CC BY
90
148 - НОМАИ донишгох 3
Ю. Бобоев
АБУРАЙХ,ОН БЕРУНЙ ВА АНЪАНАИ ОМУЗИШИ ТАЪРИХИ АДЁН
Вожатойкалидй: Аб^ращониБерунй, дишпиносй, таърихи адён, китоб^ои муцаддас, а со тир
Масъалаи дин, муносибати он бо давлат ва макоми дин дар х,аёги чомеа яке аз муаммох,ои х,алталаби чах,они имруза ба шумор рафта, мавзуи мазкур дар доирах,ои илмй, сиёсй ва х,ам дар байни ajyiii ^омеа боиси бах,су талошх,о гардидааст. Ба ацидаи баъзе аз коршиносон дарк намудани пякдпи юя ва расму ойини мазх,абй, алалхусус меъёрх,ои ахлоцию дигар арзишх,ои динй аз маъмултарин Чанбах,ои чах,онбинй шинохта шудаанд. Дин х,амчун мухрмтарин Чузъиёти фарх,анги маънавй, аз цадимулайём то ба нмруз дар х,аёти давлат ва чомеа мавцеи махсусро дороет. Дар ни росто таъсири дин ба давлатдорй ва х,аёти рузмарраи мардум, х,ангоми баррасии вок,сах,()и и^тимоию ицтисодй ва сиёсии асримиёнагй баръало намудор мешавад. Бесабаб нест, ки аксари адибон, мутафаккирон ва муаррихони исломии то^ик аз Абдуллох, ибни Муцаффаъ cap карда то Лх,мад Махдуми Дониш ба тах,к,ик,и иахдух/ш мухталифи ни масъала, алалхусус таърихи адён даст задаанд.
Дар ин '(ода с ах,ми олим-энсиклоиедисти тодик Абурайх,он Мух,аммад ибни Ах,мади Берунй басо назаррас аст. У анъанаи иешгузаштагонро давом дода, роху усули омузиши таърихи адёнро бо тачрибаи худ бой гардонид. Берунй ба Faiíp аз «Ахбори саифед^омагон ва царматиён» ва рисолах,ои ба таълимоти мазх,абии х,ипдух,о бахшида шуда, таълифоти махсусе дойр ба таърихи адён надорад. Аммо дар кулли асарх,ои у маълумоти басо мух,им оид ба ^араёнх,ои диниву фаласафии халцх,ои Машрицзамин, аз ^умла дипх,ои то исломии а^доди толикой аз
цабили зардуштия, яхудия, будцоия, масех,ият, монавия ва Faíípax,o мавдуданд. Аз мадди назари олим таърихи пайдоиши бидъат дар ислом ва дигар динх,ои дах,онй х,ам дур намондааст. К,айд кардан ба маврид аст, ки дар доираи як макола фарогирии х,амаи ахбори Берунй ро^еъ ба таърихи иайдоиш ва мох,ияти таълимоти динй, равиях,ои динию фалсафии халвой мухталиф гайриимкон аст. Бинобар ин, rçapop додем мухдавои ма^оларо бо баёни мухтасари сарчашмах,о ва рох,у равиши истифодабарии <шх,о, ки Берунй х,аш оми баррасии таърихи адён ба кор бурдааст, махдуд созем. Х,амчунин ёдрас бояд кард, ки бо сабаби пих,оят ганй будани доираи сарчашмах,ои истифоданамудаи олим, опх,о дар макола итихобан баррасй гардидаанд.
Абурайх,он Берунй ба хубй медонист, ки тах,к,ик,и чунин масъалаи бах,сталаб ва нозук бе истифодабарии манбаъх,ои хаттй даст намедих,ад: «Ахбори хаттй, яке аз намудх,ои ахбор ва шояд бехдарини онх,ост, зеро бе офаридах,ои абадии цалам мо чй гуна аз асотири халкдо хабардор мешудем?»(2,57). Аз ин дост, ки фаровонии сарчашмах,ои истифодабурдаи олим дар мавзуи баррасишаванда касро ба х,аи par мегузорад. Онх,оро шартан ба се гурух, -«китобх,ои осмонй»; кик)Г)х,ои муцаддаси динй, таълифоти «пайгамбарон»-у асосгузорони карасих,ои динй-фалсафй ва осори ходимони дин; гуфтори ровиён гацсим кардан мумкин аст.
