CC BY
49
Д. Зоиров
САЙРЕ ДАР «HOMARO»- И_ АЙНУЛК.УЗОТИ ХДМАДОНИ
Вожатойкалидй: таърнхиадабиётифорсу тоцик, номанигорй, арзиши адабии иома^ои Айиулцузоти Х^амадоий, ирфоии Айиулкуз о т, вижагщои са бки иомаз, о и Айиулцуз о т
Айнулцузоти Х,амадонй аз сухансароёни орифи охири цари и ёздах, ва аввали асри дувоздах, аст. Забехулло Сафо дар китоби нурбах,ои хеш номи уро «Айиулцузот Абулмаъолй Абдуллох, ибни Мух,аммад ибни Алии Мисп^ии Х,амадоий»(Сафо 1381, 936) гуф-та ва дуктур Длинами и Муизавй дар такя ба «Харидату-л-цаср»-ii Имоди Котиби Исфах,онй(519- 597х,.к;./1125- 1200м.), «Ансоб»-ii Абдулкарими Самъоий(506- 562x,.rç. /1112- 1166м.), «Табацоту-ш-шофеъия»- и Абдулвахдоби Субкй(727- 771x,.rç. /1326- 1369м.) ва «Муъ^аму-л-булдои»- и Ёцути Х,амавй (574- 626x,.rç./l 178-1228м.), ки аз кух,антарин сарчашмах,о оид ба шинохти Айнул-цузот мебошаид, исми комили уро Айнулцузот Абулмаъолй Абдуллох, ибни Абубакри Мух,аммад ибни Алй ибни Х,асан ибни Алии Миён^ии Х,амадонй медонад.( Айиулцузот 1377, ч-З, 21)
Дар хусуси замони таваллуд ва вафоти ин орифи 1пах,ид низ бах,сх,о '(ой доранд. Дуктур Рах,и\ш Фарманиш дар китоби «Ахрол ва осори Айиулкузоти Х,амадонй», дуктур Афифи Усайрон дар муцаддимаи «Тамх,идот» ва чанде дигар замони валодати уро дар соли 492х,.(1097м.) ва шах,одаташро дар соли 525х,.(1130м.) мехрсобанд ва Mei уянд, ки Айнулцузот дар сиюсе солагй ба шахрдат расидаасг. Аммо аз гах,к,ик(ггн охир маълум мегардад, ки Анулцузоги Х,амадонй дар соли 490х,.(1095м.) ба дунё омада, соли 525х,. (1130м.) дар синни сию паиц солагй кушта шудааст.(р.к: Айиулкузот 1377, ч-З,21)
/ЧЛ
Дар хусуси ах,воли зиндагй ва мероси ба ёдгор мойдаи Дйпулку un низ миёни донишмандон ихтилофи назар аст. Фурсат расида, ки ди^ати х,алли ин мушкилот бевосита ба омузиши осори аслии ин суханвари ориф руй созем ва аз даруни нигоштах,ояш уро cypoF кунем. Зеро х,ар нависандае нухуфта дар нигоштах,ои худ бошад. Ва муроди мо аз осор пеш аз х,ама ма^муан номах,ои форсии Ли пул кун л аст, ки то х,ол ба цадри лозим омухта нашудааст.
Инсофан агар бигуем ах,вол ва осори нурбах,ои ин шах,иди шах,ир ниёз ба тах,к1щи комил дорад. Имруз дар макотиби тах,силоти миёна, миёнаи махсус ва х,ам донишкадах,ои забои ва адабиёти тоники ба омузиши зиндагинома ва мероси Дйпулкуи) г соате ЧУД° нашудааст. Мумкин аст, андаке аз устодони макотиби олй, ки аз тасаввуф ва адабиёти тасаввуф огах,й доранд(агар саъй ва х,ам майл кунанд), дар дарсх,ои махсус оид ба адабиёти тасаввуф ва адабиёти асрх,ои Х1-Х11азуба таври мухтасар ёд кунанд, дар акси х,ол омузиши адабиёти готики бе зикру шинохти ин орифи бемисл ва Халлоди сонй хох,ад гузашт.
Ин до муроди нигоранда баёни мухтасари ах,амияти номах,ои форсии Дйпулку н) ги Х,амадонй аст. Ба сабабе, ки зикр шуд, кутох, аз ному насаб ва замони зиндагии у ёд кардем, то шиносномае барон хонандаи тозао1 ах, бошад. Ч,их,ати аз мавзуь дур нарафтан дар бах,си дигар муфассал аз ах,воли зиндагй ва осори иурцимати Айнулцузог сухан намуданро савоб медонем. Дар акси х,ол сухан дароз шавад ва шояд хонандаи ин сутурро малол пеш ояд, ки на бар мацсуди мост.
Мадмуан макотиби форсии Дйпулку ип ба эхдимоми устод Алинации Мунзавй ва дуктур Афифи Усайрон дар се чилд ба табъ расидааст, ки х,оло нашри тозаи он дар ихтиёри мост. Теъдоди номах,ои у дар ин кутуб ба яксаду нанчоху нух,мерасад, ки шасту чор нома дар дилди аввал, шасту се нома дар дилди сонй ва сию ду нома дар дилди охир чои шудааст.
Баёни сабк, усули номанигорй ва мавзуъоти номах,ои Айнулцузо1 бах,си ЧУД° мехох,ад. Сабаб дар он, ки у расму одоб ва ойини махсуси дабирони замони хешро ба кор набурдааст ва мавзуоти номах,ояш низ гуногун, иур аз оёти К,уръон, розу рамз ва баёни марох,или сулук аст. Дар макотиби форсии ин орифи шах,ир асаре аз тасаннуот ва х,ам такаллуфот, ки хоси дабирони замонаш буд, ба назар намерасад. Сабаб на дар он аст, ки у аз
расми нигориши номах,о огах, нест, бал дар он аст, ки ин русуми дабирон уро чандон мацбул набудааст.
