила кардаанд. Оих,о аз мардум низ фазилатро талаб мекарданд ва мардумро низ ба ни варта рах,намой менамуданд».
Бино бар ацидаву тавсиях,ои у мардум бояд бо якдигарашон мех,рубон бошанд ва лутфу марх,амати хоса дошта бошанд. Мух,аммад Закариёи Розй расидан ба х,ар гуна мартабаро низ тавассути рафтори хубу муомилаи нек медонист ва панд медод, ки сох,ибмартаба бояд чунон рафтор кунад, ки аз нафрати хал к, эмин бимонад. Маълум аст, ки чунин обруву эътиборро гапх,о тавассути хулци хубу рафтори шоистаи гах,сип сазовор гаштан мумкин аст.
Мух,аммад Закариёи Розй аз зумраи он донишмандоне буд, ки бо бисёре аз олимони замонааш ро^еъ ба масъалах,ои гуногуни фалсафиву тиббй ва табиатшиносй дар радду мубох,иса пардохтааст. Аз омузиши рафти ин мубох,исот бармеояд, ки у дар баробари раддиях,ои дагалонаи х,арифонаш файласуфона ва муаддабона посух медод. Масалан, дар суоли барах,наруи «ту аз он кур тттудй, ки ак,идах,ои фалсафиат галат буданд»-и х,арифонаш чунин посух медод, ки «чашмони ман аз дидани шумо хаста шудаанд». Бино бар ахбори сарчашмах,ои мах,фузмонда Мух,аммад Закариёи Розй дар поёни умри худ нобино шуда буд, вале пас аз нобино шуданаш х,ам, ба х,еч ва^х, аз мутолиа ва навиштан мах,рум нагашта буд, балки бо чашмони шогирдонаш мехонду бо дасти эшон менавишт. Як нуктаи дигар чолиби i ана^^ух, аст, ки айнан х,а\шп кори ин донишманди овозадори асри IX-X го^ик дар поёни умри риёзидони маъруфи швейтсарй Леонард Эйлер (15.04.1707-18.09.1783) такрор гардидааст, яъне Эйлер низ пас аз нобино шуданаш бо чашмони шогирдонаш мехонду бо дасти эшон менавишт. (8)
Нуктаи дигаре, ки чолиби тава^^у^ ва намунаи ибрати олимон хох,ад буд ин аст, ки Мух,аммад Закариёи Розй худ дар замоин зиндагиаш х,олномаи худро навишта буд (3, 27). Агарчанде он то рузгори мо нарасидааст (дар таърихи илм «х,олнома»-и БуаЛии Сино, ки худаш навишта буд то замоин мо расидааст), вале а^иб аст.
Бояд гуфт, ки Мух,аммад Закариёи Розй чй дар таълифоти тиббй, чй дар таълифоти фалсафй ва чй дар таълифоти
— ,66~ НОМАИ ДОНИШГОХ у
табиатшиносиаш х,амеша аз риояи ацл, одоб, андоза ва хушмуомилагй сух,ба г мекунад
Чуноне ки дидем Мух,аммад Закариёи Розй дар баробари файласуфи бузургу табиби х,ошк, вя кимиёдони овозадори замони худ будан, инчунин физикдони бар^астаи даврон ва муаллими тарбияти замонааш низ ба шумор мерафтааст. Осору афкори у ба э^однёт ва тадцицоту таълифоти аксари донишмандони минбаъдаи[Парку I арбтаъсиримуайянерасонидааст. Вабидуни шак метавон гуфт, ки Абу Бакр Мух,аммад яке аз асосгузорони табиатшиносии классикии форс-то^ик шинохтан чоиз аст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Закариёи Розй. Мунтахаби осор. - Душанбе: Адиб, 1989
2. Ар-Рози Абу Бакр. Духовная медицина.- Душанбе: Ирфон, 1990
3. Каримов У.И. Неизвестное сочинение ар-Рази «Книга тайны тайн». - Ташкент: Фан, 1957
4. Абдулхай Комили. Физика ар-Рази и Ибн Сины. - М.: МГУ, 1999.
5. Абдулхай Комилй. Закариёи Розй ва «Тарозуи физикй»-и у // Ахбороти АИ ^Т, 2003, № 4
6. Научное наследство. Т.6 Из истории физико-математических наук на средневековом Востоке. Трактаты ал-Хазини, ал-Бируни, Ибн ал-Хусайна, ал-Ширази. -М.:Наука, -1983
7. Абдулхай Комилй. Леонард Эйлер. - К,ургонтеппа, 2007
8. Мух,аммад На^мободй. Муаллафот ва мусаннафоти Аб^бакр Мух,аммад ибн Закариёи Розй. - Тех,рон, 1339
9. Махдии Мух,ак;к;ик;. Файласуфи Рай. - Тех,рон, 1349.
Закария ар-Рази - физик и педагог
Н. Максумова, Л. Одинаева
Ключевые слова:Закария ар-Рози, средние века, персидско-таджикские ученые-энциклопедисты, физика, педагогика
Абу Бакру Мухаммаду ибн Закарии ибн Яхъе ар-Рази (865-925 гг.), великому средневековому персидско-таджикскому энциклопедисту посвящено много исследований. Однако, несмотря на обилие трудов исследователей, его наследие изучено далеко не полностью.
с _ УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ Г)" 167 ~
Особенно это касается физико-математических дисциплин и психолого-педагогической отрасли науки. В настоящей статье рассматривается его вклад в развитие физической науки (или, как тогда говорили, науке о природе) средневековья, а также психолого-педагогические воззрения.
Zackariya Ar- Razi as Physicist and Pedagogue.
N. Makhsumova, I. Odinaeve.
Key words: Zackariya Az-Razi, heritage, creation, Middle Ages, Per si an-Tajik eneyclopaedist, physicist and pedagogue.
A Jot of researches are devoted to the great medieval Persian- Tajik encyclopaedistАЪи BakrMuhammadibn Zackariya ibn Yakhya Ar-Razi (865-925). However, in spite of the abundance of the works dealing with his heritage the latter hasn't been exhausted completely. Especially it refers to physico-mathematical disciplines and the psychologico-pedagogical branch of science. In the given article his contribution into the development ofphysical science of nature, as they used to say at that time of Middle Ages, andpsychologico-pedagogical views are considered.
