CC BY
21
07 00 09 ИСТОРИОГРАФИЯ, ИСТОЧНИКОВЕДЕНИЕ И МЕТОДЫ ИСТОРИЧЕСКОГО ИССЛЕДОВАНИЯ 07 00 09 HISTORIOGRAPHY, ORIGINAL SOURCES STUDIES AND METHOD OF HISTORICAL EXPLORATION
УДК 908
ББК 63.5 [5 Тоц]
ИНЪИКОСИ ОНОМАСТИКАИ ТАЪРИХИИХОРАЗМДАР ОСОРИ АБУРАЩОН БЕРУНИ
ОТРАЖЕНИЕ ИСТОРИЧЕСКОЙ ОНОМАСТИКИ ХОРЕЗМА В ТРУДАХ АБУРАЙХОНА БЕРУНИ
Бобоев Юсуф Абдулхатович, н.и.т., мудири кафедраи фащои гуманитары ва табиию ри-ёзии МТF КТХ (Тоцикистон, Хуцанд)
Бобоев Юсуф Абдулхатович,
к.и.н., заведующий кафедрой гуманитарных и естественно-математических дисциплин НОУ ТКХ (Таджикистан, Худжанд)
REFLECTION OF KHOREZM Boboyev, Yusuf Abdulkhatovich, HISTORIC ONOMASTICS IN candidate of historical sciences, chief of the ABURA YKHON'S BERUNI'S WORKS department of humanitarian, natural and
mathematical disciplines under the NGEI "KhTC"
(Tajikistan, Khujand)
E-MAIL: yusuf_boboev@mail.ru
Калидвожа^о: Абурайуон Берунй, Сиёвуш, Оли Офриг, Хоразм, цалъаи Фир, Хоразмшоу, ономастикаи таърихй, антропонимика, топонимика
Мацола ба яке аз паулууои ахбори Абурайуон Берунй оид ба таърих ва фар^анги Хоразми цадимаю асримиёнагй - ономастикаи таърихии он бахшида шудааст. Муал-лиф бо назардошти %ацми маълумоти олим дар ин цода тануо инъикоси антрпонимия ва топонимияи Хоразмро дар осори Берунй ба риштаи тащиц кашида, собит сохтааст, ки унсуруои номбурдаи ономастикаи таърихии Хоразм дар уамаи рисолауои Берунй новобаста аз мансубияташон ба ин ё он соуаи илм дучор меоянд. Дар радифи баён намудани бурду бохти ахбори Берунй дар ин мавзуъ цайд гардидааст, ки гарчанде Берунй бо ин масъала махсус машгул нашуда бошад, %ам бархе аз маълумоти у дар ин самт арзиши баланди илмй дошта, дар дигар манобеъ ба назар намерасанд.
Ключевые слова: Абурайхон Бируни, Сиявуш, династия Афригидов, Хорезм, крепость
Фир, историческая ономастика, антропонимика, топонимика
Рассматриваются сведения Абурайхона Бируни по истории и культуре древнего и средневекового Хорезма, связанные с его исторической ономастикой. С учётом сообщений ученого в этом направлении исследована проблема отражения антропонимии и топонимии Хорезма в наследии Бируни и доказано, что сведения такого рода встречаются почти во всех произведениях ученого, независимо от их принадлежности к той или иной отрасли науки. Наряду с обозначением полезности сообщений Бируни по данному вопросу отмечается, что, хотя ученый специально не занимался этой
12
проблемой, некоторые его сведения по изучаемой теме имеют большую научную ценность и не встречаются в других источниках.
Key words: Aburaykhon Beruni, Siyavush, Afrighids' dynasty, Khorezm, Fir Fortress, historic
onomastics, anthroponymy, toponymy Proceeding from Aburaykhon Beruni's information, the author of the article dwells on the historic onomastics of Khorezm appertaining to ancient and mediaeval times. It is expounded that in all Beruni's works irrespective of their appurtenance to this or that branch of science there is interesting information on an throponymy, toponymy and cosmonymy of Khorezm. It is underscored that though Beruni didn't deal with this problem purportedly some of his considerations are of great historic value; here refer: adduced names of Khorezmshakhs belonging to Afrighids' dynasty, Khorezmian nominations of lunar sites, names of such settlements as Bushkatir and Sardig, history of Fir fortress erection, legend about the origin of "Mindjiakhib" holiday. This information is not occured in other sources; the fact testifying to high and original culture of Khorezmians and their appurtenance to the Iranian world.