Ба ацидаи олим танх,о «Забур», «Таврот», «Индил» ва «Куръ-он» аз чумлаи «китобх,ои осмонй» мах,суб меёбанд. У аз онх,о дар мавридх,ои гуногун истифода намудааст. Масалан х,ангоми баёни таълимот, солшуморй, иду чашнх,о ва дигар масъалах,ои мазх,абии ях,удиёну масех,иён «Забур», «Таврот» ва «Индил» мавриди истифода rçapop гирифтаанд. «К,уръон» на танх,о дар х,олати маълумот додан оид ба пахдух.ои мухталифи дини ислом ва шахсияти пайгабари он, балки х,ангоми мух,окимаи бисёре аз масъалах,ои илмй ва ахлоцй фаровон корбаст гардидааст. Чунончй олим дар сарсухани «Тахдид них,оёт-ил-амокин ли-тасх,их,и масофот-ил-масокин» родеъ ба ах,амияти илм ва доншнанд^зй сухан ронда, ояи 191-уми сураи Оли Имронро ёдрас мекунад: «...онон, ки Худойро бар пой истода ва нишаста ва пахдуп хеш хуфта ёд мекунанд ва дар офаринишн осмонх,ову замнн таммул мекунанд (метуяпд): «Эй Парвардигори мо, инро бех,уда наофаридай, покй Турост, пас моро аз азоби оташ пиюх,
дор!»'» (3,83). Бояд тазаккур дод, ки танх,о дар х,амин асар олим ба «К,урьои» 24 маротиба ишора кардаасту ин х,олат дар дигар рисолах,ои у низ ба мушох,ида мерасад.
Берунй Зардуштро пайгамбари аз дониби Худованд фиристодашуда намех,исобад, аз ин лих,оз, маълумот оид ба х,аёгу фаъолият ва таълимоти ин «пайгамбар»-ро асосан дар яке аз фаслх,ои «Осор-ул-боция» тахди унвони «Дар таърихх,ои касонест, ки иайгамбариро ба худ бастаанд ва умматх,ое, ки фиреби эшонро хурдаанд» 40Й додааст. Бо назардошти мавцеи олим мо «Авесто»-ро ба гурух,и дуюми сарчашмах,ои истифодашуда дохил намудем. Хонандаи хушманд ва сох,ибзавц пай бурданаш душвор нест, ки «Авесто» дар барраснн кадом масъалах,о аз донибн Берунй истифода шудааст, аз ин нуцгаи назар бо овардани як мисол мехох,ем баррасии ин масъаларо хотима бахшем. Дар «Авесто» дойр ба зарурати иттифоци х,окими муцгадир ва дин сухан меравад. Мух,аедицон ин к, и с ми «Авесто»-ро гахдил намуда, ба хулосае омадаанд, ки подшох, барон мустах,кам кардан ва конунию дастнорас гардонидани х,окимияташ ниёз ба fohii динии х,окимияти уро атои Худованд эътироф мекарда дошт. Дар навбати худ, Зардушт ва пайравонаш х,окмияти иодшохро кафили бехатарй дар мубориза бо иамояндагоии дину ойини iyiíuñ ва Faiíp мех,исобиданд. Ин нукта дар «Мо-ли-л-х,инд»-и олим низ ба назар мерасад. Берунй цайд мекунад, ки Зардушт ва Гуштосп дар мустах,кам кардани х,окимият ва умури идорй х,амфикр будаанд.(2,121).
Аз думлаи манбаъх,ои гурух,и дуюм, ки ба Зардушту таълимоташ бахшнда шудааид «Китоби маволнд» ах,амнятн хоса касб мекунад, зеро он бино бар гуфти Берунй, ба ралами Зардушт гааллук, дошта, фарогири зиндагиномаи у будааст.
