CC BY
132
А. Абдусатторов
МАВЛОНО ВА МАСЪАЛАИ ИНТИК.ОЛИ РУБОЙ БА АДАБИЁТИ АРАБ
Вожатой калидй: рубой, Мавлоно Цалолуддини Румй, адабиёти араб, таъсири адабиёти форсу тоцик ба адабиёти араб
Дар гули тах,аввули худ дар царнх,ои Х-ХП милодй рубони форсй на танх,о зинах,ои гараедй ва такомулро паймуда, аз лих,ози мавзуву мух,1 аво ва васоили тасвири хунарй ба пояи баланде расид, балки ба шеъри хялкдои дигар низ таъсире аз худ боцй гузошт ва бар асари ни таъсири рубоиёти форсй дар адабиёти халвой дигар низ колаби шеър ба вудуд омад. Яке аз намунах,ои возех,и ни таъсирпазирй аз рубоиёти форсй дар цари и XIII милодй дар адабиёти араб иайдо гардидани чунин колаби шеърй мебошад.
Масаъалаи ташаккули рубоиёти арабй дар пяти чаи таъсир-иазирии рубоих,ои форсй дар Тодикистон ва дамох,ири собици шурявй х,януз мавриди бах,си дудогона царор нагирифтааст. Х,арчанд дойр ба ин масъала дар тях^икоти мух,аедикони рус вя годик чун Л. Жовтис, Е. Бертелс, 3. Зарифов, Г. Зех,ий баъземуло-х,изо 1 и долиб ба назар мерасанд, вале ин мавз^ъ х,ану 5 х,алли худро наёфтааст.
Дар бораи вудуди рубоиёти тозй ва интишори онх,о дар царии XIII милодй бори нахуст Шамси К.айси Розй дар «Ал-Муъдам» хабар додаст. У пас аз баёни фаразияи ихтирои рубой бо ибтикори Рудакй менависад: «... Лскин ба х,ук\ш он, ки шх,офе, ки дар ин вазн мустаъмал аст, дар ашъори араб набудаасг, дар цадим бар ин вазн шеъри тозй нагуфтаанд ва акнун мух,аддисоии арабоби табъ бар он икболе тамом кардаанд ва рубоиёти тозй дар х,ама билоди араб шоеъ ва мутадовил гаштааст» (3,115). Андешах,ои мазкури Шамси К,айсро минбаъд Шиблии 11у ьмонй таъйид ва тасдгщ намудааст (5).
С "ученые записки V 11 -
Х,амин тавр, вучуди рубоих,ои арабй дар кдрпи XIII милодй х,як,н1уггн бебах,с буда, бо номх,ои «дубайт» ё «дубайтй» дар девон-х,ои шуарои ин даврони таърихи адабиёти араб Бах,оуддин Зух,айр, Ибн ал-Фориз ва дигарон мушох,ида гардидани рубоих,ои тозй аз ин х,як,и1уП гувох,й медих,ад.
Дар масъалаи бо таъсири рубоиёти форсй дар адабиёти араб иайдо шудаии чуиии цолаби х,аммоиаиди шеърй низ бояд дон тардид набошад, зеро далелх,ое аз кдГшли цаблан дар ашъори араб мустаъмал набудани зих,офоти вазни рубоии форсй, дар рубоиёти арабй истифода нагардидани авзони 24 - гонаи рубоих,ои форсй, умумият дар кофиясозй ва теъдоди абёт ва гайра ин х,а^1щатро исбот менамоянд.
Нуктаи дигаре х,ам, ки х,адафи аслии ин навиштори мост, ин аст, ки шуарои форсигуи ориф, ва кдГи аз х,ама, Мавлоно Ч,ало-лиддинн Балхй дар ингиколи рубой ба адабиёти араб пякдпи муассир доранд. Бех,уда нест, ки дар адабиёти араб асосан шуарои ориф ва суфимашраб рубой гуфтаанд ва шояд яке аз омилх,ои пайдо шудаии ин колаби шеъри форсй дар девонх,ои онх,о оптной бо осори манзуми шуарои орифи форсигу, аз он думла Мавлоно Чдлолиддипи Балхй буда бошад.
