CC BY
62
/»л
Ç _ УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ >- 45 ~
Д. Зоиров
НОМАХ.ОИ МУНДАРИЧ ДАР «ЧАХ.ОР МАК.ОЛА»- и НИЗОМИИ АРУЗИИ САМАРКДНДЙ
Вожатой калидй: Низомии Аррзй, нома^о, раем ва оини дабирй, анвои нома^о
Яке аз нахустин сарчашмах,ое, ки пиромуни одоби тарассул ва дабирй Г)ях,с мекунад, китоби «Чах,ор макола»- и Абулх,асан Низомуддин(На^муддин) Ах,мад ибни Умар ибни Алии Самар-цандй мебошад. Зох,иран номи аслии ин китоб «Ма^маъу-н-наводир» буда, ба сабаби дар бар доштани чах,ор макола ба «Ча-х,ор макола» myx,pai ёфтааст. Аз муцаддимаи китоб маълум меша-вад, ки Низомии Арузй ин китобро ба номи Абулх,асан Х,исомуд-дини Алй ибни Фахруддавла Масъуд ибни Изуддини Х,усайн таълиф намудааст.
Китоби «Ма^маъу-н-наводир» аз дебоча ва чах,ор макола иборат аст. Низомии Арузй дар муцаддимаи китоб баъд аз х,амди Худо, дуруди Мустафо(с) ва офарини ах,л и байт ва асх,оби у дар панч фасл ба мадх,и подшох,они Fyp ва зикри чигунагии офариниши махлуцот аз чамоду набот, х,айвону инсон ва f. пардохта ва сипас пиромуни дабирй, шоирй, муна^^имп ва табнбй бах,с кардааст.
Мацолоти чах,оргонаи китоб ба тартиби зер омадааид:
1. Мацолати аввал. Дар мощятп дабирй ва кайфияти дабири комилва он чй тааллуц бад- индорад; 2. Мацолати дувум. Дар мощяти нлмн шеър ва салощяти шоир;3. Мацолати савум. Дар нлмн нуцум ва ta юратп мунаццим дар он илм; 4. Мацолати ча^орум. Дар нлмн тибва щдоятп табиб.
С ох,иГ)и «Чах,ор макола» дар муцаддимаи маколоти китоб пиромуни раем ва шароити х,ар як аз ин фунун маълумоти муцад-дамотй дода, зикри ин шароитро то охири макола идома медих,ад. Афзун бар ин, чих,аги шох,иди андешах,ои хущ х,икоёте ширин аз рузгори дабирону шоирон ва муна^^имону табибони маъруф и а к; л мекунад, ки ах,амияти зиёди илмию адабиро моликанд.
Мусанниф дар зимни се мацолаи аввал дахдой ва зайли маколати чорум дувоздах, х,икояти таърихй эрод намудааст, ки бар замми ах,амияти илмию адабй дар бораи зиндагинома ва расму оини дабирону шоирон ва муна^^имону табибон ахбори тоза медих,анд.
Аз муцаддимаи маколаи аввал маълум мешавад, ки мусан-нифи «Чах,ор макола» хунари нависандагиро мисоли аъроб ва сох,иГ)и «К,обусноиа» дар эъ^оз, яъне дар каломи андак баён наму-дани маонии бисёр медонад. Афзун бар ин, Низомии Арузй ба тафеил дар хусуси расму ойини дабирй, вазоифи дабир ва шароити котибй б ах, с намуда, чанде аз осори нависандагону шуаро ва дабирони маъруфро барон омузиши хунари дабирй зарур донистааст. Аз чу мл а гуяд:
«...дабир бояд, ки каримуласл, шарифулирз,да^1щунназар, ам1щулфикр, со^ибурраъй бошад ва аз адаб ва самароти он к,ис\ш акбар ва х,аззи авфар насиби у расида бошад ва аз циёсоти мантией баъид ва бегона набошад ва маротиби абнои замона шиносад ва макодири ах,л и рузгор донад ва ба х,утоми дунёвй ва музахрафоти он машгул набошад ва ба тах,сипу гакГ)сх,и асх,оби агроз ва арбоби агмоз илтифот накунад ва Fappa нашавад ва ирзи махдумро дар макомоти тарассул аз мавозеи нозил ва маросими хомил мах,фуз дорад; ва