Tax, к, и к, и ахбори Берунй оид ба Монй ва монавият имкон медих,анд, ки олимро яке аз аввалин ва шояд комёбтарин \[ух,ак,к,ик1и ин дини кух,ан ном барем. Олим дар осораш таълифоти Мониро аз цабили «Шопургои», «Фир^амотиё», «Сифр-ул-асрор», «Сифр-ул-дабобира», «Субх, ал-я^ии», «Таъсис», «Ин^ил», «Канз-ул-эх,ё», китоби бе ном (бо истинод ба Ч,абраил нбнн 11ух,и Насронй) ёд мекунад. Х,амчунин Берунй навиштааст, ки Монй муаллнфи макологи знёде (шояд у мактубх,ои Мониро дар назар дорад) будааст (1,224). Аз рисолах,ои номбурдаи Монй
Берунй бештар ба «Шопургон» ва «Ин^ил» истинод меорад. Яке аз арзншх,ои маълумотн Берунй дар он аст, ки у нн асарх,оро на танх,о х,ангоми баённ х,аёгу фаъолнят ва таълнмотн Монй, балки барон равшанй андохтан ба як зумра муаммох,ои таърихи а^додй \[ох,иpona ба кор бурдааст. Чунончй олим таърихи хонадони Ашконй ва муддати хукмронии онх,оро бо такя ба «Шопургон»-и Монй 537 сол муайян намуд, ки ни рацам аз разами расман эътирофшуда тахминан 20 сол фарц мекунад. То Берунй кулли муаррихон муддати хукмронии Ашкониёнро хеле кам цаламдод менамуданд ва ни хонадонро бо Селевкиён махлут месохтанд.
Аксари муаллифони то Берунй ва х,амасронаш оид ба Монй ва монавият бо х,иссисти бадбинй ва бадномкунй сухан меронанд. Берунй бошад, дар ин мавзуъ мекушад х,ар он ахборе, ки дар сарчашмах,о дучор омад, дацшуш Г) и caí и (ад ва хулосаи дурусту бегаразона барорад. Аз Монй,- навиштааст олим,- чунин пак,л мекунанд, ки агар шиддати х,ая1(он иайдо кунад, цазои он дар кудакон равост. Ва бар ин матлаб мешавад чунин гувох, овард, ки х,ар як монавия ходиме амрад ва хушру доранд. Вале ман то он 1(о, ки аз китоби Монй дарёфтаам, ба чунин чизе барнахурдаам, зеро сирати Монй бо ин ацида мухолифат дорад" (1,223).
Бояд тазаккур дод, ки бо гузашти солх,о муносибати олим нисбати Монй ва ойини у то андозае тапшр меёбад. Шояд ин раванд ба ошноии комилтари у бо осори Монй вобаста бошад. Зеро, Берунй дар «Фехристи кутуби Розй» навиштааст, ки дар 'i f ли 40-соли умраш бо ^yciy^yn китобх,ои Монй машгул буд. Аммо пас аз мутолиа, нисбат ба опх,о дилсард гашт. Дар 1(ои дигар Берунй таълимоти Монй ва фаъолияти иайравонашро дар асрх,ои миибаъда «балон азим барон ислом» арзёбй мекунад (2,245-246).
Симои Берунй х,амчун донандаи мумтози таърихи адён дар «Мо-ли-л-хрнд» !ох,ир гашт. Дар ин асари оламшумулаш у осори цадимаи тамаддуни х,ипдух,оро, чун «Мах,абх,арата», «Рамаяна», «Ваюпурана», «Вишиуиурана», «Брах,масиддх,аита» ва дигар ри-солахои диииро мох,ирона ба кор бурдааст. Олим оид ба боварии х,ипдух,о ба Худо, бутпарастй, никому галок,, урфу одати динй, иду 1(анн1х,ои мазх,абй ва дигар масъалах,ои ба эът1щоди динии оих,о вобаста маълумоти нодир фарох,ам овардааст. Умумаи бояд гуем, ки шумораи маъхазх,ои дар «Мо-ли-л-х,инд» истифода шуда ба 200 наздик буда, аксари о их, о адабиёти мазх,абианд, ки ба забоин санскрит тааллуц доранд. 1<,ис\ш зиёди ин сарчашмах,о аз
— 152 - НОМАИ донишгох
байн рафтаанд ва номи онх,о ганх,о ба туфайли осори пурарзиши Берунй зинда мондаанду хал ос.