Бино ба навиштаи Хусайни Хатибй дар макотиби цари и ша-шум, ки ба замони зиндагии Айиулцузот рост меояд, овардани ановину нуут ва адъия аз аркони аслии номах,о ба х,исоб мерафт. Ба хусус, дар номах,ое, ки ба бузургон навишта мешуданд, цабл аз зикри ял к о Г) цих,аги бузургдошти мактубилайх, ановину нуути иур аз муболига оварда мешуд ва ин навъи баён аз раем ва оини дабирй мах,суб мегардид. (Ч,их,ати иттилои бештар р.к: Хатибй 1375, 326)
Айнулцузот дар ofo3h номаи шасту дуюм дар хусуси сабаби риоят накардани расми дабирони замони хеш мегуяд: «Агар маро ба май боз гузоштандй садо камтар додаме. Валекин «Ло раъйа лиман ло йутоъ»(1). Бузургонро дарди cap додан кори ман нест, лекин «Макратун ахика лотуъаллал»(2). Эй бузурги дину дунё! Аввало маро маъзур дор, агар рох,и одати халц наспарам дар мукотибот, ки Мустафо (с) гуфт: «Куллу муадасин бидъатун» (3). Ва аз мух,аддисоти бидаъ яке он аст, ки дар нома нависанд, ки «ал-абду ва- л- ходиму ва- л- фулону». Ин бидъат аст. Ба рузгори Мустафо бад- у чунин нома набиштандй, ки: «Мин фулон ибни фулон, ила Му^аммадин расулиллох,» . Ва акнун агар касе ин суннат ба кор дорад, мардум бар у шаноате азим кунанд. Ва агар дар ин хавз кунам аз мацеуд, ки мух,имтар аз ин аст, боз монам. «Ва- л- аз^амму фа- л- а^амму«(4). (Айнулкузот 1377, ч- 1,466)
Аз цавли мазкури Айнулкузот метавон ба ин нати^а расид:
1.Айнулцузоти Х,амадонй ба мактубилайх,, ки аз чумлаи бузургони замон аст, мегуяд: «...маро маъзур дор, агар ро^и одати халц наспарам дар мукотибот...». Суоле ба миён меояд. Кадом одати халц аст, ки дар нигориши мукотибот Айиулцузот онро риоят накарда ва барон он ки сабаби малоли хотири мактубилайх, нагардад, аз ин равиши хеш узр иеш меорад? Посухи мо ин аст. Муроди суханвари ориф аз «одати халц» шояд овардани ановин ва нуути иурмуболига дар ofo3ii макотиб аст, ки аз чумлаи расму одоби дабирон буд.
2.Сабаби риоят накардани расми дабирон дар он аст, ки Айнулцузот овардани авсофи пурмуболигаро дар мактубилайх, бидъат медонад. Бидъат дар лугат фикру ацида ва расму цавоиди навро гуянд, ки мухолифи дини ислом аст. Ба хусус коидах,ои нав, ки пас аз даргузашти Мух,аммад(с) тавлид шудааид.
3.Маълум мешавад, ки Айнулцузоти Х,амадонй аз расми дабирони замон хуб oí ах, аст, вале риояти онро ба сабаби мазкур ба худ фарз намедонад.
4.Айнулцузот дар воцеъ аз иайравони росгини Расул(с) аст ва намехох,ад аз он фармуда пой берун них,ад. Х,атто дар нигориши нома низ пайравнн у нхтнёр мекунад. Инсофан Мух,аммад(с) бо он х,ама бузургй, ки Худованд х,еч махлуци дигаре бузургтар аз У наёфарида, дар х,еч як макотиби замоин хеш ба ин микдор васф нашудааст, ки расми дабирони эронй буд. Танх,о дар номах,ои худ менигоштаанд, ки «Аз фалон писари фалон ба Мух,аммад расулуллох,». Ч,их,ати шохрди ин х,арф овардани ду номаро, ки яке «Номаи Холид аз сарзамини Балх,орис(5) ба Паёмбари Худо» ва дигаре «Посухи Паёмбар(с) ба Холид ибни Валид» аст, лозим медонем. Аз х,ошияи китоби «Номах,о ва паёмх,ои сиёсии х,азрати Мух,аммад(с) ва асноди садри ислом» маълум мешавад, ки х,ар ду нома низ дар соли дахуми х,и1фй навишта шудааст:
Номаи Холид аз сарзамини Балх,орис ба Паёмбари Худо
«Ба номи Худованди бахшояндаи бахшоишгар
Ба (х,узури) Мух,аммади иаёмбар, фиристодаи Худо аз Холид ибни Валид:
ДУРУДУ рах,мат ва баракоти Офаридгор бар Ту бод, эй Паёмбари Худо. Х,амоно ман х,амрох,и ту Худовандеро, ки ^ys у худое нест, меситоям. Пас аз сипос ва ситоиши Парвардигор, эй Паёмовари Худо! Маро ба суп цабилаи Бани Ал- Х,орис ибни Каъб равона кардй ва фармон додй он гох,, ки назди онон рафтам, то се руз бо эшон иайкор накунам ва ононро ба ислом фарохонам. Чунончи ислом оварданд, аз онон бипазирам ва шаоири ислом ва китоби Худо ва суннати Паёмбарашро ба эшон биёмузам ва агар ислом наёварданд, бо онон пайкор кунам.