дар аснои китобат ва мисоли тарассул бар арбоби x,yp\ra i ва асх,оби х,ашмат настезад ва агарчи миёни махдум ва мухотаби у мухосамат бошад, у ^алам пиюх, дорад ва дар ирзи у ва^иат накунад... ва дар унвонот гари к, и авсат пиюх, дорад ва ба х,ар кас он нависад, ки аслу насаб ва мулку валоят ва лашкару хазинаи у бар он далел бошад... ва нагзорад, ки х,еч Fy6ope дар фазой мукотибат аз х,авои муросилат бар домани хур-мати махдуми у нишинад. Ва дар сиёцати сухан он гари к, гирад, ки алфоз мутобеи маонй ояд ва сухан ку гох, гардад, ки фусах,ои араб гуфтаанд: «Хайрул каломи мо к,алла ва далла»1, зеро ки х,ар юх, ки маонй мутобеи алфоз афтад, сухан дароз шавад ва котибро
С _ УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ " ~ 47 ~
миксор хонанд, «валмиксору мих,зору»2. Аммо сухани дабир бад-ин дара^а нарасад, то аз х,ар илм Г)ах,рас надорад ва аз х,ар устод нуктае ёд нагирад ва аз х,ар х,аким латифае нашнавад ва аз х,ар адиб турфае ицтибос накунад. Пас одат бояд кард, ба хондани каломи Раббулизза ва ахбори Мустафо ва осори сах,оба ва амсоли араб ва калимоти а^ам ва мутолааи кутуби салаф ва мунозараи сухуфи халаф, чун «Тарассул»- и Сох,иб3 ва Собй4 ва К,обус5 ва алфози Хумодй ва Имомй6 ва Куддома ибни Ч,аъфар7 ва «Макомот»- и Бадеъ ва Х,арирй ва Х,амид8 ва «Тавцеъот»- и Балъамйва Ах,мади Х,асан9 ва Абунасри Кундурй10 ва «Номах,о»- и Мух,аммади Абдах,11 ва Абдулх,амид12 ва Саидурруасо13 ва «Ма^олис»- и Мух,аммади Мансур14 ва Ибни Убодй(Ибодй- 5, 33) ва Ибн ал- Нассобат ал-Аллавй15 ва аз давовини араб «Девон»- и Мутанаббй ва Абевардй ва Fy33ñ(Fa33ñ- 5, ЗЗ)16 ва аз шеъри а^ам ашъори Рудакй ва маснавии Фирдавсй ва мадоех,и Унсурй.. .»(2, 20- 22; 5, 31- 33).
Сипае, Низомии Арузй '(их.аги шох,иди гуфтах,ои хеш дах, х,икояги ку гох, аз рузгори дабирони номй нак,л мекунад, ки х,амагй аз хунари нависандагй ва хусни баёни муаллиф иттилоъ медих,анд. Шоистаи зикр аст, ки мусаннифи китоб дар батин ни х,икоё1 чанд номаи дабирон ва нависандагони маъруфро овардааст, ки иамуиае аз номах,ои дарбории ахди сомоий, газиавй ва салчуцй мебошаид.
Номах,ое, ки дар маколаи аввали ии китоб омадаанд, инх,оянд:
1 «Бисмиллах,ир рах,маиир рах,им. Ё Нух,у щад ^одалтано фааксарта ^идолано фаътино бимо таъидуно ин кунта минассодицин»(2,24).
Биио ба к,а1!ли Низомии Арузй ин номаро Искофии дабир ба супориши Алптегин ба Нух, ибни Мансур навиштааст(р.к: х,икояти якум аз маколаи аввал; 2, 22- 24). Аммо х,ини га х, к, и к, ва омузиш моро маълум шуд, ки дар асл ин нома мутаалик; ба Искофии дабир набуда, бал аз чумлаи номах,ои ахди сомонй аст, ки ба Нух, ибни Мансур навишта шудаанд(чих,ати иттилои бештар р.к: 9, 144- 148). Дар ин нома ба ояти 32- юми сураи «Худ»(11) ишора шудааст, ки Худованд мефармояд: «Гуфтанд: Ай Нух,! Му^обара(яъне бах,су мунозара) кардй бо мо, пас аз х,ад зиёд кардй мукобараро бо мо, пас биёр болои мо он чи(азобе), ки ваъда мекуий, агар х,астй аз ростгуён!»(10, 523).
2.«Аммо Мокон фасора каисмиз^й, вассалом»17 (2,27).