Хотираи мардум бехдарин маъхаз дар додан омузиши таърих, урфу одат ва эъпщоди аддодй ба х,исоб меравад. Аз думлаи дузъиётх,ои ин дониш асотир ба х,исоб меравад. I larçnni асотир билхусус дар х,аллу фасли масъалах,ои ба таърихи адён вобаста назаррас аст. Албатта, асотир дар осори хаттй низ фаровон ба ёдгор мондааст, аммо х,иссаи он дар хотираи мардум, дар эдодиёти дах,онии халц бештар аст. Берунй, х,амчун олими нукгасанч ба ин гандинаи таърих низ руй оварда, рох,у усули наверо дар омузиши опх,о истифода бурд, ки барон замонааш беназир буд. Олим дар муцаддимаи «Осор-ул-боция» яке аз рох,х,ои навиштани онро чунин цаламдод кардааст:«Гуем, наздиктарин сабабе, ки маро ба он чи аз май пурсидаанд, мерасонад, шиносоии ахбори умматх,ои гузашта ва таворихи царнх,ои гузашта аст ва бештари ин ах,вол, ки аз эшон ва розу сирри эшон боцй мондааст.. .Ва пас аз он ки фикри худро аз омилх,ое зиёноваре, ки бад-ои одат шуда, аз к, а бил и галабаи таассуб ва х,авобаландию риёсатталабй, ки сабаби х,алоки бисёре аз мардум аст ва монеи дидори х,ак,ку x,arçnrçai аст, пок сохтем, бояд фикрх,о ва гуфтах,ои эшоиро дар исботи ин ма^суд ба якдигар бисандем» (1,15.).
Гуфтан ^оиз аст, ки Берунй бо як услуби ба худ хос бо ровнёй (информаторх,о) х,амкорй мекунад. '1ах,курсии ин х,амкорих,о дур аз таассуби динй будан ва ба нацлу ривоятх,ои шунидааш бегаразоиа бах,о додани олим аст. Берунй нацлу ривоятх,ои мардумиро х,ап1о\ш омуипи ва баррасин х,амаи он дипх,ос, ки дар бораашон сухан рондааст истифода бурдааст. Бо овардани як мисол гуфторамонро дар ин мавзуъ мах,дуд месозем. Дар замоин Берунй донандагони таърих ва таълимоти ойини зардуштй кам набудаанд ва яке аз <шх,о, ки номашро дар «Осор-ул-боция» ба маротиб дучор меоем Марзубои ибни Рустам аст. Берунй х,апк)\ш баёни масъалаи иикох, бо мах,орим дар ойини зардуштй чунин мегуяд: «Дар бораи пикох,и модар, ки ба зардуш-гих,о нисбат медихдид, аз сипах,буд ибни Рустам шунидам, ки Зардушт ин амалро чорй накардааст»(1,220).
Х1амии гарик„ баррасин мух,тавои макола моро водор месозад, ба хулосае биёем, ки Берунй дар баробари давом додани анъанаи
таърихнигорони исломии тодик, омузиши таърихи адёнро бо тацриба ва роху равиши зерини илмй бой гардонидааст:
1. Китобх,ои муь;аддас ва дигар осори динй х,ангоми баррасии на таих,о таърихи адён ва соир масъалах,ои ба дин вобаста, балки дар мавриди маълумот додан оид ба иахдух,ои мухталифи таърихи сиёсй, 1щтисодй, пдтимой ва фарх,ангй корбаст гардидаанд.
2. Маъхазх,о чй хаттй бошанд ва чй шифох,й аз пукдаи назари танцидй тахдил гардида, бо х,ам муцоиса карда шудаанд. Маъмулан оид ба масъалаи 1ах,к,икдпавапда шумораи зиёд ва намудх,ои х,архелаи манбаъ мавриди бах,рабардорй rçapop гирифтаанд.