Хоразм як чузъи кишвари пахновари Ориёно буда, ономастикаи ба худ хос дорад. Маълумот оид ба ономастикаи таърихии Хоразм дар осори муаллифони атикаи юнонй, римй ва чиной, катибахои шохони Х,ахоманишию Сосонй, навишта-чоти аз калъахои кадима ба дастомада, сиккахои дарёфтгардида ва осори пахлавй ба назар мерасанд. Бинобар касод будани маводи ономастикии манобеи номбурда, хангоми омузиши масъалаи мазкур мухаккикон асосан ба ахбори осори адабию таърихии муаллифони асримиёнагии исломй такя мекунанд.
Дар ин росто навиштахои Абурайхон Мухмммад ибни Ахмади Берунй арзиши хоса касб мекунанд. Зеро, у зода ва парвардаи Хоразм буда, дар осораш таърих ва фарханги кишвари махбубаш чойгохи мухим доранд. Кдриб, ки дар хамаи рисолахои махфузмондаи Берунй дар бораи ономастикаи таърихии Хоразм маълумот пайдо кардан мумкин аст. Аммо, бо назардошти доманадор будани ахбори у доир ба ин масъала ва хамзамон махдудии хачми макола карор додем, ки маълумоти танхо бо антропонимия ва топонимияи Хоразм алокаманди олимро мавриди омузиш карор дихем.
Антропонимика аз бахшхои асосии ономастика ба шумор рафта, бо омузиши гунногунчабхаи хама гуна номхои шахс - ном, фамилия, номи падар, тахаллус, лакаб, нисба, куния, номхои мустаор ва гайра машгул аст.
Дар осори Берунй дар радифи номхои зиёди кадимаи хоразмй дар бораи унвони хокимони Хоразми кадима ва асримиёнагй маълумоти хеле чолиби диккат вучуд доранд. Чунончй, у дар хамаи асархояш хокимони Хоразмро аз сулолаи Офригиён «хоразмшох», намояндагони сулолаи Маъмуниёнро бошад «хоразмшох» ва «амир» номидааст.
Хоразмшох - унвони хокимон ва волиёни Хоразм аз замонхои кадим то ибтидои асри XIX буда, Мукаддасй хокимони Хоразмро «султон», Ибни Хурдодбех бошад «Хусрави Хоразм» номидаанд [18].
Б.И.Вайнберг бо такя ба дигар шудани анъаноти зарби сиккахои хоразмй, ахбори сарчашмахо ва тахкикоти илмй фарзияеро, ки тибки он гуё дар нимаи 2-юми асри III ва ибтидои асри IV-уми милодй Хоразм муддате дар тобеияти Сосониён
карор доштаастy сабаби дар ин минтака падн шyдани унвони «хоразмшод» бо дамин раванд вобастагй дорад, дастгирй мекyнад [16, с. 83, 89-91].
Агар мо дар ин бобат фарзияи мyдаккики мазкурро чонибдорй кyнем, пас «Хусрави Хоразм» номида шyдани докимони Хоразми то исломй аз эдтимол дур нест. Зеро, унвони «хyсрав» низ бо Эрони Сосонй пайванди ногyсастанй дорад. Аммо, дамин мудаккик дар тадкикоти дигари хеш таъкид кардааст, ки «хусрав» унвони докими олии Хорзм не, балки унвони докими мулки Kирдор, ки дар тобеияти Хоразм карор дошт, ба шумор мерафт [17, с. 22].
Берунй оид ба се сулолаи дукмрони Хоразми замони худ Офригидо, Маъмунидо ва Олтунтошидо маълумот медидад. Охирин хоразмшодон аз Оли Офриг тобеъ ва иттифокчии бовафои Сомониён буданд, дар доле, ки хоразмшодон аз сулолаи Маъмунидо (амирони Гурганч) ба Сомониён баъзе кумакдои дарбй расонанд дам, дар асл мехостанд, ки истиклолияти Хоразмро ба даст оранд.
Умуман дар таърих чадор сулолаи дукмрони Хоразм маълуманд-Офригиён ва Маъмунидо (ориёиасл), Олтунтошидо ва Ануштегинидо (туркнажод).
Берунй номи 21 хоразмшодро аз сулолаи Офригиён номбар мекунад: Офриг, Бугра, Саххасак, Аскаxмyк, Азхоxвор, Шовуси Сихр, Хомкарй, Бузгор, Арсомсух, Сихр, Сабрй, Азкаxвор, Азкаxмyк, Шовушфар, Таркасбоса, Абдуллод, Мансур, Афрок, Мудаммад, Адмад, Абyабдyллод Мудаммад ибни Адмад [11, с. 56].