Бино ба ахбори Низомии Арузй ин фатх,номае аст, ки пас аз пирузй аз болон Мокон ибни Кокй аз тарафи Искофии дабир навишта шудааст. Ба та х, к, и к, нависандаи ин нома Абулкосим Алй ибни Мух,аммади Искофй аст, ки моро бар он шак нест. Ва бар он боварем, ки Искофии дабир ин номаро пас аз пирузй аз болон Мокони Кокй бо дархости Абуалии Чагонй ба амир Наср ибни Ах,мад навиштааст. Аммо дар х,икояти Низомии Арузй ба ч<ш Наср ибни Ах,мад иштибох,ан I Iyx, ибни Майсур ва бар ивази Абуалии Чагонй ба иштибох,Тош омадааст, ки аз нигох,и таърихй низ дуруст нест(чих,аги иттилои бештар р.к: 9, 149- 150).
3.«Бисмилла^ир ра^манир ра^им. Айюз^ал к;озй, би К,ум к;ад азалнока фацум»18 (2, 29). Ин номаи Сох,иб Исмоил ибни Аббод аст дар азли козии К,ум.
4.«ал- Харочу хуро^ун адоух,у давоух,у»(2, 31). Ин номаи Ах,мад Х,асани Маймандй аст, ки бар пушти циссяи чамоаги ламишиёп навншт. Низомии Арузй худ тардумаи онро ба таври зер оварда: «Хирод реши х,азорчашма аст, гузоридани у доруи уст»(х,амон '(о).
5. «Бисмилла^ир рах,манир ра^им. Атамтагин бидонад, ки миёни мо агарчи масофат дур аст, ризо ва сахти мо бад- у наздик аст. Атамтагин он кунад, ки Ах,мад фармояд ва А^мад он фармояд, ки Му^аммад фармудааст. Вассалом»(2,38). Ин номаи Гурхони Хитой аст ба Атамтаган.
6.«К,олалло^у таоло: «Инна акрамакум ъиндаллох;и атцокум»19. Ва арбоби ^ацоиц ва ас^оби дацоик; бар он щарор додаанд, ки ин тация аз дазщ мефармояд, ки х,еч нуцсоне арвох,и инсонро аз нущси да^уг батар нест ва аз нущси нодонй боз пасттар на. Ва каломи ноофарида (К,уръони карим- З.Х,.) гуво^й ^амеди^ад бар сиздати ин разнят ва дурустии ин хабар: «Валлазина утул ъилма дара дот»20. Пас ^амехо^ем, ки аиммаи вилояти Мовароунназф ва уламои замини машрик, ва афозили ^азрати Хоцон аз заруриёт ин к;адар хабар дих,анд, ки: Нубувват чист? Валоят чист? Дин чист? Ислом чист? Имон чист? Э^сон чист? Тацво чист? Амри маъруф чист? Нах,йи мункар чист? Сирот чист? Мизон чист? Рах,м чист? Шафцат чист? Адл чист? Фазл чист?»(2,40- 41).
Ба андешаи мо ин цисмате аст аз номае, ки Яминуддавла Махмуд ба воситаи расуле ба суп Мовароуннах,р ба Бугрохон
С УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ , H 49 ~
фиристодааст. Аз расми номанигории ахди Разнавй моро маълум аст, ки маъмулаи иомах,ои ин давр аз се рукни асосй: муцаддима, рукни калом ва хотима иборат буд. Аммо дар номаи фавк, цисмати аввалу охири он ба назар намерасад. Эхдимол дорад, ки Низомии Арузй ин '(о мазмуни рукни каломро ба таври ихтисор(на айнан, бал мазмунан) оварда бошад.
Лозим ба зикр аст, ки дар ин х,икоят Низомии Арузй ба иштибох,и дигаре рох, додаст. Бино ба цавли аллома К.азвинй « Эликхон аз мулуки Хонияи Мовароуннахрро ба Бугрохон аз х,амон табака иштибох, карда, ва Бугрохонро муосири Султон Мах,муди Разнавй дониста ва х,ол он ки муосири у Эликхон буд.»(3, муцаддимаи К.азвинй).
7.«К,ола расулалло^и саллаллоду алайх,и васаллама: Ат-таъзиму ли амри-л-лах,и ва-ш-шафцату ъало халк;иллах^»: (2, 41).
Ин посухи Мух,аммад ибни Абдах, ал- Котиб- дабири BaFpoxoH аст бар номаи Султон Мах,муд(мурод номаи шашум аст), ки бо расуле ба Мовароуннах,р фиристода буд.