Ман назди эшон омадам ва х,амон гуна, ки Паёмбари Худо(с) фармон дода буд, се руз инонро ба ислом хондам ва саворонеро(бо иаёме) суи эшон равона кардам: «Эй мардуми цабилаи ал- Х,орис! Ба ислом руй оваред, то газанд набинед»; Ва эшон бе он ки пайкор кунанд, ислом оварданд. Ва ман акнун дар миёни ин мардум x,aciaM ва инонро ба он чй, ки Худо фармон додааст, фармон медикам ва аз он чй, ки ононро боздоштааст, бозмедорам; Ва то расидани дастури Паёмбари Худо(с) шаоири ислом ва суннати Паёмбарро ба эшон меому 5ам.
ДУРУД бар ту, эй Паёмовари Худо». (11омах,о 1377, 217) Посухи Паёмбар(с) ба Холид ибни Валид
«Ба номи Худованди бахшояндаи бахшоишгар
Аз Мух,аммади паёмбар, фиристодаи Худо ба Холид ибни Валид:
Дуруд бар ту, х,амоно май х,амрох,и ту Худоваидеро, ки чу s у худое иест, меситоям. Пас аз сииос ва ситоиши Худо, номаи ту х,амрох,и фиристодаат ба май расид; Вай маро аз ин ки цабилаи ал- Х,орис, бе он ки пайкор кунанд, ислом пазируфта ва ба даъвати исломии ту посух гуфтаанд ва гувох,й додаанд, ки офаридгоре дуз Худой ягона иест ва Мух,аммад банда ва фиристодаи уст, ва ин ки Худованд эшонро ба мадади рох,намоии хеш рох, намудааст, огох, сохт. Аз ин ру, ононро ба рах,мати Парвардигор мужда расон ва аз нофармонии вай бим дех,; Ва (ту, эй Холид) х,амрох,и намояндагони эшон бозгард.
Дуруду бахшоиш ва баракоти Худо бар ту бод». (Номах,о 1377,218)
Аз матни номах,ои мазкур равшан мешавад, ки ба Tax,rçnrç Пайгомбар(с) бо х,ама бузургии бемисол, ки цалам ва х,ам забои дар тавсифаш одиз аст, ба расми дабирони эронй васф нашудааст. Сабаб дар он аст, ки дар садри ислом расму оини номанигории араб ба ин навъ буд, ки дар боло нацл шуд ва мах,з дабирони эронй минбаъд онро тантр ва дигар сохтанд, ки баёни ин мавзуъ Чойи дигар мехох,ад.
5. К,озй афсус мехурад, ки имруз х,ама суннат ва фармудаи Расул(с) фаромуш карда ва баръакс хилофи ин фармуда ва суннат амал карданро одат сохтаанд.
6. Ба таассуф мегуяд, ки чун имруз касе суннати Расул(с) дар мукотибот ба кор барад, онро зишту номатлуб донанд ва акси фармудаи онро, ки хилофи дини ислом, вале ба расми котибони замой аст, макбулу писандида хонанд.
Афзун бар ин, дар номах,ои Айиул^узот баробари оёти К,уръон ва ах,одис нацлу ривоёти ширин ва омухтанй аз рузгори Расул(с) омадааст, ки бори дигар аз пайрави ростин будани ин орифи шах,ид х,икоя1 мекунанд.
Чунончи зикр шуд, Дйпулку нпи Х,амадонй расми дабирони замони хешро, ки дар иншои макотиб ба кор мебурданд, риоят намекунад. Ч,их,ати шох,иди ин х,арф метавон ба ofo3 ва андоми
номах,ои у руй овард, ки дур аз расму оини дабирон аст. Номах,ои ин давр аз се рукни асосй иборат буд, ки онх,о муцаддима, рукни калом ва хотима мебошанд. Муцаддимаи нома дар навбати худ шомили се цисмат буд, ки онх,оро хитоб, алцоб ва дуо гуянд. Вале дар х,еч як нома А йнулкую i ин цисматх,оро иайи х,ам наовардаасг. Дар зер ofo3h чанд номаро меорем, ки аз х,ам фарц мекунанд ва дар х,еч яки онх,о ановину нуут ва дуои пурмуболшаи мактубилайх, ба назар намерасад: «Ди ру ; дар х,як,и1уИ и ният чизе хостам навиштан, аз он худ дур афтодам, иншоаллох,, ки имруз навишта шавад». (Номаи дувум) (Дйпулку и)! 1377, ц. 1, 9)
«Ди ру s пиндоштам, ки бародари аизз ба шах,р хох,ад омадан, ва наёмад ва нома аз ин сабаб ин 40 бимонд.. .».(Номаи бисту шашум) (Айнулцузот 1377, 4. 1, 219)
«Рузгори бародар ба хайроту саодат ороста бод. Эй дуа, хостам, ки чизе бинависам бар таъйини илме, ки талаби он фарзи рох,и ислом аст ва дар шарх,и ин х,адис, ки «ал- Имону нийфун ва сабъуна бобан»(6). Ва ди ру ; дар шарх,и имон чизе мухтасар навиштаам. Аммо илми имон батафсил, илми рох,и Худо аст. Ва талаби ин илм фарз аст, ба наздики касоне, ки ба сулуки ин рох, рагбат кунанд...». (Номаи наваду шашум) (Дйпулк,; oí 1377, 2, 333)
Аз 0F03H номах,ои мазкур маълум мешавад, ки Айнулцузот на танх,о ановину нуути пурмуболига, балки ному насаби мактубилайх,ро низ наовардааст.
