CC BY
7УДК 821.161.3 Б01 10.52928/2070-1608-2023-68-3-90-95
ЗААМОРФНЫ КУЛЬТУРНЫ КОД У БЕЛАРУСКАЙ МАСТАЦКАЙ СВЯДОМАСЦ1
канд. фтал. навук, дац. Л.Г. ДУКТАВА (Цэнтр даследаванняу беларускай культуры, мовы i лтаратуры Нацыянальнай акадэми навук Беларусь, Мтск) ORCID: https://orcid. org/0009-0003-5401-7932
У артыкуле разгледжаны зааморфны код як адзт з культурных кодау, вызначаны асаблiвасцi выкарыс-тання культурных кодау як носьбтау глыбтных сэнсау нацыянальнай самасвядомасцi. Разгледжаны асноуныя судкоды зааморфнага кода у беларускай лтаратуры XX - XXI стагоддзяу. Арнiталагiчны субкод прадстаулены вобразамi i матывамi бусла, журауля, крумкача, жаваранка, арла. Тэматычная група «дзтя жывёлы» тэрыяла-гiчнага субкода прадстаулена вобразамi ваука, зубра, мядзведзя. Адным зраспаусюджаных вобразау, як звязаны з тэматычнай групай «свойсюя жывёлы» тэрыялагiчнага субкода, з 'яуляецца вобраз каня, ят адлюстраваны як у творах класжау («На нiве» Я. Коласа, «Араты» Я. Купалы, «Бацькаушчына», К. Чорнага), так i сучаных аутарау («Развтанне з бацькоусюм канём» А. Шсьмянкова, «Кот на праспекце» Я. Опакова). Рэпрэзентацыя зааморфнага кода у мастацкай свядомасцi звязана з фшасофскай i ттымнай лiрыкай, з сацыяльным зместам эпiч-ных творау, iх гуманктычнай i экалагiчнай сюраванасцю.
Ключавыя словы: культурны код, зааморфны код, беларуская лтаратура, арнiталагiчныя вобразы, тэ-рыялагiчны субкод, iхтыялагiчны субкод, герпеталагiчны субкод, энтамалагiчны субкод.
Уводзшы. Даследаванне выкарыстання культурных кодау у творах прыгожага тсьменства, выяуленчага мастацтва, кинематографа i шшых ввдах мастацтва з'яуляецца адным з актуальных пытанняу у сучасным гумаш-тарным дыскурсе. На актуальнасць вызначэння культурных кодау пры штэпрэтацьп мастацшх лтаратурных творау, творау вуснай паэтычнай творчасщ звярнул увагу беларуская даследчык А. Мельншава [1], Т. Шамяина [2], I. Швед [3], Я. Грыневiч [4] i шш. У беларускай мастацкай свядомасщ склалася свая астэма вобразау i матывау, якая звязана са светам фауны. Вызначэнне асаблiвасцей рэпрэзентацып зааморфнага кода дазваляе больш выразна ахарактарызаваць асаблiвасцi нацыянальнага светапогляду.
Мэта дадзенай работы - вызначыць асаблiвасцi рэпрэзентацып зааморфных культурных кодау у творчасщ беларусшх аутарау. Задачы: вызначыць асабл1васщ рэпрэзентацыi арнiталагiчнага субкода у творах беларусшх аутарау, ахарактарызаваць асноуныя складшш тэрыялапчнага субкода у мастацк1х творах беларускай лтарату-ры; выявщь асноуныя рысы iхтыялагiчнага, герпеталагiчнага, энтамалагiчнага i крыптазаалагiчнага субкодау у мастацкай свядомасщ.