Бостоншиносон дар натичаи омузиши сиккадои хоразмшодиён ва сарчашмадои асримиёнагй исми хоразмшодони зерини Оли Офригро муайян кардаанд, ки бархе аз ондо дар руйхати Берунй низ дучор меоянд - Офриг, Артав, Артрамуш, Вазамар, Санбар, Раст, Сиявспарш, Вир ё Вик, Тутухас, Бравик ё Фравик, Шрам, Хосро (Хусрав), ^ник, Биварсар, Шаушафар, Арсамух, Азкасвари I, Савшафон ё Сафшан, Туракасбас, Чифон ё Чигон, Хангири (Хамгири) ва ё Х,амчирд, Азкасвори II (Абдуллод) [16, с. 81-84; 19; 21, с. 34; 22, с. 187-191].
Дар яке аз тадкикоти Э.Ртвеладзе Бравик ва Савшаван низ аз зумраи хоразмшодон номида шудаанд [21, с. 34].
Бинобар гуфти Берунй Офригидо аз нажоди ^йхусрав писари Сиёвуш будаанд: «Адли Хоразм низ ба дамин тарик рафтор мекарданд ва ба огози бинои Хоразм таъ-рих мегузоштанд, ки нудсаду даштод сол пеш аз Искандар буда, ва аз он ба ворид шудани Сиёвуш писари ^йковус ва салтанати ^йхусрав ва хонадони y дар Хоразм таърих гузоштанд. Ва ин вокеа наваду ду сол пас аз сохтани Хоразм буд. Сипас хораз-миён аз райъдои эрониён дар таърих, ки ба дар як зодагони ^йхусрав, ки ба «Хоразмшод» маъруф мешуданд, пайравй карданд, то он ки Офриг, ки аз нажоди ^йхус-рав буд, ба шодй расид. Ва мардуми Хоразм ба ин подшод фоли бад мезаданд. Чунон, ки эрониён ба Яздигурди гунадкор пешгуии бад мекарданд. Ва пас аз Офриг писари y ба салтанат расид ва кохи худро бар пушти Фир дар соли шашсаду шонздади искандарй бино кард. Ва хоразмиён ба y ва зодагони y таърих гузоштанд» [15, с.55].
Аз гуфтадои Берунй бармеояд, ки сарсулолаи хоразмшодиён Сиёвуш ва ^йхусрав буда, дукумати ондо наздик 1300 сол пеш аз милод огоз ёфтааст. Оли Офриг бошад ибтидои асри IV-уми милодй сари кудрат омадаанду огози маданияти шадрдорй дар Хоразм таърихи наздик 3400-сола дорад.
Дар дигар чои «Осор-ул-бокия» Беруни таъкид мекунад, ки новобаста аз нопурра будани шачараномаашон аз авлоди шоди Эрон будани хоразмшодони аввалинро касе зери шубда гузошта наметавонад [15, с. 52].
Бархе аз мyдаккикон бо истинод ба бозёфтдои бостоншиносй бар акидаанд, ки Оли Офриг дар Хоразм на дар асри IV милодй, балки дар асрдои I-II милодй дукмрон шyдаанд [22, с. 189].
Дар сарчашмадо дамчунин номи хоразмшод Фарасмон, ки зимистони солдои 329328 пеш аз милод барои гуфтушунид бо Искандари Макдунй ба Бохтар омада буд, ва номи хоразмшод Варазмар дучор меояд [22, с. 17,189]. Мудаккики варзидаи таърих ва фарданги кадимаи Хоразм С.П.Толстов тахмин мекунад, ки шояд зери таъсири хоразмиён оянда дар байни шодони Иберияи кадим номи Фарасман (шояд Xwarazman, - кайд мекунад y) роич гардид [22, с. 18].
«Осор-ул-бокия»-и Беруниро донишномаи солшуморию иду чашндои кадимаи халку миллатдои мухталиф номидан мумкин аст. Берунй сабаби «нимхаб» ном гирифтани рузи понздадуми моди Римжади таквими хоразмиёни кадимро чунин ба калам додааст: «Римжад» - рузи понздадуми он «нимхаб» ном дорад. Ва мегуянд, ки дар асл «Минчиахиб» аст ва барои ин ки зиёда дар забондо давр мезад, тасдиф шуд ва «нимхаб» гуфта шуд. Ва маънои он «шаби Мина» аст. Ва Мина номи занест, ки яке аз мулуку бузургони Хоразм буд ва шабе дар доли мастй бо чомаи абрешим аз кохи худ берун шуд. Ва он вакт бадор буд. Ва дар беруни кох биафтоду хобаш бурд ва шаб сармо хурду мурд. Ва мардум дар шигифт шуданд, дар ин вакти бадор чи тавр инсон аз сармо мемирад. Ин буд, ки номи онро барои вокеаи хорич аз одат, ки дар гайри вакти худ рух додааст, таърих донистанд [11, с. 261].