К,озй чанде аз макотиби худро бо мисраъ, байт ва ё рубой(ба забони форсй ва ё арабй) ofo3 мекунад, на бо муцаддимаи махсус ва тавсифи мактубилайх,, ки расми дабирону куттоби давр буд ва сипас ба баёни матлаб мегузарад. Чунончи, номаи nain(ox,y чах,орум бо ин мисраъ ofo3 мекунад:
«Тан^о хурад ин дил гаму танх,о кашадо. Эй бародар! Гуфтайй аз дари дил aFap хабар дорй, чй нишон дорад? «.. .Ва ма ^аъала адъийаакум абнаакум. Заликум цавлукум биафва^и-кум.. .»(7) !ох,и pain хитоб аст бо ту, ва х,ац1щаташ дарён дард аст, ки мавч мебарорад ва них,оди башарй то^ати он намедорад. «...Валлону яцулул ^а^а...»(8). Пиндорй, ки ин бозй аст? Фарёд!...». (Айнул^узот 1377, 4. 1, 411)
Номаи шасту чах,орум бо ин абёт ибтидо мешавад: «Аздамзадане фалак дигаргун гардад, X, ар дун сахню %ар сахне дун гардад.
3- андешаи он ки то чунин чунгардад, Дилдар бари зиракон %аме хун гардад.
Хунук он азизро, ки аз рох,и дида дар ин а^оиб назора тавонад кард.
«.. .Кулла явмин х,ува фи шаьн»(9). Бас булъадабих,о, ки паси пардаи туст. На андак корест, дар даруни пардаи гацдир нигох, кардан ва ах,коми азалй ва цазоёйи сармадй донистан, ки дар олам аз чй ранг иайдо мешавад...». (Айиулцузот 1377, д. 1, 477)
Номах,ои Дйиулкузот аз макотиби замони хеш боз бо он фарк, мекунанд, ки аксар дар баён ва шарху тафсири мавзуи алох,ида мебошанд. Монанди дар шарху баёни «нийят», «Аллоху акбар», «фотих,атулкитоб» ва f. Лозим ба зикр аст, ки К,озй ин мав syo гро муфассал ва дар чанд нома паси х,ам зикр мекунад. Чунончи пух, номаи аввал дар шарху тафсири «иият» аст ва К,озй дар ин помах,«) кушиш менамояд, ки маонии аслй ва ирфонии «ният»- ро баён созад ва чих,ати тацвияти акоиди бикри хеш аз оёти Куръон, ахбори Расул(с), иацлу ривоёт аз рузгори анбиёву авлиё ва бузургони дин, ашъори форсй ва арабй суд медуяд. Чун наметавон ин х,ама махсусияти иомах,оро дар ин чанд сафх,а гундонд, бозгуе мухтасар ва баргузида аз ин пух, номаро, ки аз мавзуи аслии нома хабар медих,аид, кифоят медонем.
«...Дар хотир мебуд, ки дар шароит ва аркоии иамоз чанд мактуб бинависам, иншоаллох,, ки тавдир мусоадат намояд. Дар ин мактуб х,ак,икД1и «ният» хох,ам набиштан.. .».(Номаи аввал). (Айиулцузот 1377, д. 1, 1)
«...Ва дар баёни «нийят» сухан дароз бикашид ва чунин ки баён афтод, натавонй донистан магар, ки «нийят» аз шурут аст, на аз аркой аст... Ва нийят дар х,ар амале чунон бояд, ки дар иамоз...». (Номаи нухум) (Айиулцузот 1377, д. 1, 67).
Айиулцузот дар чанд номаи дигар низ пиромуни «нийят» бах,с кардааст. Зеро худ дар яке аз помах,«) мегуяд, ки «дар шарх,и «нийят» курГш ей мактуб навиштам». Аммо шонстаи таъкнд аст, ки х,сч як номаи К,озй иурра ба шарху баёни як мавз^ъ бахшида нашудааст. К,озй дар аксари макотиби хеш мехох,ад пиромуни як мавзуъ бах,с кунад, вале х,ини баёни мавзу ь дарк месозад, ки фахдш ин матлаб бидуни мавзуи дигар мубтадиёнро муяссар нашавад ва ночор ба шарху i aii icx,ii мавзуи дигар мегузарад ва баёни мавзуи аввалро ба номаи сонй мегузорад. Ва ин навъи равиши баён усули
к,исса андар к,исса ва х,икоят андар х,икоятро ба хотир меорад, ки дар осори маисури форсй мисолашои бисёр бошад. Ростй баёни шику ирфон ва ах,воли ошикон дар гуфтору навиштор мух,ол аст. Ва сабаби дигари дар як нома пиромуни чанд мавзуъ бах,с намудан ва гох,и зиёд аз мацсуд дур шудани К,озй низ дар мушкилии баёни тасаввуф ва ах,воли соликон бошад. Зеро сухани х,ол дар к,ол нагундад. Ва хомонро аз ин маънй чй бах,ра?
Дйпулку и) г дар номаи саду сию х,аштум аз цурби ей мактуб дар iiiapx,n «нийят» навиштани худро ёд мекунад ва мег^яд:
«Эй дуст, онпщонро зебад, ки дамоли маъшуцон бинанд. OopiiFOHpo аз он чй? Боре, худро зеру забар мебинам ва х,ацко, ки намедонам, ки чй хох,ам набишт...
Он чй ба табъ хох,ам, ки бинвисам наметавонам ва он чй ба такаллуф бояд навишт, ман аз он худ муцассирам. Худой он чй салох, ва хайри рох,и ман ва дигарон аст, бар ман муяссар кунод!