Дар «Девони кабир»-и Мавлоно 21 рубоии арабй бамушох,ида расида, аз онх,о се рубой муламмаъ аст. Дар ду рубой байте ба форсй ва байте ба арабист ва дар рубоии сеюм х,ар як мисраъ бо се забон туркй, арабй ва форсй гуфта шудааст.
Умумияти мух,име, ки дар байни рубоиёти арабй ва форсии Мавлоно ба назар мерасад, ягонагии мавз^и онх,ост. Шоири ориф дар рубоиёти арабии худ низ дар бораи нищи ирфонй, вахдати вудуд, бакои рух,у фанои тан, сафои дил ва амсоли онх,о сухан мегуяд. Аз думла дар рубоии зайл мегуяд:
Алчавх,ару фацрун ва сивал фацри араз, Алфацру шифоун ва сивал фацри мараз. Ал-оламу куллух,у хидоъун ва гурур, Валфацру минал олами канзун ва гараз. (6)
Тардума:
Фацр (марх,алаи х,афтуми сайр дар тасаввуф) асли х,астист ва дуз фацр боцй зох,ири х,асгй аст.
Фак,р шифост ва х,ар чизе дигар дуз фацр беморист. Дунё х,амагй фиреб асту гурур
Ва фацр дар олам Ганшина ва х,адаф аст. Tax,rçnrçn рубоиёти арабии Мавлоно ва к,иёси онх,о бо рубоиёти форсии у ба нати^ае мерасонад, ки ин рубоих,о фацат аз лих,ози ба бар кардани пиряи забоин тозй арабй х,исоб меёбанд, вале аз лих,ози вазну кофия, шаклу сохтор, мазмуну мух,таво ва васоили тасвири хуиарй рух,у равони форсии худро иигох, доштаанд.
Чуиоики цаблан мазкур гардид, рубоиёти арабй бештар дар девонх,ои шуарои суфимашраб ваурафои араб ба назар мерасанд. Аз чумлаи чуиии шоирони араб Ибн ал-Фориз аст, ки дар девони у 31 рубой иайдо иамудем. liaic/ie ки рубоиёти арабии Ибн ал Форизро бо рубоих,ои арабй ва форсии Мавлоно Ч,алолиддин Балхй к;иёс менамоем, умумияти зиёде миёни онх,о мушох,ида мекунем. Аз он чу мл а ягонагии мавзуъ ва мух,1 авои шеър аст, ки х,ам дар рубоих,ои Мавлоно ва х,ам Ибн ал- Фориз дида мешавад. Дар рубоиёти Ибн ал-Фориз х,ам беш аз х,ама мавзуи асосй шуру ^азабаи ипщ ва иштиё^и ошик; дар ёди маъшу^и ягона ва ^овидонист. Чунончи дар ин рубоии Ибн ал Фориз мехонем: Рух,и лака ё зоиру филлайли бадо, Ё мунису вах,ша гии изал лайлу х,адо. Ин кона фироцукум маъас субх,и бадо, Jlo асфара баъда зока субх,ун абадо. (2,194) Тарчума:
Ч,онам фидои ту, эй зиёраткунанда дар шаб, Эй муниси шаблон танх,оии ман. Агар ЧУДОй бо ту бо фарорасидани субх, ofo3 гард ад, Баъд аз ин дигар х,еч гох, субх, мабод! Ё дар рубоии дигар мехонем. Аввазту X, я Г) и Г) и бирабби турй, Мин офоти мо ячри минал мавдури, Mo кул гу хубаййиби минал гях,к,и ри, Бал яъзибу исмаш шахси биттасгари. (2,194) Тарчума:
Панох, бурдам эй х,абиби ман, ба сох,иби Тур(Худованд), Аз балох,ое, ки мерасад аз гяцди р. Нагуфтамат «х,абибакам» аз руи rax,rçnp, Балки номи шахе бо тасгар (шакли навозишй ва хурдй бо иловаи пасванди «ак» ва «акак») ширинтар мегардад.
УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ
Нуктаи мух,ими дигар он аст, ки дар рубоиёти арабии Ибн ал-Фориз ва шуарои дигари араб низ асосан авзони маъмули аркони ахраб ва ахрами бах,ри х,азач, ки дар рубоих,ои форсй х,ам роидаид, истифода гардидаанд. Чунонки маълум аст, дар рубоиёти форсй низ аз авзони 24 - гонаи рубой 8 вазн аз ша^араи ахраб ва 4 вазн аз шачараи ахрам бештар мустаъмаланд ва 12 вазни боцимоидаи ша^арах,ои ахраму ахраб хеле кам истифода гардидаанд. Чунин х,( ша г дар рубоиёти арабии Ибн ал-Фориз 15 ва шуарои дигари араб низ ба мушохрда мерасад ва дар байни онх,о 12 вазни гайримаъмули ахрабу ахрам х,атто ягон маротиба ба мушохрда нарасидааст.
Бояд гуфт, ки аз лих,ози кофиясозй низ миёни рубоиёти Мавлоно ва рубоих,ои арабии Ибн ал-Фориз ва шуарои дигари араб тафовуте ба назар намерасад. Дар рубоиёти арабй низ ду навъи кофиясозй а а а а, яъне рубоии мурассаъ ё тарона ва ааба рубоии хасй, ки дар рубоиёти форсии царни XIII х,ам роид будааст, мушох,ида мегардад. Дар рубоиёти арабй ба нудрат ба тарзи маснавй сохтани кофияи рубой аабб низ дида мешавад, ки яке аз намунах,ои он рубоии фавцуззикри Ибн ал-Фориз мебошад.
Воцеан, дар ни ки рубоиёти арабй аз лих,ози вазну кофия аз х,аммонанди форсии худ тафовути диддй надоранд, шак ва тардиде нест. Аксари мух.яццицип х,ам ни нуктаро тасдик; намуда ва таъкид кардаанд, ки вазну тарзи кофиясозии рубоиёти форсй ба рубоиёти арабй интикол ёфта ва цариб бидуни тагйир шуарои араб онро дар рубоих,ои худ истифода кардаанд. Вале аз лих,ози истифодаи радиф рубоиёти арабй аз рубоих,ои форсй тафовути назаррас доранд.
Чунонки маълум аст, радиф хоси назми араб набуда, дар шеъри арабй он на ба такрори алфозу таъбирот, балки бо харфи ридф, яъне паи х,ам омадани х,арфи «алиф», «вов» ва «йо»-е, ки пеш аз равй меояд, ифода меёбад ва чунин х,олат дар рубоиёти арабии к,ярпи XIII риоят гардидааст. Бояд ёдовар шуд, ки ару-зиёни к,ялим х,я\[ х,яр(|)х,ои «алиф», «вов» ва «йо»- еро, ки цабл аз х,арфи равй дар кофия меояд, х,арфи ридф ва кофияи ридфдорро мурдаф хондаанд ва ни навъ танх,о хоси шеъри араб будааст. Шоир ва шеършиноси ^арни XII Рашидуддини Ватвот дар «Хядоик,у-с-ссх,р» ба ин маънй мегуяд:
«...Фар^ аст миёни ридф ва радиф. Ридф «алиф»-е ё «вов»-е ё «йо»-е бошад, ки пеш аз хуруфи равй ояд, чун «нор»-у «ёр» ва
«нур»-у «сур» ва «сафир»-у «асир». Ва донистани ин тааллуц ба илми кофия дорад. Ва радиф калимае бошад ё бештар, ки баъд аз хуруфп равй ояд дар шеъри порей ва ин шеърро ах,ли санъат мураддаф хонанд. Ва арабро радиф нест, магар мух,аддисон, ки ба такаллуф бигуянд» (1,118).