Мазмуни исми ин бонуи давлатманди хоразмй низ бозгуи аз он аст, ки хоразмиёни кадим чузъи чудонашавандаи олами эронитаборон будаанд. Зеро, истилоди «Мина» аз забони форсии кадим гирифта шуда, маънояш зумурад будааст [20, с. 364.].
Дигар бахши ономастика топонимика буда, доираи тадкикоти онро омузиши исмдои хоси чугрофй ташкил медидад. Дар осори Берунй топонимдои Хоразм аз кабили номи шадр, русто, калъа, дарё ва бадр ба назар мерасанд. Пурбинтарин топоним дар навиштадои Берунй «Хоразм» бошад дам, мутассифона дар бораи этимологияи он чизе гуфта нашудааст. Дол он, ки топоними «Хоразм» дануз дар Медряшти «Авасто» дучор меояд [2, с. 356].
Шояд Берунй ба ин нукта дар кисмати аз байн рафати рисолааш «Машодири Хоразм» ишора карда бошад. Чанд варак аз ин рисола дар бозгуи Абулфазли Байдаки то руздои мо омада расидааст [4, с. 703-713].
Аксари мудаккикон, аз он чумла С.Абдуллоев ва А. Дасанов кайд мекунанд, ки дар сарчашмадои асримиёнагй рочеъ ба этимологияи калимаи «Хоразм» ривоятдои мухталиф чой доранд. Тибки ривояти маъмултарин гуё 400 нафар ашхоси ба фосилаи сад фарсанг аз мулки хеш бадаргашуда дар мавзеи нави зисти худ манзил бунёд нидоданд. Шоди кишвари каблии бадаргашудагон, ки ин амал ба сабаби хашми у ба вукуъ пайваста буд, барои огодй ёфтан аз доли ондо ба зистгоди нави ондо рафта, аз зиндагии эшон пурсон мешавад ва дар посух чавоби зеринро мешунавад: «Мо модй дорему дезум, модй бирён мекунему мехурем». Бино ба кавли содибони баъзе осор, ин мардум мафдуми «гушт»-ро ба забони худ «хор» ва «дезум»-ро «руз» мехонданд. Сарзамини мазкур ибтидо ба гунаи «Хорразм» ва баъдан тадти таъсири додисаи овозии тахфиф ба шакли «Хоразм» мубаддал гардидааст. Мувофики ривояти дигар, сарчашмаи вожаи мазкур ифодаи «хор разм» буда, маънои чузъи аввал «осон» ва чузъи дувум «набард, чанг, пайкор» дисоб меёфтааст ва дар мачмуъ ифодаи мазкур маънои «разми осон ва безадмат»-ро медодааст [1, с. 403-404].
Хоразми кадим ва асримиёнагй кишвари падновар ва дорои шадрдои ободу зебо будааст. Адади шадрдои Хоразм дар навиштадои муаррихон ва чугрофишиносони асримиёнагии исломй гуногун ба назар мерасад. Чунончй, Ч,айдонй дувоздад шадр, Истахрй шонздад шадр ва муаллифи «Дудуд-ул-олам» бошад нуд шадри Хоразмро номбар кардаанд [1, с. 407]. Дар осори Берунй бошад, тандо номи чор шадри Хоразм - Кот, Чурчония [Гурганч], Дазорасп ва Даргонро дучор меоему халос.
Дар рисолаи «Машодири Хоразм» Берунй дангоми баёни киссаи аз чониби Мадмуди Fазнавй забт шудани Хоразм, навиштааст, ки лашкари хоразмшод дар огози мочаро дар шадри Дазорасб карор дошт [4, с. 712]. Номи ин шадр дар осори Берунй дигар дида намешавад.
Шадри Кот дар дамаи асардои Берунй ба унвони «шадри Хоразм», «шадри асосии Хоразм» ва «пойтахти Хоразм» номида шудааст [15, с. 48; 12, с. 117, 138, 235 ва баъд ]. Ба гайр аз он дар баъзе долатдо Кот дар мукоиса бо Чурчония дамчун «шадри асосии Хоразм» зикр шудааст: «Фарки арзи «шадри асосии Хоразм» ва Чурчония..»[12, с. 234].
Дар боби ёздадуми китоби панчуми «Конуни Масъудй» Чурчония дар радифи Кот яке аз ду «шадри асосии Хоразм» номида шудааст. Дар дамин чо Берунй Котро собик «пойтахти Хоразм» меномад [6, с. 470]. Шояд сабаби чунин номидани Кот дар вокеадои сиёсии охири асри Х бошад. Соли 995 амири Чурчония Абуалии Маъмун Котро забт ва охирин намояндаи сулолаи Офригиён хоразмшод Абуабдуллод Мудаммад ибни Адмадро ба Чурчония бурда катл мекунад. Дамин тарик, Маъмун ибни Мудаммад мулки Офригиёнро ба давлати худ дамрод намуда, унвони «хоразмшод»-ро содиб мешавад.