Асноуная частка. Культурны код, як звязаны з адлюстраваннем свету жывёл, у розных клаафжацыях культурных кодау мае наступныя назвы: жывёльны (С. Санько [5]), фаушстычны (Г. Мезенка [6]), заалапчны (Т. Лявонцьева [7]), зааморфны (В. Маслава i М. Шменава [8], В. Цел1я [9], Н. Сцяпанава [10]). Даследаванню асабл1васцей рэпрэзентацыi зааморфнага культурнага кода у складзе моунага вобразу свету прысвечаны работы Ф. Гукетлавай («Зааморфны код культуры у моунай карцiне свету» [11]), Х. Разенковай, С. Шуставай («Ашмал1с-тычны код англiйскай культуры у лшгвадыдактычным аспекце» [12]), Л. Бойк («Зааморфны код культуры у се-мантыцы устойлiвых параунанняу» [13]), К. Осе («Антрапацэнтрычны патэнцыял зааморфнага кода назвау жы-вёл у духоуным кругаглядзе носьбiтаУ рускага фальклора» [14]) i iнш.
Вобразы жывёл i птушак шырока распаусюджаны у фальклорных творах усходнiх славян, пра што свед-чаць казк1 пра жывёл («Лгачка-сястрычка i воук», «Лгаца i жорау» i iнш.), народныя песнi («Ляцела зязюля», «Яшчур» i iнш.). Сiмволiка з ашмалктычныЕШ выяваш прысутнiчае на гербах беларуск1х населеных пунктау: выява ваука - г. Ваукавыск, г.п. Лагiшын; выява зубра - Брэсцкая вобласць; выява бусла - г. Столш, г.п. Лельчы-цы; выява лася - г.п. Расоны; выява рыб - г.п. Паставы, г.п. Падсвiлле; выява лебедзя - г. Маёры, выява льва -г. Гарадок, г.п. Воранава, г. Л1да, г. Слонiм; выява вавёрк1 - г.п. Вял1кая Бераставща, г.п. Акцябрск1; выява аленя -г. Гродна; выява мядзведзя - г. Смаргонь; вобраз рыа - г. Гомель i шш. Сярод беларусшх мастакоу да выкарыс-тання зааморфнага кода звярнулiся С. Богуш-Сестранцэвiч (выява «Рысаш»), М. Белянiцкi (серыя жывашсных работ «Белавежская пушча»), Г. Вашчанка («Палеская песня», «Мацярынск1я крылы») i iнш.
Зааморфны код адыгрывае важную сэнсаутваральную ролю у вдэйна-мастацкай сiстэме шэрагу творау прыгожага шсьментсва розных перыядау, быу прааналiзаваны шырок пласт мастацкiх творау беларускай лтаратуры, выдзелены шырока распаусюджаныя у беларускай мастацкай свядомасцi ашмалютычныя вобразы i маты-вы. Вобразы жывёл падчас палявання адлюстраваны у беларускай лтаратуры пачынаючы са старажытнага перы-яду. Ярк1м узорам з'яуляецца паэма М. Гусоускага «Песня пра аблiчча, дзiкасць зубра i паляванне на яго», або скарочана «Песня пра зубра». У творы паказаны звер, яш надзелены, з аднаго боку, такiмi рысамi, як бяскрыуд-насць, лагоднасць. З другога боку, падчас абароны ад ворагау гэты волат выступае лютым, бязлiтасным абарон-цам. Навщавоку рысы характару гаспадара беларускай зямл! Выкарыстанне зааморфнага кода у беларускай лта-ратуры другой паловы ХХ - пачатку XXI стагоддзяу (у аповесщ «Ваучыца з Чортавай Ямы», апавяданш «Дзж-
бадзяга» Б. Сачанш, апавяданш «Львы» I. Пташшкава, аповесщ «Выратуй 1 пам1луй нас, чорны бусел» В. Казько, паэме «Одз1ум» Я. Сшакова, рамане «Лггоуск1 воук» А. Наварыча 1 шш.) дазваляе творцам тлумачыць розныя з'явы у жыцщ грамадства, звяртацца да маральна-этычных праблем, гутарыць на экалапчную тэму.