Эй дуст, нинх,он гирям ба ошкоро хайдам. Х,азор банд бар дасту ралами ман них,ад х,ар соати гацдир. Ман низ месозам, ки дуз сохтан тадбире нест, ба х,еч х,ол. Агар ба ихтиёри ман бозгузорад, мехох,ам, ки дар шарх,и «фотих,атулкитоб» чизе нависам. Чй порсол, ки хостам ки дар шарх,и шурут ва аркони салот чизе нависам ва дар шар^и «нийят» к;урби ей мактуб навиштам ва он гох, аз он эъроз афтод. Магар имсол гацдир мувофицат намояд, то чизе аз он чй дар дил бувад, навишта шавад». (Айнул^узот 1377,1\. 3, 327- 328).
Х,ар як аз мавзуи номах,о иур аз акоиди динй ва ирфонй буда, аз донандаи бемисоли илми (|)ик,х, ва тасаввуфи исломй будани К,озй хабар медих,анд. Дар баёни ин мавзуот Айнул^узот тавонистааст, ки х,унари нависандагй ва номанигории хешро ба тамошо гузорад.
Чунонки зикр шуд, К,озй дар як нома ба чанд мавзуи дигар низ равшанй меандозад ва иллати дигари дар як мавзуъ чанд нома набиштанаш низ ин '(ост. Аз ин ру, баёни мавзуот ва теъдоди номах,ое, ки ба ин мавзуот бахшида шудаанд, бах,су гах,к,и к,и диддй металабанд. Аз таэдицоти андомдодаи Алина^ии Мунзавй маълум мешавад, ки х,сч як нусхаи зери даст доштаи у дар мивдор ва тартиби помах,«) мисоли дигар нест ва ихтилоф байни х,ашт нусхаи мавдуда ба он мицдор аст, ки моро дар зех,ну хотир набуд( Чих,аги иттилои беш аз ихтилофи нусхах,о р.к: Айнулцузог 1377,
4-1,4-15; 4.2,3-12). Маслах,ат aci, ки чих,аги расидан ба ии мацсуд нахуст мебояд аз номах,ои худи Айиулкузот суд чует, на аз '(ой дигар, ки мах,, iyii х,ар дард дармоне х,ам нухуфта бошад. Дйиулкузот аз теъдод ва мавзуъоти макотиби хеш ба касрат ёд мекунад, ки то андозае '(их.яги шинохти тартиб ва мицдори аслии номах,о моро кумак месозанд. Чунончи дар ofo3h номаи бисту дувум аз мицдор ва мавзуи номах,ои хеш ба таври зер хабар медих,ад:
«Сездахум мактуб аст, ки дар шарх,и «Аллоху акбар» менависам. Ва зарурат аст, ки фарзи эътицоди умум дар сифати цадим бинависам. Ва дар навиштае, ки иеш аз ин навиштаам сухан рондам дар мух,аббат ва газаб ва ризо...» (Айиулцузот 1377, ц 1, 184).
Дар 0F03H номаи понздахум мегуяд: «Худойи таоло бародари аиззро дар зимни саодат ва саломат бидорад. 11анц мактуб дар 1парх,н «Аллоху Акбар» набиштам. Иншоаллох,, ки ба рузгор ба х,якоик,и онрасй...» (Айиулцузот 1377, ч- 1, 124).
Аз ин 40 маълум мешавад, ки номаи мазкур шашум мактуб дар шарх,и «Аллоху акбар» мебошад ва цабл аз ин нанц нома дар ни мавзуъ навиштааст. Номаи шонздахум чунин ofo3 мекунад: «Ин х,афтум навишта аст, дар шарх,и «Аллоху акбар»...» (Айнулкузот 1377, ч,. 1, 132).
К,озй дар хусуси мавзуъот ва мицдори макотиби худ на танх,о дар огозу иоёни номах,о, балки дар васати онх,о низ ёд мекунад. Аз ин ру, мебояд тамоми макотиби уро бо диктат и бештар омухт, то маълумоти комиле ба даст ояд. Чунончи дар батни номаи бисту чах,орум Mei ^яд, ки то х,ол пух, нома дар шарх,и «нийят» ва ионздах, мактуб дар шарх,и «Аллоху акбар» навиштааст, ки дар ма^муъ бисту чах,ор номаро ташкил мекунанд. Афзун бар ин, К,озй ин \ппу(ори номах,оро дар мавзуъоти мазкур них,ой намедонад ва мегуяд, ки чун шунаванда ва муриде шоистатар иайдо шуд, ин мавзуъ ба тафсили бештар хох,ад гуфт :
«Ва х,олй бисту чах,ор мактуб навиштам, нух, андар шарх,и нийят ва он багоят муфид аст, то андак надонад ва понздахум мактуб аст, ин ки дар шарх,и «Аллоху акбар» менависам. Чунонки бар цадри зарурат ихтисор мекунам. Агар вацг будй, ва мустамеъ ёфтаме оламе аз асрор ба сах,ро них,одаме. Аммо падид бувад, ки бо ту чй тавон гуфт. Ва агарчи ту х,ама мацсуд нестй, на аз чониби май ва на аз чих,аги тацдир, аммо х,олй нишонгох,туй ва надонам, ки кори ту ба куч<) расад ва кори худам надонам то донй. Байт:
.Бар ман зи дилам намонд цуз номидилам, То худ ба куцо расад саранцоми дилам».
(Айнулкузот 1377, ц. 1, 208- 209).