Умуман Чурчония дар осори Берунй бо сабабдои мухталиф, асосан дангоми баёни мушодидадои астрономии у пеш аз дама дар «Конуни Масъудй» хеле зиёд ном бурда шудааст [7, с. 50, 63, 98 ва баъд].
Дар замони Берунй шадри чанубитарини Хоразм Даргон ба шумор мерафтааст. Берунй дар «Конуни Масъудй» ин шадрро сардади канораи Хоразм дар род ба суи Марву Бухоро номидааст [6, с. 470]. Дар рисолаи дигараш Берунй кайд кардааст, ки дар Даргон аз шодрод ба самти Балх роди росте ба суи Бухоро чудо мешавад [12, с. 236].
Аз сарчашмадо бармеояд, ки пойтахти Хоразми кадима калъаи Фир (Фил, Бил) дар содили шаркии Амударё карор доштааст. Чй хеле, ки каблан зикр кардем, Берунй бунёди онро дар соли шашсаду шонздади искандарй (тахминан соли 304 -305-уми милодй) ба писари Офриг нисбат дода, пурра аз байнравии онро соли дазору сесаду панчи искандарй (тахминан соли 993-994-уми милодй) медонад.
Дар хусуси калъаи мазкур дар «Осор-ул-бокия» боз чунин маълумот ба назар мерасад: «ва ин Фир дар канораи шадри Хоразм диже буд, ки аз хишту гил се калъаи дарун ба дарун, ки дар як аз дигаре баландтар бувад, бино шуда буд. Ва фавки дамаи ин диждо кохи салтанатй буд...
Касри Фир аз микдори бештар аз дад мил дида мешавад. Ва надри Чайдун ин касрро аз байн бурд ва дар сол порае аз бинои онро нест кард, то он ки дар соли дазору сесаду панчи искандарй осоре аз он намонд» [15, с.55-56].
Хушбахтона дар осори Берунй на тандо номи шадрдо, балки номи ду русто низ дучор меоянд. У дар «Таддид..» аз хусуси солдои 384-385-уми дичрй чен кардани баландии Офтоб дар рустои Б-у-ш-кан-з сухан меронад. Аз сухандои Берунй бармеояд, ки ин русто дар содили гарбии (чапи) Чайдун дар байни Чурчония ва Кот
чанубтар аз «шадри асосии Хоразм» карор доштааст [12, с. 117, 138, 232]. Рочеъ ба ин мушодидааш Берунй дар дигар рисоладояш аз чумла «Соядо» низ ёдовар шудааст [5, с.199].
Мудаккики варзидаи осори Берунй П.Г.Булгаков бо такя ба чопи арабии матни «Таддид...» аз чониби М. Танчй, ки дар Истамбул нашр гардида буд навиштааст, ки бо дарназардошти чойгиршавии нуктадои дарфдо дар боли ду дарфи охирони калима номи ин русторо Бушкотир ё Бушкотар низ хондан мумкин аст [12, с.299]. С.П.Толстов бошад номи ин русторо Бушкатыр хондааст [23, с. IX].
Рустои дуюм Саригад ном дошта, истгоди сеюм дар род ба суи Марв ва Бухоро шуморида мешудааст. Берунй дар «Kитоб-yл-чаводир» оид ба хусусияти шифобахшии дарахти балат маълумот дода, навиштааст, ки ин дарахт дар водие дар кисмати шаркии рустои номбурда меруяд [14, с. 83].
Дар «Конуни Масъудй» аз хусусии мавзеи Миёнчод сухан меравад, ки дар биёбон дар байни Нисо ва Хоразм чойгир шуда будааст [10, вараки 87]. Мутассифона ин топоним низ дар нусхадои хаттии «Конуни Масъудй» ва нашрдои арабии он дархела навишта шудааст. Дар тарчумаи русии «Конуни Масъудй» он дар шакли «Мийанчах» омадааст [б, с.470]. Мутарчими ин рисолаи Берунй ба забони русй П.Г.Булгаков таъкид мекунад, ки дар хондани номи ин мавзеъ ба нашри кисмате аз «Конуни Масъудй» аз чониби А.М.Валидй такя мекунад. У ичунин менависад, ки академик В.В.Бартолд Миён-шод ном рабодеро бо ишора ба навиштадои ал-Мукаддасй ёдрас шудааст [б, с. б00]. Бинобар гуфти ал-Мукаддасй работи Миён-шод чорумин нуктае ба шумор мерафт, ки дар род аз Чурчония ба Хуросон чойгир шуда буд [3, с.210].