У сучасным лггаратуразнаустве навукоуцы пры анал1зе выкарыстання культурных кодау акцэнтуюць увагу на спосабы 1х рэпрэзентацьп у мастацшм творы з дапамогай канцэптау, матывау, вобразау, вдэйнай сшраванасщ твора. Метадалапчную аснову даследавання рэпрэзентацьп культурных кодау у лггаратурных творах складаюць работы А. Мельшкавай [1], Т. Шамяшнай [2], А. Трубяцковай [15] 1 шш. На узроун лггаратурнага тэксту важным таксама з'яуляецца вызначэнне лшгвакультурнага кода праз анал1з мастацка-вобразных сродкау (метафар, парау-нанняу 1 шш.). На гэты конт зроблены значныя вынЫ у мовазнаучых работах В. Цели [9], В. Маславай, М. Шме-навай [8], В. Красных [16], Д. Гудкова, М. Каушовай [17], Т. Лявонцьевай [7] 1 шш. У даследаванш выкарыстаны структурна-семантычны, тыпалалчны, ашсальны, псторыка-лггаратурны метады.
Субкодам зааморфнага кода з'яуляюцца наступныя: арнггалапчны (птушк1), тэрыялапчны (млекакормя-чыя), 1хтыялапчны (рыбы), герпеталапчны (земнаводныя 1 паузуны), энтамалапчны (насякомыя), крыптазаала-пчны (невядомыя для навук1 ютоты-жывёлы). У беларускай лтгаратуры прадстаунш фауны адлюстраваны як рэали прыроды, элементы пейзажных замалёвак, вобразы-алегорьп, вобразы-амвалы.
Арнггалапчны субкод у беларускай лтгаратуры прадстаулены вобразам1 птушак, яз1я распаусюджаны на беларусшх землях (таблща 1). Гэта арол, бусел, варона, крумкач, верабей, голуб, грак, драч, жауранак, журавель, зязюля, каршун, кшгаука, лебедзь, сшща, сняпр, сойка, сокал, цецярук, чайка, чапля, шпак, ястраб 1 шш. Сярод свойсшх птушак - гэта певень, качка, гусь.
Таблща 1. - Аршталапчныя вобразы у мастацк1х творах беларускай лггаратуры (напрыклад, вобразы арла, бусла, крумкача (ворана, гругана), жауранка, журауля)
Вобразы [ матывы Мастацюя лггаратурныя творы беларусюх аутарау
Арол «Арол галодны [ сыты» А. Вярцшскага; «Прылячу» А. Дзеружынскага; «Арлшая крынща» А. Зарыцкага; «Гусак [ арол» А. Звонака; «Арол» Я. Коласа; «Ворану вышэй арла не лятаць» К. Кратвы; «Песня званара» Я. Купалы; «Дух мой узв1уся высока» Я. Пушчы; «Босыя на вогншчы» Я. Чачота [ шш.
Бусел «Балада пра кожнага першага» Э. Акулша; «Ранца ляжала на крыле.» Т. Бондар; «Ясны кут» П. Броую; «Буслы» С. Грахоускага; «Народная казка пра бацяна» У. Дубоую; «Злом» А. Дударава; «Пад небам буслшым» А. Зэкава; «Бусел» А. Кажадуба; «Выратуй [ памшуй нас, чорны бусел» В. Казько; «Буслы вучаць дзяцей», «О мой цудоуны край.» У. Караткев1ча; «Буслы» У. Карызны; «Як птушю дуб ратавалЬ», «Новая зямля» Я. Коласа; «Буслы», «На Палеси» Я. Купалы; «Буслы, буслы...», «Чорны бусел» П. Панчаню; «Буслы» У. Сыракомлц «Бусел», «Узыход сонца» М. Танка [ шш.
Крумкач (воран, груган) «Кружаць над азяблаю зямлёю» Т. Бондар; «Ляцеу груган, сеу на курган.» А. Вярцшскага; «Салавей [ груганы» М. Вяршышна; «Чорны воран, белы лебедзь» С. Гаурусёва, «Казка» С. Дзяргая; «Груган» С. Законнжава; «Крумкачы» У. Караткев1ча; «Мшск [ воран, Парыж [ здань» А. Казлова; «Як птушю дуб ратавалЬ» Я. Коласа; «Ворану вышэй арла не лятаць» К. Кратвы; «Груган», «Груган [ салавей», «Шкому» Я. Купалы; «Воран кружыць» Н. Мацяш; «Груган», «Славянск матыу» А. Шсьмянкова; «Чаму груган чорны» М. Танка [ шш.