Афзун бар ин, дар маколоти дигари «Мадмаъу-и-иаводир» ба чанде аз айвой макотиб ишора шудааст, ки баёни онх,оро ин '(о савоб медонем. Лозими зикр аст, ки мусаннифи китоб чанде аз ин номах,оро на ба таври ошкор, бал пушила ва мазмунан ва бидуни муцаддимаву хотима овардааст. Аз ин нигох,, эхдимол дорад, ки баъзе аз хонандагон ва пажух,шш apon аз нома будани ОПХ.О пай набаранд. Чунончи, ба аидешаи ин дониб дар х,икояти чоруми маколаи дувум цисмате аз номаи Фаррухии Систонй ва тавцеи хо^аи у оварда шудааст. Низомии Арузй г^яд:
«Фаррухй цисса ба дех,кон бардошт, ки «Маро хард бештар шудааст, чй шавад, ки деодои аз он до, ки карами уст, галлаи май сесад кайл кунад ва сим саду пандох, дирам, то MaFap бо харди май баробар шавад?». Дех,кон бар пушти цисса тавцеъ кард, ки «Ин к;адар аз ту дарег нест ва афзудан аз инро руй нест»(2, 58).
«К.исса» дар лугат ба маънии «арзи х,ол» кардан ва «он чи ба сурати достой гуфта ё навишта шавад» ва f. омадааст(8, 2, 2178). Аммо ба андешаи мо ин до мурод аз «цисса» номае аст, ки дар он Фаррухии шоир арзи х,оли хешро ба ходаи худ нигоштааст. Ва дех,цон- ходаи у пас аз хондани нома дар паси он таврен
мазкурро дар давоб навиштааст. «Тавцеъ» ин до ба маънии посухи нома аст, ки одатан онро салотину умаро ва ё сох,ибони мансаб дар них,ояти эъдоз бар сари нома ё пушти он менавнштанд. Хулоса, бояд гуфт, ки дар ицтибоси боло ду нома оварда шудааст:
а)Номаи Фаррухй ба дех,кони Снстонй
б) Тавцеъ(посух)- и дех,кони Снстонй, ки бар пушти нома навишт.
Дар х,икояти нанчуми мацолаи аввал низ дар бораи rçucca (нома)- и ламгониён ва тавцеъ(посух)- и Ах, vi яд Х,асани Маймандй сухан рафтааст (2, 31; боз р.к: номаи 4, ки дар боло овардем). Инчунин, дар 0F03H х,икояти х,афтуми маколаи дувум низ сухан аз цисса(нома) ба Султон Иброх,им навиштани сох,ибгаразе рафтааст (р.к: 2, 71). Аз ин 40, маълум мешавад, ки дар «Чах,ор макола» «цисса» бештар ба маънии як навъи нома омадааст.
Дар х,икояи чоруми маколаи чорум номаи зери Мух,аммад ибни Закариёи Розй ба Майсур ибни I Iyx, ибни Насри Сомонй омадааст: «Зиндагонии подию*, дароз бод дар сиядати бадан ва нафози амр! Ходим илод ofo3 кард ва он чй мумкин буд ба дой овард. Х,арорати гаризй бо заъфе тамом буд ва ба илоди табий дароз кашидй. Даст аз он бидонггам ва ба илоди нафсонй омадам. Ва ба гармоба бурдам ва шарбате бидодам ва рах,о кардам, то ахлот нузде тамом ёфт. Пас подшох,ро ба хашм овардам то ^арорати гаризиро мадад х,одис шуд ва к;увват гирифт ва он ахлоти нузд пазируфтаро та^иил кард. Ва баъд аз ин савоб нест, ки миёни ману подшол, дамъияте бошад»(2,116-117).
Дар х,икояги нан^уми маколаи чорум номаи Султон Махмуд и Разнавй ба Абулаббос Маъмуни Хоразмшох, омадааст, ки бино ба iyiii.iM Низомии Арузй мазмуни он чунин аст:
«Шунидам, ки дар мадлиси Хоразмшох, чанд касанд аз азуш фазл, ки адимунназиранд, чун фалону фалон. Бояд ки эшонро ба мадлиси мо фиристй, то эшон шарафи мадлиси мо ^осил кунанд ва мо ба улум ва кифоёти эшон мустазх,ар шавем ва он миннат аз Хоразмшо^ дорем» (2,118).
Инчунин дар х,икояти нухуми маколаи сонй мусанниф аз х,упяри нависандап"! ва ширинию фасох,ати каломи Фирдавсии Туей ёд карда, барон шох,ид иорае аз номаи Зол ба Соми Наримонро пяк,л кардааст, ки мухтасар аз расми номах,ои пешаз-исломии форей хабар медих,ад (2, 76).
С УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ^ ~ 51 ~
Афзун бар ин, дар китоби «Чах,ор макола» боз ба чанде аз помах,«) ишора шудааст, ки аз матни аслй ва х,ам мазмуни онх,о иттилои лозим нест ва шох,иди ин сухан номае аст, ки яке аз дабирони хулафои Банй Аббос ба волии Миср нигошт ва ба сабаби иарешонии хотир дар он навишт, ки «орд намонд»(2, 27- 28).
Шоистаи таъкид аст, ки муаллифи «Чах,ор макола» дар мацолаи аввали китоб ба маврид аз расму оини муншаоти форсй низ сухан кардааст. Чунончи, дар ofo3h х,икояти дахуми маколаи аввал мусанниф аз расми номанигории мулуки иешин, ба ми ели Пешдодиёну Каён ва хулафои араб ёд намуда, таъкид сохтааст, ки ни раем то замоин Махмуд ибни Сабуктегин бар 40Й будааст. Низомии Арузй ин '(о бо зикри расми мулуки иешин тавонистааст салотину х,окимоии замони хеш ва баъдиро ба адлу фазл хонад ва х,амзамон аз таърихи расми номанигории даврони иешин иттилое ба дасти хонанда ва \[ух,ак,к,ик,ип дих,ад. Чунончи гуяд:
«Пеш аз ин дар миёни мулуки аср ва чабобираи рузгори пеш, чун Пешдодиён ва Каён ва акосира ва хулафо расме будааст, ки муфохарат ва муборазат ба адлу фазл кардандй ва х,ар расуле, ки фиристодандй аз х,икаму румуз ва лугази масоил бо у х,амрох, кардандй. Ва дар ин х,олат нодшох, мух,104 шудй ба арбоби ак,лу тамиз ва асх,оби рою тадбир ва чанд ма^лис дар он нишастандй ва бархостандй, то он гох, ки он чавобх,о бар як ва^х, rçapop гирифтй ва он лугаз ва румуз зох,ир ва хувайдо шудй. Он гох, расулро гусел кардандй. Ва ин тартиб бар 40Й будааст, то ба рузгори султони одил Яминуддавлати вад дин Махмуд ибни Сабуктегин.. .»(2, 39- 40).
Лозим ба зикр аст, ки мулуки пешин одатан номах,ои хеш тавассути расулони махсус мефиристодаанд ва бе шак муроди Низомии Арузй низ аз расул нафаре аст, ки tiaiÍFOM ва номаеро ба мулуки дигар мерасонид ва дар истилох,уро барид, пайк, иомарасон, иомабар, чоиор ва косид мегуфтанд. Ва мурод аз х,икаму румуз ва лугази масоил х,ик\Ш у рамз ва муаммои мав^д дар номах,о аст, ки аз асрор ва хунари дабирони девон мах,суб мешуд.
Афзун бар ин, дар маколоти чах,оргонаи китоб унвонх,ои гуногуне аз макотиби дарборй ва девонй ба чашм мерасанд, ки мисолашон нома, фармон, мисол(ба касрат корбаст шудааст), маншур(маношир) (2,120), масоил(2, 41), цисса(2, 31, 58, 71), мулаттафа(2, 25), мувозаа(^арордод; ахднома; бо^е, ки мулуки
зердаст ба подшох,он медоданд- З.Х,.) (2, 31), васиятнома (2, 99), фатх,нома(2, 27), идрорнома(2, 117), мактуб (мукотабат) (2, 118), тарассул (2, 133) ва тавцеъ (2, 58, 99) мебошанд.
Хулоса, дар китоби «Ч ах,ор мяк/ та»- и Низомии Арузй бар замми баёии раем ва оиии номанигорй якчанд номах,ои тозй ва форей оварда шудаанд, ки '(их,я1и шинохги 6ex,iapn помах,«ш дарборй ва девонии мулуки пеш аз исломй, исломй ва пас аз исломй, хосса даврони Сомониён, I "азиавиёи ва Сал'^иён хидмати беназир мекунанд.
Тавзе^от
1. Бех,тарин сухан он аст, киандак бувадва бар мацеуд рах,намо.
2. Пургуи бехудатуй аст.
3. Сох,иб- А булцосими Исмоил ибни А ббод ал- Толщонй ма ъруф ба Сох,иб(мутаваффо ба соли385х,./995м.) - аз вузароимашхури ахди Дайламиён аст ва гуянд, ки номах,ои хеш ба тозй менавиштааст.