Тамаддуни Хоразмро бе Амударё тасаввур кардан мумкин нест. Мардуми ин кишвар бордо ба иллати дигар шудани мачрои он макони зисти худро иваз карда, заминдои нав ба навро обод мекарданд. Дар сарчашмадои хаттй Амударё вобаста ба давраи таърихй бо номдои гуногун ёд шудааст. Дар осори Берунй бошад, Амударё бо номдои Чайдун ва руди Балх дучор меояд.
Дар «Осор-ул-бокия» Берунй якчанд маротиба вакти обхезии Чайдунро баён кардааст [15, с. 28б, 293, 298]. Як маротибаи дигар Чайдун дар мавриди аз он убур кардани Муканнаъ ёд мешавад [15, с. 217].
Дар «Мол-ил-динд» Берунй навиштааст, ки «Дар наздикии Тирмиз якчанд руд ба дам омада, руди Балхро ташкил медиданд. Ин чойро «бадамоии дафт руд» меноманд» [13, с. 242].
Берунй руди Балху Чайдун ду номи як дарё буданро низ таъкид кардааст. Масалан, дар «Таддид чунин мехонем: «... мачрои Чайдун, ман дар назар дорам руди Балхро.» [12, с. 97].
Баъзе муаллифони асримиёнагй бадри Аралро «дарёи Хоразм» (бадри Хоразм), баъзеи дигарашон «дарёчаи Хоразм» ва ё «дарёаки Хоразм» (кули Хоразм) номидаанд. Ин бадр дар осори ба забони арабй таълифшудаи Берунй «(Oj'j*- Ъ^», дар нусхаи форсии «Kитоб-yт-тафдим» бошад, «дарёаки Хоразм», яъне «кули Хоразм» номида шудааст [13, с. 241; 14, с. 2б4; 24, с. 129 ва г.].
Дар «Kитоб-yт-тафдим» Берунй навиштааст, ки «... ва андар маъмура батоед ва обгирдои бисёр аст. Ва год-год бархеро аз он «дарёак» хонанд, чун дарьёаки Ифомия ва они Табария ва они Заър ба дадди Шом. Ва чун дарьёаки Хоразм ва Истикул наздики Барсахон» [8, с. 102; 9, с. 107].
Дамин тарик омузиши масъалаи мазкур собит месозад, ки гарчанде Берунй бо омузиши ономастикаи таърихии Хоразм махсус машгул нашуда бошад дам, маълумот доир ба ин масъала дар аксари рисоладои у новобаста аз мансубияташон ба ин ё он содаи илм дучор меоянд. Ахбори Берунй дар ин бобат аглабан хусусияти баёнй доранд, яъне у доир ба этимологияи антропонимдо ва топонимдои бо Хоразм вобаста кариб, ки чизе нагуфтааст. Аммо, бархе аз ин маълумот, ба монанди номи хоразмшодон аз сулолаи Офригиён, номи рустодои Бушкотир ва Сардиг, таърихи бунёд ёфтани калъаи Фир, киссаи пайдо шудани чашни «Минчиахиб» дар дигар манобеъ дучор намеоянд. Ахбори Берунй дар ин мавзуъ содиби фарданги ба худ хос ва бою ганй будани хоразмиёнро собит сохта, дамзамон, аз мансубияти ондо ба олами мардуми эронитабор гуводй медиданд ва арзиши баланди таърихию фардангй доранд.
Пайнавишт:
1. Абдуллоев С., Хасанов А. Хоразм // Донишномаи Сомониён.- Ц. 2.- Хуцанд: «Нури маърифат», 2009.- С.405-408.
2. Авасто: кууантарин сурудуо ва матнуои иронй //Гузориш ва пажууиши Цалил Дустхоу.- Теурон: Марворид, 1371.-1207 с.
3. Бартольд В.В.. Сочинения. - Т. I. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. - М.: Издательство Восточной литературы, 1963. - 763 с.
4. Хоца Абулфазл Мууаммад ибни Хусайни Байуацй. Таърихи Байуакй. // Тауиягари матн, муцаддима, уавошй ва феуристуо Сайфуллоуи Муллоцон.- Душанбе: «Бухоро», 2014. - 774 с.
5. Абу Райхан Бируни. Избранные произведения. Т. VII. Математические и астрономические трактаты. /Отв. ред. Г. П. Матвиевская. Предисл., пер. и коммент. П.Г. Булгакова и Б. Розенфельда. - Ташкент: Фан, 1987. - 340 с.