Жауранак «Як захлынууся ад радасщ жауранак.» Р. Барадулша; «Жаваранак» А. Бачылы; «Жауранак» Д. Б1чэль-Загнетавай; «Жаурук вядзе за цэлы хор ...» Т. Бондар; «Жаурук» П. Броую; «Гуртавое» Я. Брыля; «Жауранак над праспектам», «Жауранак дражншца са мной» Г. Бурауюна; «Жаурук прадзе сярэбраную штку...», «Дзе ты, мой жаурук?» А. Дзеружынскага; «Жаваранк» В. В1тю; «Жаураню» В. Зуёнка; «Вяртанне» П. Панчаню; «На пахаванн жаурука» М. Танка; «Аратаму» Я. Чачота [ шш.
Журавель «Без песн жураулшай» Н. Арсеньевай; «Адлёт жураулёу», «ЖураулЬ» М. Адамчыка; «Ветраломная паласа» А. Арочю; «Мяжы» М. Багданов1ча; «Вятрак», «Курлы-курлы» Р. Барадулша; «Жураулшыя ключы», «Ляцяць журавы» А. Бачылы; «Тры жураую», «Жураулж» Д. Б1чэль-Загнетавай; «Лес. Дарога. ЖураулГ..» Т. Бондар; «Журавы» П. Броую; «Ты пачуу ма1х вясновых журавоу» Г. Бурауюна; «Пераломнае лета» М. Ваданосава; «Журавель» В. Впш; «Дзед [ жорау» В. Вольскага; «Мяжа» Л. Галубов1ча; «Журау [ люща» А. Гаруна; «Журба недаляцеуш^гх журавоу.» С. Гаурусёва; «Агш гараць, агш гараць над краем», «Круг1» У. Дубоую; «Злом», «Парог» А. Дударава; «Вырай» А. Дзеруж^1нскага; «Паляванне на апошняга журауля» А. Жука; «За старым, заюнутым мл^1нам.» У. Караткев1ча; «На перавале стагоддзя» У. Карызны; «Адлёт жураулёу» «Дзве дарог1», «Жураулшы вырай» Я. Коласа; «Грангца» А. Куляшова; «Ледзь скр^1пнуу журавель» А. Лойю; «Перавал» Е. Лось, «Жорау» М. Лужанша, «Вяртанне журавоу» Н. Мацяш; «ЖураулЬ>, «Жураул1н^1 рэкв1ем», «Смерць журауля» М. Мятл1цкага; «Журавы», «На схше часу», «Тольк1 голас», «Пагратчча» П. Панчанк1; «Жураул1» П. Пестрака; «Жураул1н^1 адлёт» П. Пр^гходзьк1; «Курлы, курл^1» Я. Пушч^1; «Мяжа», А. Разанава; «Тры жураулЬ» М. Рудкоускага; «Жураул1 на Палессе ляцяць» А. Ставера; «Адлятаюць журавы», «Журавель [ чапля» М. Танка; «Журавель» П. Труса; «На парозе свету» Я. Чыквша [ шш.
Зязюля «Не кувай ты, шэрая зязюля.» М. Багданов1ча; «Зязюля [ дрозд» М. Вяршынша; «Колью год я зязюлю не чую.» С. Гаурусёва; «Зязюля» А. Грачашкава; «Зязюля» С. Законнжава; «Аповесць пра залатое дно» А. Зарыцкага; «Закукавала зязюля у лесе празрыста-зялёным.» У. Караткев1ча; «А зязюля кукавала.», «Пр^1ч^1на» Я. Купалы; «Скупая зязюля» А. Лойю; «Як зязкш закукуюць», «Ты скаж^1 мне, зязюля» П. Панчаню; «Гаданне» Цётк1; «Ой, чаму ж ты, зязюлечка.» [ шш.