Аз ицтибоси боло равшан мешавад, ки Айнулкузот номах,ои хеш мувофик; ба фах,ми мактубилайх, меиигорад ва иайдост, ки муриде бех,тар ва бедордилу огах, мехох,ад, то олами асрор ба сах,ро них,ад. Аз ин 40, метавон гуфт, ки урафову суфия ва х,ам Чумлаи дабирои мисоли Айнулкузот сухаи ба к;адри фах,ми мактубилайх, гуяпд, на бар мацсуди хеш.
Айнулкузот дар баъзе аз мактубот аз замон ва макони навишта шудани номах,ои хеш иттилоъ медих,ад, ки ipix,ani шинохти рузгор ва зиндагиномаи ин шах,ид аз маълумоти беназир мах,суб мешаванд. Чунончи, дар ofo3h номаи сиюм гуяд: «...Бидон, ки шаби понздахуми рамазон буд..., ки ин набишта набиштам.» (Айнулкузот 1377, д. 1, 253).
Дар охири номаи мазкур маълумоти бештарро пеши назари мо мегузорад ва мегуяд, ки ин номаро нимаи шаб дар хонаи Ардашер навиштааст:
Эйдрст нашнидай инду байт: Нодида рухи тиран нокомонро, Нодида зи дур дфзахошомонро, Даъвй чйкунй ишци дилоромонро, Бо ишц чйкораст накукоронро ?
Ин мактуб шаби понздахум навиштам, нимаи шаб дар хонаи Ардашер х,афизахуллох,у( 10). Ва шаби чах,ордахум ду навиштаи у расид ва иайваста менависад. Рузи чах,ордахум худ давобе навишта будам, валекин ин низ дар рох, бувад. Вассалому валх,амду лиллах,и раббил ъоламина ва салавотуху ъало хайри халци^и Мух,аммадин ваОли^и адмаъии»( 11). (Айнулкузот 1377, 4. 1,258)
Ва ё дар поёни номаи чи х,илу х,аштум мегуяд: «Баъдуласр ба соате ин мактуб ибтидо кардам ва цаблалмаЕ риб сози вузуъ хох,ам кардан...»(Айнулкузот 1377, д. 1,381). Маълум мешавад, ки байни намози аср ва шом ин номаро нигоштааст. Номаи мазкур перомуни се хосияти нубувват ва ацсоми онх,о, сифатх,ои мусалмон ва кофар бах,с мекунад ва барои шох,ид оёту ах,одис ва ашъори дилнишини форсй ва арабй оварда шудааст, ки мисолашон ин байт аст: Марде баланд^иммат бояд, ки ишци ту Барбар хасе фуру нагушояд нщоби хеш.
(Айиулкузот 1377, 4. 1, 371, 380). Насри номах,ои Айиулкузот бисёр равои, ширину дилкаш ва дорон муащии хос аст, ки гох,е иазму шеърро мемоиад. Чун нацлу iiiapx,!! он х,амадар колаби ин бах,с намегун^ад, ба к,адри шикасти ташнагй овардани намунаеро савоб медонем. Тава^чух, кунед ба чанд шох,иди зайл:
«Саргаштаи ин рох,х,амаин гуяд». (Айиулкузот 1377, 1,199) «KoFa3 бирасид ва шаб ба охир омад ва савдо дар димог мепечад... То тавонй рох,аге мерасон, ки рузгоре ояд, ки хох,й ва натвонй. Молу чоху цалам ва забоин худро чандон ки тавонй ба харчи охиратмекун. Вассалом». (Айиулкузот 1377, ч- 1, 209)
«Ин турфа нигар, ки мар маро бо ту фитод, бас булъа^аб корест, эй писар.
Оташ ба дилам дарзадию нафт ба цон, В- он га% гуй, ки рози мо дор нщон».
(Айиулкузот 1377, ч- 1, 258) Дар бораи акоид ва мазх,аби Дйиулцузот чойи дигар мебояд гуфт, вале ин 40 лозим ба таъкид аст, ки ин шах,иди рох,и ишк, дар макотиби форсй аз Расул(с) ва ёрони у ба мицдоре ёд мекунад, ки дар номах,ои дигарон нест. Афзун бар ин, Айиулкузот аз ахбору суннат ва фармудах,ои он Х,азрат(с) ба мух,аббат ва )\гироми зиёд пак,л месозад, ки х,ар як дарсе барои омузиш аст. Хонандаи оцилро х,амин ишора кифоя бошад, ки муроди мо аз ин х,арф чист, зеро ба цавле «дар хона агар кас аст як х,арф бас аст». Ч,их,ати шох,иди ин фикр ва х,ам баёни насри дилрабо овардани нацлеро аз макотиби К,озй лозим медонем, ки дар шинохти бештари зиндагиномаи Мух,аммад(с) ва ёронаш хонандаро коргар хох,ад буд:
«Абдуллох, ибни Зайд аз ансор буд ва инще булъа^аб буд уро бо Мустафо(с). Шаб дар бистар биёрамид ва дар ин андеша будй, ки рузи к, и с vi ai Мустафоро(с) бар меъроч ва маъолии дара^от 40 мекунанд, ки «...ъаса ай ябъасака раббука мацомам ма^муда»(12) уро чун тавон дидан! Ва дар ин х,асрат будй иайваста, то рузе Мустафоро(с) хабар дод аз ин х,ол, ки мо туро дар охират чун тавонем дид? Оят омад: .«Ва май ютиъилла^а вар- расула фаулаика маъал лазина анъамаллох;у ъалай^имм минаннабиййина вассиддицина вашшух,адаи вассоли^ин. Ва ^асунаулаика рафицо»(13).