4. A6fncx,OK¡ii Иброх,им ибни^илол ал- X,.арронй ас- Собй (мута-ваффо ба соли 384/994-995м.)- аз дабирони маъруфи Дайламиён аст, ки ба тозй менавиштааст. Бино ба цавлиБах,ор «Собй» номимазх,аби у будааст(Бах,ор1386, ц.2, х,ошияи сах,. 360). Аз тавзех,оти китоби «Сомониёндар оинаи таърих» маълуммешавад, ки Аб$исх,ок;и Собй байни солкой 926- 995 зиндагй намуда ва аз дабирони девони Муизуддавла ва писараш Азудуддавла будааст. Гуянд, ки бодастури Азудуддавла китоби «Тоцй»- ро навиштааст, киаз таърихи Оли Буя х,икоят мекунад (р.к: 13, ц.1, 496ва ц.2, 580).
5. К,обус - мурод Шамсулмаолй К,обус ибни Вушмгир- подшох,и Цурцон ва Табаристон аст. Бино ба цавли Бах,ор ва Мух,аммад Муъин тарассулоти уро, киба тозй аст, Имом Абулх,асан Алй ибни Мух,аммади Яздодй гирд оварда ва ба к;ароин Шамсулмаолй ва Камолулбалога мавсумнамудааст. Гуянд, кищематеаз онтарассу-лотро Мух,аммадибни Исфандиёр дар китоби «Таърихи Табаристон» нацл кардааст (р.к: 7, ц.2, х,ошияи сах,. 360; 4, 233).
6. Маликушшуарои Бах,ор ва Мух,аммад Муъин низ кй будани Хумодйва Имомиро маълумнакардаанд (7, ц.2, х,ошияи сах,. 360; 4, 233). Эх,тимолаз донишмандонва нависандагони тозизабониасри дах, будаанд, кибино ба навиштаи Низомии Арузй дабирони девон барон омузишикасбидабирй осори ощоро меомухтаанд.
7. МуродАбулфарацК,уддоматибни Цаъфар ибни Куддомат ибни Зиёд ал- Котиб ал- Багдодй (мутаваффо дар соли 337х,./948м.)- аз муаллифонва фозилонитозизабонаст.
УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ
8. Мурод «Мацомот»- и Бадеъуззамон ва «Мак;омот»-и Х1арирй ва «Мацомот»- и К,озй Х1амидуддин аст.
9. Мурод Ах,мад ибни X,.асани Маймандй (мутаваффо дар соли 424х,./1032м.) аст, ки аз фозилон ва дабирони маъруфи Разнавиён буд. Х^удуди бист сол дар вазорати султон Махмуда Разнавй ва писараш Султон Масъуд хидмат кард. Мах,з $ бар хилофи сала фи худ Абулаббос Фазл ибни Ах,мади Исфароинй- вазири султон Махмуда Разнавй фармон дод, ки минбаъд х,ама номах,оирасмии давлатй ба забони арабйнавишта шавад, на ба форсй, кицабл аз у раем будааст.
10. Мурод Абунаср Му^аммад ибни Мансур ибни Му^аммад мулащаб ба АбдулмаликиКундурйаст. Ба^оруро нахустинвазири Салцуциён медонад, кидар соли 456х/1063м. ба саъйиНизомулмулки Русй ба цатлрасонида шудааст(р.к: 7, ц.2, х,ошияи сах,. 360). Аммо Му^аммад Муъин бар он бовар аст, киу аввалин вазири Салцущён нест ва цабл аз у Абулцосими Цувайнй ва Раисурруасо ва Низомулмулки Дех,истонй вазорат намудаанд(р.к: 4, 238- 239).
11. Му^аммади Абда.\(Абду\)- аз дабирони мулуки Хонияи Мовароуннах,р аст, ки дар охири царни ёздах, в а ибтидои асри дувоздах, зистааст. Бино ба навиштаи А^мадии Оташу аз шоирон ва дабирони маъруфи давлатй К,арохониён буд. Пиромуни намунаи ашъори у, ки дар «Рарцумонул балога»- и Родуёнй ва «Х^адоикус сех,р»-и Рашиди Ватвот омадааст, устодМу^аммадМуъин ба тафеил бах,с намудааст(р.к: 4, 239- 242)
12. МуродАбдулх,амидибниЯх,ё- котиби МарвонибниМу^аммад, охирин хулафои Умавй аст, ки дар фасох,ат масал аст ва аксар бо эх,тиром грянд, ки нависандапш араб бо у огоз шудааст.