Адным з распаусюджаных аршталапчных вобразау-амвалау у беларускай л1таратуры XX ст. з'яуляецца вобраз бусла, як1 амватзуе радзГму, чысцiню, шчасце. Пра бусла складзены шэраг легенд i паданняу: «Пра паходжанне бусла», «Пакаранне бусла», «Бусел», «Лясныя манах1». Паводле паданняу, Бог ператварыу чалавека у бусла за непаслухмянства. Гэты сюжэт адлюстраваны у нарысе «Зямля пад белымi крыламi» У. Караткевiча, аповесцi «Выратуй i памiлуй нас, чорны бусел» В. Казько, апавяданш «Бусел» А. Кажадуба, дзе бусел разгляда-ецца як татэмная птушка, якая амвал1зуе паходжанне беларусау. Вобраз бусла у вераваннях беларусау у многiм пераклжаецца з вобразам журауля, iх успрымаюць як птушак з iншага ствету у станоучай афарбоуцы. Салярным вобразам у беларускай мастацкай свядомасцi з'яуляецца вобраз пеуня, як1 сiмвалiзуе шчасце, жыццёвыя сiлы, урадл1васць, дабрабыт. Паводле паданняу, у спрэчцы аб тым, хто зробiць найлепшую птушку, д'ябал стварыу паулiна, а анёл - пеуня, як прагнау паулша сваiм спевам. Гэты спеу сiмвалiзуе пачатак новага дня. У беларуск1х народных казках, байках, эшчных творах беларусшх пiсьменнiкау выкарыстоуваецца вобраз-алегорыя пеуня, яш атаясамлiваецца з такiмi рысамi характару, як ганарлiвасць, саманадзейнасць: «Певень i iндык» А. Звонака, «Што сказау певень» Ядвiгiна Ш i шш.
Тэрыялапчны субкод прадстаулены тэматычнымГ групамi «дзiкiя жывёлы», «свойская жывёлы». Сярод найбольш распаусюджаных вобразау прадстаушкоу дзшай фауны у беларуск1м прыгожым тсьменстве - вобразы ваука, зубра, лася, мядзведзя, дзiка (табл1ца 2). Амбiвалентнай сiмволiкай надзелены вобраз ваука. З аднаго боку, гэта драпежнiк, яш наводзiць страх на людзей: «Топчачы верас i мох / Цёмных iмшарау i лоз, / Выбрыу на сонны разлог / На асляпнелы пакос. / Зубам ляскоча аб зуб, / Вочы палаюць агнём; / Стау, як калода, як слуп, / Стау i азвауся выццём» [18, с. 55]. Драпежшк у рэальных умовах адлюстраваны на старонках аповесщ «Зона павыша-най радыяцыГ» I. Шамяк1на, апавядання «Ваучыца з Чортавай Ямы» Б. Сачанш. З другога боку, воук выкл1кае спачуванне падчас палявання на яго, гэты вобраз сiмвалiзуе адзшоту i трагiчны стан, у яшм апынулася асоба («Воучая зграя», «Аблава» В. Быкава). У казачным эпасе вобраз ваука з'яуляецца алегорыяй на ташя рысы характару, як глупства, лянота, саманадзейнасць: «Святы воук», «П'яны воук», «Бык i вауш», «Воук, стары сабака i кот» i iнш. Вобраз-алегорыя ваука адлюстраваны у байках беларуск1х пiсьменнiкау: Ф. Багушэвiча («Воук i авечка»), К. Кратвы («Воук i гуманiст»), А. Абуховiча («Воук i лiсiца»). Напрыканцы XX стагоддзя у творах беларусшх аутарау на экалагiчную тэматыку прысутшчае вобраз ваука, як1 выклiкае спачуванне: паэма «Чорная быль» С. Законшкава, вершы «Ваучыца у звярынцы», «Скарга прыручанага ваука» Я. Сiпакова.