Ва он руз, ки ч<ши поки Мустафоро ваъда расид, ки аз Дари ни чах,он ин гикол кунад ва ба чониби цидам расад, ни Абдуллох,и Зайди Ансориро фарзанде буд, ба наздики у рафт ва аз берун шудани Мустафо аз ин чах,он уро хабар дод, гуфт: 11ахох,ам, ки баъди Мустафо(с) ин дидаи ман дар касе нигарад ва касеро бинад ва гуфт: «Алло^умма аъим ъайнй! Фаъумият ъайнох,у»(14)
Он ки гуфтам фарц миёни х,узур ва гайбати пир, мурндонро дар бидоят бувад, дар пухтагй ин фарц бархезад. Ин 40 яции бндонй, ки чаро ин Ансорй гуфт: «Алло^умма аъим ъайнй!»(15) ва нахост, ки касеро бинад. Ва Абубакрро x,asop- х,азор чандон инщ бо Мустафо буд, ки Зайди Ансориро, чаро ин дар хотираш гузар накард? Барон он ки Ансорй х,ану! куги илм мехурд, аз мушох,адаи зох,ири у ва даруни иарда рох,аш гушода набуд, чунонки Абубакрро буд. Абубакр баъд аз марг аз у х,амчунон цуги илм мехурд, ки пеш аз он.
Ва Мустафо(с) он руз, ки аз дунё берун хост рафт, ишорате латиф карда бад- ин маънй ва мегуфт: «Ал- явма лайасудда куллу фар^атин илло фар^ата Абибакрин. Садду х,азих,и- л- абвоба-ш- шавориъа ила- л- мас^иди илло боба Абибакрин»(16). Зох,ираш ах,л и зох,ир мешунавад ва x,arçiirçaTani дилхушии Абубакр буд. У медонист, ки чй меравад ва дигаронро аз ин х,адис х,исобе набуд». (Айнулцузот 1377, 1, 291- 292)
Номах,ои Дйпулкуи)! чих,аги шинохти чех,раи аслй, мероси боцй, андешаю афкори илмию адабй, мазх,абй ва ирфонии у арзиши зиёд доранд. Чунончи зикр шуд, К,озй дар макотиби хеш чих,ати баёни матлаб ва андешах,ои ахлоцй, динй, фалсафй ва ирфонй оёти зиёди Куръон, ахбори Расул(с), нацлу ривоёти ширин аз рузгори анбиё ва авлиё, урафо ва суфияи маъруф овардааст, ки х,амагй намоишгари вусъати дониш ва маърифати у мебошанд. Афзун ба ин, дар батин номах,о ашъори зиёди форсй ва арабй оварда шудаанд, ки аксар сурудаи худи Айнулцузот буда, аз хунари шоирии у иттилоъ медих,анд. Аксари сурудах,ояш дар шакли рубой ва иур аз андешах,ои ахлоцй ва ирфонй мебошанд, ки дар якдоягй як ма^муаи ашъори орифонаро мемонанд. Дар номах,о исгилох,оти зиёди тасаввуф шарх, дода шудааст, ки аксар дар фарх,ангномах,ои истилох,оти тасаввуф ба назар намерасанд ва ё аз лих,ози шарху маънй аз онх,о фарц мекунанд. Аз ин ру, дар муцоиса бо
лукатиомах,ои ирфонй ом^хтани истилох,оти суфияи номах,ои Дйпулку и)! суди бештаре дорад.
Макотиби форсии К,озй иамуиаи олии мактубот ва х,ам насри форсй- тодикй буда, омузиши оих,о х,ам аз лих,ози забоншиносй ва х,ам адабиётшиносй холй аз манфаат нест. Забоин баёни Айнулцузот дар номах,о бисёр равон, содда ва фахдю буда, пур аз гуиш ва маколи мардумй аст. Бисёр калимоту ибороте, ки дар помах,«) ба чашм мерасанд, имруз низ дар шеваю лахдах,ои забони тодикй ба кор мераванд. Ва инсофан ин навишта дар шинохти Айнулцузоти Х,амадонй ва номах,ои у муцаддимае беш нест. Мурод аст, ки дар маколоти баъдй ба тафсил дар бораи арзиши адабй ва хунари номанигории ин орифи шах,ид бах,с кунем.
Тавзе^от ва пайнавишт:
1. Касеро итоат карда намешавад, ки фикр надорад
2. Аз макри бародарат гофил мабош
3. Х,ама низкой нав бидъат аст
4. Мух,имтарини мух,имх,о
5. Мухаффафи Бани ал- Х,орис
6. Имон х,афтоду чанд дар дорад
7. К,исмате аз ояти 4-уми сураи Ах,зоб(33) аст, ки Худованд мефармояд: «...ва писархондагонатонро писарони шумо насохтааст. Ин сухани шумо аст, ки ба дах,они хеш мегуед...»
Сурати комили оят чунин аст: «Худо барои х,ед марде андаруни (бадани) у ду дил наних,одааст; ва он занонатонро, ки ба онх,о зих,ор мекунед, модарони шумо нагардонидааст; ва писархондагонатонро писарони шумо насохтааст. Ин сухани шумо аст, ки ба дах,они хеш мегуед; ва Худо сухани рост мегуяд ва У ба рох,и х,ак; х,идоят мекунад».
8. К,исмате аз ояти 4- уми сураи Ах,зоб(33) аст, ки Худованд мефармояд: «... ва Худо сухани рост мегуяд...».
9. Сураи Рах,мон (55), к;исмати сонии ояти 29 аст, ки Худованд мефармояд: «.. .Х,ар руз Худо дар коре аст». Сурати комили оят ин аст: «Х,ар ки дар осмонх,о ва замин аст, аз Худо суол мекунад. Х,ар руз Худо дар коре аст».