13. Мурод Абулма^осин Мух,аммад ибни Фазлуллох, ибни Му^аммад, мулащаб ба Сайидурруасо аст, ки ноибидевонииншои Султон Маликшох, ибни Алб Арслони Салчук,й(аз санаи 465 то 485х,./ 1072 то 1092м.) ва аз хавосу муцаррабонва надимони вай будааст (р.к: 7, ц.2, х,ошияи сах,.360).
14. Мурод Шарафулмулк Абусаъд Мух,аммад ибни Мансур ибни Му^аммад аст, ки сох,иби девони зимом ва истефои Маликшох, буд.
15. Маълум нашуд кистанд. Мух,аммад Муъин тахмин мекунад, ки исмиу бо х,азфи «Ибн» дар китоби «Рох,а туе судур» омадааст ва меафзояд, кидарщемати таълщотномирАбумансур ал-Музаффар ибн А билх,асан ибниАрдашер ибни Абемансур ал- Уббодй ал- Воиз
— 54 - НОМАИ ДОНИШГОХ
ал- Марвазй омадааства уро дар ваъзу суханварй ва \усни иборат мох,ир медонад (4, 244).
16. Аз шоиронимаъруфиарабмебошанд(цщатииттилои беш р.к: 4, 244- 245).
17. Аммо Мокон х,амчун номаш гардид, яъне бимурд.
18. Эй цозии шах,ри К,ум, \амоно туро аз кор барканор кардем, пас бархез.
19. К,исмате аз ояти 13- уми сураи ал- Дуцурот(49) аст. Шакли комилиоятдар «К,уръоникарим» чунин омадааст: «Йа айюх,анносу ини о халацнокум мин закарив ва унсо в а цаъалнокум шуъубав ва цабоила литаъарафу. Инна акрамакум ышдалло^и атцокум. Инналлох,а ъалимунхабир». Худованддар ин оятмефармояд: «Ай мар дум, х,амоно офаридем шуморо аз якмарду(Одам) як зан(Х1авво) ва шуморо мущасим сохтем ба цабилах,ову ч,амоах,о, тоякдигарро аз наздик бишносед(яъне ба якдигард^сту бародар шавед). Албатта гиромитарини шумо наздиХудо парх,езгортарини шумост. Х1амоно Худованд донову мршикоф аст» (10, 1209).
20. К,исмате аз ояти 11- уми сураи ал- Муч,одалах,(58) аст. Аммо дар х,ошияи нусхаи М. Муъин ба иштибох, ояти 12 забт шудааст. Шакли комили оят чунин аст: «Йа айюх,ал лазина оману иза цила лакум тафассах,у фил мацолисифафсахуяфсах,иллаху лакум. Ва иза циланшузу фаншузу ярфа ъиллахул ла зина оману минкум валла зина утул ъилма дарацот. Валлону би ма таъмалуна хабир». Худованд дар ин оят мефармояд: «Эй мръминон, чун туфта шавад ба шумо, ки кушод биншинед дар мач,лисх,о, пас кушод кунед цойро(барои бародарихуд) то кушода кунадХудо барон шумо(х,ар мушкилеро). Ва чун туфта шавад «бархезед аз цой», пас бархезед дар х,ол то баланд кунад Худо марта ба^ои муъмннону олимони шуморо ва Худо огох, аст аз кирдори шумо.»(10, 1283).
21. «Пайгомбари Худо, ки тах,ийяту дуруди Худой бар у бод, фармуд: Бузургдоштанмар фармониХудойроства ме^рабонймар офаридагониуро»(2, 41. х,ошияи 7).