6. Абу Райхан Бируни. Избранные произведения. Т.V. - Ч.1. - кн. 1-5. - Канон Масъуда. /Отв. ред. С.Х. Сираждинов и Г. П. Матвиевская. Вступит. статья, пер. и прим. П.Г. Булгакова и Б.А. Розенфельда. - Ташкент: Фан, 1973. - 648 с.
7. Абу Райхан Бируни. Избранные произведения. Т. V. - Ч.2. - Кн. 6-11. - Канон Масъуда. //Отв. ред.С.Х. Сираждинов и С.Г. Матвиевская. Пер. и прим. Б. Розенфельда и А. Ахмедова. - Ташкент: Фан, 1976.- 636 с.
8. Абу Райхан Бируни. Избранные произведения. Т^1. Книга вразумления начаткам науки о звездах /Вступительная статья, перевод и примечания Б. Ф. Розенфельда и А. Ахмедова. Отв. ред. доктор филол. наук А.К. Арендс. - Ташкент: Фан, 1975. -328 с.
9. Абурайуон Берунй. Китоб-ут-тафуим ли авоили саноат-ит-танцим // Ба чоп тайёркунандагон А. Девонацулов, X. Мамедова, Т. Собиров. Мууаррири масъул М. Диноршоев. - Душанбе: Дониш, 1973. - 286 с.
10. Абурайуон Мууаммад ибн Аумад ал-Берунй. Ал-Конун ал-Масъудй фи ал-уайя ва-ал-нуцум // Захираи дастхатуои арабии китобхонаи миллии Фаронса «Галлика».-№.6840. - 205 с.
11. Абурайуон Берунй. Осор-ул-боция // Ба чоп тайёркунандагон А.Девонацулов, М.Исо, О.Хамид, М.Бацо.-Душанбе: Ирфон,1990. - 432 с.
12.Абу Рейхан Бируни. Избранные произведения. Т. III. Геодезия / Исследования, перевод и примечания П.Г. Булгакова. - Ташкент: Фан, 1963. - 361 с.
13. Абу Рейхан Бируни. Индия: Пер. с араб./ Репринт с изд. 1963 г. — М.Ладомир, 1995.-727 с.
14.Абу-р-Райхан Мухаммед ибн Ахмед ал-Бируни. Собрание сведений для познания драгоценностей [Минералогия] /Пер. А.М. Беленицкого. Редакция проф. Г.Г. Леммлейна, проф. Х.К. Баранова и А.А. Долининой. Статьи и прим. А.М. Беленицкого и Г.Г. Леммлейна. - М.: Изд. АН СССР, 1963. - 519 с.
15.Абу Райхан Бируни. Избранные произведения. Т. I. Памятники минувших поколений. /Пер. и прим. М.А. Салье. - Ташкент: Изд. АН УзССР, 1957.- 486 с.
16.Вайнберг Б.И. Монеты Древнего Хорезма.-М.:Наука, 1972.-223 с.
17.Вайнберг Б. И. Титулы владетелей Хорезма//Эпиграфика Востока. Вып. ХХ1.-Л.: Наука, 1972.- С.19-22.
18. Ибн Хордадбех. Книга путей и стран. Китаб ал-масалик ва-л-мамалик. URL: . http: //vostlit. info (санаимуроциат 24.03.2019).
19.Монеты Центральной Азии. Монеты Хорезма. URL: http: // soqdcoins. narod.ru (санаи муроциат 12.02.2019).
20.Пошанг М..Зебоном%ои ориёи. - Душанбе: Бухоро, 2012. - 430 с.
21.Ртвеладзе Э. Древные монеты Средней Азии. Альбом.-Ташкент: Издательство литературы и искусства имени Гафура Гуляма, 1987.-184 с.
22. Толстов С. П. Древний Хорезм: Опыт историко-археологического исследования. - М.: Издание МГУ, 1948.- 352 с.
23. Толстов С.П. Бируни и его памятники минувших поколений /Беруни Абурайхона. Избр. произ. - Т. 1. Памятники минувших поколений. - Ташкент: Изд. АН УзССР, 1957. - С. VII-XXI.
24.Alberuni's India, an Account of the Religion, Philosophy, Literature, Chronology, Astronomy, Customs, Laws and Astrology of India about A. D. 1030. Edited in the Arabic original by Edward Sachau, London, 1887.- 407рр.
Reference Literature:
1. Abdulloyev S., Hasanov A. Khorezm // The Encyclopedia of Samanids. V. 2. - Khujand: Light of Enlightenment, 2009. - pp. 405 - 408.
2. Avesto: the Ancientest Iranian Songs and Texts // Research by Dhalil Dusthoh. - Tehran: Pearl. 1371 hijra.
3. V. V. Bartold. Compositions. V.1. Turkestan in the Epoch of Mongolian Invasion. - M.: Publishing-house of Oriental Literature. 1963. - 763 pp.