3. Х,ангоми омузиши ягон дин, пеш аз х,ама китобх,ои муцаддас ва таълифоти намояндагони он ба риштаи тахдащ кашида шудаанд.
4. Тахдилу ганциди сарчашмах,о, баёни мухдавои оих,о дак,ик„ бегаразона ва на аз назари мусалмони мутаассиб, балки олими диншинос сурат гирифтаанд
5.Дастоварди намояндагони динх,ои гуногун вобаста ба сах,машон дар иешрафти тамаддуни инсоният бах,огузорй гардидаанд. Дар баробари ин таълимоти «ахди китоб» то андозае бах,ои мусбй шрифта, ислом дини 6apx,arç ва ягона шоистаи пайравй дониста шудааст.
Умуман, мавзуи сах,ми Абурайх,он Берунй дар омузиши таърих ва таълимоти дину ойин, иду даших,о, урфу одат ва тацвими динии иайравони онх,о гадцикоти алох,ида ва домана-дорро тацозо мекунад. Тадрибаи Берунй барон мух,авдщои, сиёсатмадорон, амалдорон, ходимони дин, умуман х,амаи <шх,ое, ки бо дин сару кор доранд дарси ибрат аст ва нафарони ба ин Чода цадам гузошта бояд бо чаи fi а и диншиносии мероси илмии ин фарзанди фарзонаи миллат ба хубй огах,й пайдо кунаид. Шииосой бо роху усули пешгирифтаи Берунй барон онх,о мактаби тах,аммулпазирию дур будан аз таассуби динй ва кур-курона пайравй кардан ба ин ё он дину мазх,аб шуда метавонад.
— 154-С НОМАИ донишгох )
ПАЙНАВИШТ
1. Аб5файх,он Берунй. Осор-ул-боция. //Бачоп тайёркунандагон А. Девонацулов, М. Исо, О.Х,амид, М. Бацо. - Мух,аррирони масъул М. Диноршоев, А. Девонацулов. - Душанбе: Ирфон, 1990
2. Абу Рейхан Бнрунн. Избранные произведения. T. II. Индия // Пер. А.Б. Халидова и Ю.Н. Завадовского. Комментарии В.Г. Эрмана и А.Б. Халидова. Отв. ред. В.И. Беляев. - Ташкент: Изд. АН УзССР. 1963
3. Абу Рейхан Бнрунн. Избранные произведения. Т. III. Геодезия // Исследования, перевод и примечания П.Г. Булгакова. -Ташкент: Фан, 1963
Абурайхон Берунй и традиция изучения истории религии
Ю. Бобоев
Ключевые слова: Абурайхон Берунй, религиоведение, история религий, священные писания, мифология
Статья посвящена одной из сторон научной деятельности ученого-энциклопедиста Абурайхон а Берунй, его сведениям об истории религии.
Автор статьи, основываясь на сведениях Абурайхона Берунй, отмечает, что объектом изучения учёного в этом вопросе являются не только история и сущность религий, но также жизнедеятельность и религиозно-философское наследие их основоположников.
Содержание статьи, прежде всего, охватывает источниковедческую базу, использованную Абурайхоном Берунй при рассмотрении истории религии, большинство терминов из которой были введены в научный оборот именно им. Особо отмечены также методы, применяемые учёным в процессе исследования данной проблемы.
Aburaykhon Beruny and the Tradition of Religion History Studies
Y. Boboev
Keywords: Aburaykhon Beruny, religion studies, history of religions, holy writs, mythology.
The article is devoted to one of the aspects of scientific activities by the scholar of encyclopaedic slant Aburaykhon Berury, and namely - to his information related to religion.
Proceeding from the assumption expounded by Aburaykhon Beruny, the author marks that not only history and essence of religions, but life, activities and religious-philosophical heritage of their founders are the subject of Beruny s scientific studies either
The content of the article encompasses the original base used by Beruny and the majority of terms taken from it were introduced into scientific activities namely by him. The methods the scholar resorted to in the process of the researches of the problem in question are singled out especially.