ПАЙНАВИШТ
1. Аббос Изболи Оштиёнй. Таърихи Эрон пас аз ислом: Аз садри ислом то ищирози К^дория/Таърихи Эрон. Таълифи Х,асани Пирииё, Аббос Изболи Оштиёнй ва дуктур Бок;ар Ок;илй. -Тех,рон: Нашри Номак, 1383
С УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ 55 ~
2. Ах,мад ибни Умар ибни Алй Низомии Арузии Самарцандй. Чах,ор мацола. Ба э^тимоми дуктур Мух,аммад Муъин. -Тех,рон: Амири кабир, 1380
3. Ах,мад ибни Умар ибни Алй Низомии Арузии Самарцандй. Чах,ор мацола. Ба саъю э^тимом ва тасх,ех,и Мух,аммад К,азвинй. Ба кушиши Мух,аммад Муъин. -Техрон: Заввор, 1385
4. Ах,мад ибни Умар ибни Алй Низомии Арузии Самарцандй. Чах,ор мацола ва таълщот. Бар асоси нусхаи аллома Мух,аммади К,азвинй. Бо тасх,ех,и мучаддад ва шарх,и луготу иборот ва тавзех,и нукоти адабй ба э^тимоми дуктур Мух,аммад Муъин. -Техрон: Нашри Муъин, 1388
5. Низомии Арузии Самарцандй. Чах,ор мацола. -Душанбе: Ирфон, 1986
6. Бах,ор Мух,аммадтак;п. Сабкшиносй ё таърихи татаввури насри форсй. Иборат аз се чилд. Чилди аввал. -Техрон: Заввор, 1386
7. Бахрр Мух,аммадтак;п. Сабкшиносй ё таърихи татаввури насри форсй. Иборат аз се чилд. Чилди дувум. -Техрон: Заввор, 1386
8. Дех,худо, Алиакбар. Фарх,анги мутавассити Дех,худо. Ба кушиши Буломризо Ситуда, Эрач Мехракй, Акрам Султонй. Зери назари Ч,аъфар Ша^идй. -Техрон: Донишгох,и Техрон, 1385. Иборат аз ду Чилд
9. Зоиров X,. Бах,се дар атрофи оини номанигорй ва дабирони номии ах,ди сомонй/ Маводи х,амоиши байналмилалии «Мацоми Абумах,муди Хучандй дар рушди илмх,ои дак;ик;». -Хучанд: Нури маърифат, 2010. сах,. 141- 156
10. Куръони карим, бо тарчума ба забони точикй. Мутарчим Алхрч Амир Аббос Бобоназарзода. -Покистон: Академияи даъвати Донишгох,и байналмилалии исломии Исломобод, 2004. -1479 сах,.
11. Муъин, Мух,аммад 1383. Фарх,анги форсии якчилдй. -Техрон: Нашри Суроиш, 1383
12. Забех,улло Сафо. Таърихи адабиёт дар Эрон ва дар цаламрави забони порей. -Техрон: Фирдавс, 1381. ЧИЛДИ дувум: Аз миёнаи к;арни панчум то огози к;арни х,афтуми х,ичрй
13. Сомониён дар оинаи таърих. Иборат аз ду чилд. -Хучанд: Рах,им Чалил, 1998
14. Фарх,анги муосири форсии якчилдй. Таълифи Буломх,усайн Садрии Афшор, Насрин Х,акамй, Настаран Х,акамй. -Техрон: Фарх,анги муосир, 1382
15. Фарх,анги забони точикй. Иборат аз ду чилд. -Москва: Советская энциклопедия, 1969
— 56 -( НОМАИ донишгох )
16. Ризозода Шафак;. Таърихи адабиёти Эрон. -Тех,рон: Ох,анг, 1369
Образцы эпистолярного жанра в «Четырех беседах» Низоми Арузй Самарканди
X. Зоиров
Ключевые слова: Низоми Арузй Самарканди, эпистолярный жанр, правила и принципы дабирства, разновидности писем Книга Низоми Арузй Самарканди «Собрание редкостей или Четыре беседы» является самым известным и одним из первых персидско-таджикским произведением, где наравне с другими проблемами автор рассуждает о правилах и принципах дабирства (секретарства). Автор статьи анализирует все арабские и персидские письма, приведенные в книге. Кроме того, автор выявляет несколько случаев смыслового цитирования писем в тексте трактата Самарканди, в частности письма Фаррухи Сиистони сиистанскому дихкану и письма Закариё Рози царю Мансуру ибн Нуху ибн Насру Самани.
Patterns of Epistolary Genre in "Four Talks" by NizomiAruzi Samarkancli
Kh. Zoirov
Key words: Nizomi Aruzi Samarkandi, epistolary genre, rules and principles of dabirship, varieties of letters
The book "Collection of Rarities or Four Talks " by Nizomi Aruzi Samarkandi is the most well-known and the first Persian-Tajik literary production where on par with other problems the author judges the rides and principles of dabirship (secretaryship). The author of the article analyzes all Arabic and Persian letters adduced in the book. Into the bargain, the author elicits several cases of sensible citing of letters in the text of Samarkandi s treatise, in particular, the letters ofFarrukh to Siiston dikhan and those ones ofZctkctriyo Rozi to the tsar Mansur ibn Nukh ibn Nasr Scimcini.