10. Худованд уро нигох, дорад.
11. Ва салому сипос бар Худой оламиён ва дуруди У ба бех,тарини махлук;оташ- Мух,аммад(с) ва Оли у.
УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ
12. Сураи Исро)17), цисмати сонии ояти 79 аст, ки Худованд мефармояд: «умед аст, ки Парвардигорат туро ба ман;оми писандида бирасонад!». Сурати комили оят чунин аст: «Ва порае аз шабро ба намоз шабзиндадорй кун; (ин) туро ба тарщи(намози) зиёдатй аст; умед аст, ки парвардигорат туро ба мацоми писандида бирасонад!»
13. Сураи Нисо(4), ояти 69 аст, вале иштибох,ан дар х,ошияи китоб(Айнулк;узот 1377, д. 1, 292) ояти 66 к;айд шудааст. Худованд дар ин оят мефармояд: «Ва онон, ки Худою Расулро фармон бурданд, х.амрох.и он касонанд аз пайгамбарон ва сиддин;он ва шах,идон ва солех,он, ки Худо бар ощо инъом кардааст. Ва онх,о неку рафи^онанд».
14. Худоё, чашмонамро кур кун! Пас ду чашмаш кур карда шуд.
15. Худоё, чашмонамро кур кун!
16. Имруз х,ама рохдо баста мешаванд, ба дуз рох,и Абубакр. Бубандед дар^ои ин кучах,оро, ки суи масдид мебаранд, ба дуз дари Абубакр.
17. Куръони карим (асл ва матни тардумаи тодикй) Душанбе: Ирфон, 2007
18. Айнулкузот 1377. Немалой Айнулкузоти Х,амадонй. ^илди аввал. Ба эх,тимоми дуктур Алинации Муизавй- дуктур Афифи Усайрои. Тех,рон, Асотир, 1377, 480 сах,
19. Айнулкузот 1377. Немалой Айнулк;узоти Х,амадонй. ^илди дувум. Ба эх,тимоми дуктур Алинации Муизавй- дуктур Афифи Усайрои. Тех,рон, Асотир, 1377, 488 сах,
20. Айнулкузот 1377. Немалой Айнулкузоти Х,амадонй. ^илди саввум. Ба эх,тимоми дуктур Алина к;1Ш Муизавй. Тех,рон, Асотир, 1377, 444 сах,
21. Номаро 1377. Номаро ва наёмной сиёсии х,азрати Мух,аммад(с) ва асноди садри ислом. Таздик; ва гпрдовардаи дуктур Мух,аммад Х,амидуллох,. Тардумаи дуктур Саидму^аммади Хусайнй. Тех,рон, Суруш, 1377, 800 сах,
22. Сафо 1381. Сафо Забехуллох,. Таърихи адабиёт дар Эрон ва дар цаламрави забони форей. ^илди дувум: Аз миёнаи к;арни иандум то огози к;арни х,афтуми х,идрй. - Тех,рон: Фирдавс, 1381, 1128 сах,
23. Хатибй 1375. Хусайни Хатибй. Фанни наср дар адаби порей. -Тех,рон: Интишороти Заввор, 1375, 637 сах,.
Некоторые соображения о письмах Айнулкузота Хамадони
X. Зоиров
Ключевые слова: история персидско-таджикской литературы, эпистолярный жанр, литературное значение писем Айнулкузота, мистика Айнулкузота, стилистические особенности писем Айнулкузота
Айнулкузот Хамадони является одним из известнейших литераторов-мистиков конца XI и начала XII веков, который оставил богатое творческое наследие. Среди произведений Айнулкузота особое место занимает его эпистолярное наследие, до сих пор, к сожалению, не исследованное в должной мере. Необходимо отметить, что и зарубежные исследователи (в том числе иранские) не уделили внимания изучению писем Айнулкузота.
В статье предпринята первая попытка определить литературную ценность писем Айнулкузота и охарактеризовать его мастерство в создании эпистолярного жанра. Автор статьи на основе многочисленных примеров выявляет особенности писем Айнулкузота, их литературное мистическое значение.
Персидские письма Айнулкузота Хамадони являются выдающимися образцами как эпистолярного жанра, так и персидско-таджикской прозы, поэтому они представляют определенный интерес для специалистов. Язык писем отличается плавностью, простотой и лапидарностью.
Some Considerations in Reference to Aynulkuzot Khamadoni's Letters
Kh. Zoirov
Key words: the history of Persian - Tajik literature, epistolary genre, literary importance of Aynulkuzot letters, Aynulkuzot's mysticism, stylistic peculiarities of Aynulkuzot's letters
Aynulkuzot Khamadoni is one of the well-known men-of-letters being fond of mysticsm in the period of the end of the Xl-th - the beginning of
the XII-th c. c. ; he left a rich creative heritage. Among Khamcidjni s literary productions it is his epistolary legacy that occupies a considerable place, regretfully, it has not been explored properly. It is worth mentioning that foreign researches, Iranian ones inclusive, haven't paid attention to the study of his letters either
The first endeavours to determine a literary value ofKh am adonis letters and to appreciate his mastership in this genre is undertaken in the article. Proceeding from numerous examples the author elucidates the peculiarities of Aynulkuzot's letters, their literary importance enveloped in mystical aura.
Aynulkuzot Khamadoni s Persian letters are prominent patterns of both epistolary genre and Persian-Tajik prose, that s why they present a special interest for experts. The language of the letters is distinguished with smoothess, simplicity and brevity.