4. Khodja Abulfazl Mukhammad ibni Khusayni Baykhaki. Preparation of the text, Preface, Commentary and Indicators by Sayfullo Mullojohn. - Dushanbe: Bukhara, 2014
5. Abu Raikhan Beruni. Selected Works. V. V//. Mathematical and Astronomical Treatises // Edi-tor-in-charge: G.P.Matviyevskaya. Preface, translation and commentaries by P.G. Bulgakov and B. Rozenfeld. - Tashkent: Science. 1987. - 340pp.
6. Abu Raykhan Beruni. Selected Works. V.5. - Part 1. - Books 1-5.- The canon of Masud // Edi-tors-in-charge: S.H. Siradginov and G. P. Mateyevskaya. Introductory article, translation and notes by P. G. Bulgakov and B. A. Rozenfeld. - Tashkent: Science, 1973. - 648 pp.
7. ibidem. Part 2. - Books 6-11. 1976. - 636pp.
8. Abu Raikhan Beruni. Selected Works. V. VI. Instructive Book Dwelling on Initial Knowledge about Stars. // Introductory article, translation and notes by B. F. Rozenfeld and A. Akhmedo. Editor-in-charge: A. K. Arends. - Tashkent: Science, 1975. - 328pp.
9. Aburaykhan Beruni. Instructive Book Dwelling on Initial Knowledge about Stars. Preparation by A. Devongulov, Kh. Mamedova, T. Sobirova. Editor-in-charge: M. Dinorshoyev. - Dushanbe: Knowledge, 1973. - 286 pp.
10.Aburaykhon Mukhammad ibn Akhmad al-Beruni. The Canon of Masud. The Fund of Arabian Manuscripts of the National Library of France "Gallica". - N6840. - 205 pp.
11.Aburaykhan Beruni. The Monument to Passed away Generation. - Dushanbe: Cognition, 1990. - 432 pp.
12.Aburaykhan Beruni. Selected Works. V.III Geodezy // Explorations, Translation and Notes by P. G. Bulgakov. - Tashkent: Science. - 361 pp.
13.Abu Raykhan Beruni. India. Translation from Arabic/ Reprinted from the edition of 1963. -M.: Ladomir, 1995. - 727pp.
14.Abu-r-Raikhan Mukhammad ibn Akhmed al-Biruni. Collection of Data for Cognition of Precious Stones [Mineralogy] // Translation by A. M. Belenitsky. Recension by Professor G.G.Lemmllin, Professor H. G. Baranov and A. A. Dolinina. Articles and Notes by A. M. Belenitsky and G. G. Lemmlein. - M.: Publishing-house of the USSR AS, 1963. - 519 pp.
15.Abu Raykhan Biruni. Selected Works. V1. Monuments of the Passed away Generations // Translation and Notes by M. A. Salye. - Tashkent: Publishing-house of the Uzbek SSR Academy of Sciences, 1957. - 486pp.
16. Weinberg B.I. Coins of the Ancient Khorezm . - M. : Science , 1972. - 223 pp.
17. Weinberg B.I. Titles of the Lords of Khorezm // Epigraphics of the Ozient. Issue XXI .L. : Science , 1972. - pp . 19-22.
18.Ibn Hordakhbeh. The Book of Roads and Countries. URL: . http: //vostlit. Info (Date of appeal: 24.03.2019) '
19. Coins of Central Asia . Coins of Khorezm // vostlit. Info Poshang M. Fine Aryan Names . -Dushanbe : Bukhara, 2012(Date of appeal: 12.02.2019).
20.PoshangM. Names of Aryan Languages. - Dushanbe: Bukhara, 2012. - 430pp.
21. Rtvelardze E. Ancient Coins of Central Asia .Album . - Tashkent. Publishing - house of the Institute of Literature and Art named after GafurGulyam , 1987. - 184 pp.
22. Tolstov S.P. Ancient Khorezm : Experience of the historic - Archeological Exploration. - M. : Publishing - house of Moscow State University, 1948. - 352 pp.
23. Tolstov V. P. Biruni and his Monuments of the Generations Passed away // Beruni Aby-raykhon. Selected Works. - V.1. Monuments of Passed away Generations. - Tashkent. Publishing-house of the Uzbek SSR Academy of Sciences, 1957. - VII - XXI cc.
24.Alberuni's India, an Account of the Religion, Philosophy, Literature, Chronology, Astronomy, Customs, Laws and Astrology of India about A. D. 1030. Edited in the Arabic original by Edward Sachau, London, 1887.- 407pp.