Дар х,а^1щат вацте, ки рубоиёти арабии шуарои арабро мутолиа меиамоем, мебиием, ки дар оих,о асосаи тарзи радифсо-зии арабй, яъие риояи х,арфи ридф ва сохтаии абёти мурдаф, на мураддаф мушох,ида мешавад ва он рубоих,ои камшуморе, ки дар оих,о байтной радифдор омадаанд, бо таъсири рубоиёти форей иайдо гардидаанд.
Аз ин х,ама маълум мегардад, ки макоми тасаввуф ва нуфузи беандозаи он аз нимаи дуюми цари и XI ба баъд дар 4а рас и и иигиколи рубой ба адабиёти араб бояд мух,им бошад. Зеро бори нахуст пешвоёни ахди суфия Абусаиди Абилхайр, Абдуллох,и Ан-сорй ва дигарон рубоиро барои баёни матолиби ирфонй муносиб донистанд ва дар мадлисх,ои самоъ аз он колаби м^дазу ба осонй х,ифзшаваида истифода намудаанд. Гумони голиб он аст, ки ин суннат минбаъд ба адабиёти араб низ сироят намуда, ин колаби шеърй, iyiíu аз х,ама, ба девонх,ои шуарои суфимашраби араб Бах,оуддин Зух,айр, Ибн ал-Фориз ва дигарон х,ам ин гикол ёфта бошад. Х^мчунин рубоиёти арабии Мавлавй низ дар иигиколи ин колаби шеъри форей ба адабиёти араб бояд таъсир расонида бошад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Розй, Шамс К,айс. Ал-муъдам фи маъойири ашъори-л-Адам. Бо э^тимоми Мударрис Разавй. - Тех,рон, 1338 х,.
2. Шиблии Hf ъмонй. Шеъру-л-Адам. Ч,илди 1. Тардумаи Саййид Мух,аммад Фахри Доъии Гелонй.- Тех,рон, 1335 х,.
3. Румй, ^алолиддин. Куллиёти Шамс ё Девони кабир. Ч,узъи х,аштум. Бо тасх,ех,от ва х,авошии Бадеъуззамони Фурузонфар. -Тех,рон, 1342 \
4. Ибн ал Фориз. Девон. Х,ак;к;ак;ах,у ва цаддама лах,у Карам ал-Бустонй. - Бейрут, 1404 \
5. Ватвот, Рашидуддин. Х,адоик;у-с-сех,р фи дак;оик;и-ш-шеър. Тасх,ех,и Аббос Ик;бол. - Тех,рон, 1308х,.
I УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ У~ 15 ~
Мавлана и проблема трансформации рубай в арабской литературе
А. Абдусатторов
Ключевые слова: рубай, Мавлана Джалалуддин Руми, арабская литература, влияние персидско-таджикской литературы на арабскую
В статье рассматриваются причины и результаты влияния жанра персидско-таджикской поэзии - рубай на арабскую литературу и возникновения аналогичного жанра на арабском языке вXI11 веке. На основе убедительных выводов доказывается процесс влияния арабских четверостиший Джалалуддина Руми на процесс формирования арабских рубай в творчестве суфийских арабских поэтов XI11 векаИбн ал-Фариза, Бахауддина Зухайра и других.
Mavlana and the Problem of Rubai Transformation in Arabic
Literature
AAbdusattorov
Key words: rubai, Mm'lana Djaloliddin Rumi, the influence of Persian-Tajik literature upon the Arabic one
The article dwells on the reasons accounting for the influence of the genre of Persian-Tajik literature, that of rubai, upon Arabic literature and the rise of this genre in Arabic in the Xlll-th century. Designing on the premise of convincing conclusions the author of the article analyzes the influence of Djaloliddin Rumi's rubais upon the formation of Arabic ones in the creation of Sufi Arab poets oftheXIII-th century Ibn al-Tariz, Bokhauddin Zukhayr and others.