Таблща 2. - Найбольш распаусюджаныя вобразы дзЫх жывёл у мастацк1х творах беларускай лггаратуры
Вобразы Г матывы Мастацюя лггаратурныя творы беларусюх аутарау
Воук «Воук Г люща» А. АбуховГча; «Ваучыца» М. Арочю; «Воук Г авечка» Ф. БагушэвГча; «Воучая зграя», «Аблава» В. Быкава; «Воук» З. Бядулц «Ваукоу баяцца - у лес не хадзщь...», «Пра воука памоука» А. Вярцшскага; «Шсща, Леу Г Воук» У. Дубоую; «Чорная быль» С. Законнгкава; «Воук Г гумашст» К. Кратвы; «Воук», «Воук Г баран» Я. Купалы; «Воук Г сарою» У. Паулава; «Воук-бГзнесмен» А. Шсьмянкова; «Воук» А. Разанава; «Воук» А. Русецкага; «Ваучыца з Чортавай Ямы» Б. Сачаню; «Ваучыца у звярынцы», «Скарга прыручанага ваука» Я. Сшакова; «Воук Г лгса» Р. Яусеева; «Зона павышанай радыяцш» I. Шамяюна Г шш.
Зубр «Зубру-равеснжу» Р. Барадулгна; «Зубр» Д. БГчэль-Загнетавай; «Ода зубру» П. Броуи; «Песня пра зубра» М. Гу-соукага; «Балада пра невядомага першага» У. КараткевГча; «Зубр» П. Панчаню; «Адзгнец» Я. Сгпакова Г шш.
Лось «Лось» А. БялевГча, «Ласшы след» С. Грахоускага, «Паляутчыя акварэлью з Палесся» Я. Лучыны, «Балада пра лася» А. Шсьмянкова, «Лай» П. Прыходзью, «Браканьер», «Найдорф», «Тартак» I. Пташшкава Г шш.
Мядзведзь «Мядзведзь» З. Бядулц «Даклад Г лад» М. Вяршынша; «Супакойцеся, мядзведзяняты...» С. Гаурусёва; «Барсук Г Мядзведзь» У. Дубоую; «БылГ у мяне мядзведзЬ> У. КараткевГча; «Астрыжаны вожык», «МядзвелзЬ> К. Кратвы; «Арчыбал» I. Пташткава; «Трава - мядзведзь мядзведзем», «Маналог мядзведзя, яю пасля першай спячю выйшау з бярлоп» Я. СгпаковаГ шш.
Сярод свойск1х жывёл адным з самых распаусюджаных вобразау з'яуляецца вобраз каня (таблща 3). Кал1 у рускай мастацкай свядомасщ вобраз каня выступае сiмвалам вол1, руху, хуткасцi, у беларускай лггаратуры давол1 пашыраны вобраз каня на пашы, якГ сiмвалiзуе працавiтасць, адданасць лёсу: «Араты» М. Ганчарыка, «На шве» Я. Коласа, «Араты» Я. Купалы, «Бацькаушчына» К. Чорнага. Конь з'яуляецца важным памочшкам у сялян-скай працы, таму гэты персанаж шырока адлюстраваны у беларуск1х песнях, прыказках, прымауках. У беларускай мiфалогii вобраз каня звязаны не тольш з земляробамi, а Г са святарамi Г ваярамi.
Сiмвалам дабрабыту, заможнай гаспадарк1 выступае вобраз каровы, Г наадварот, страта каровы - амвал заняпаду гаспадарк1, трагедш сямЧ («Знак бяды» В. Быкава, «Эвакуацыя» Н. Рыбш).
Табл1ца 3. - Найбольш распаусюджаныя вбразы свойсшх жывёл у мастацк1х творах беларускай лггаратуры
Вобразы Г матывы Мастацюя лггаратурныя творы беларусшх аутарау
1 2
Карова (бык, вол) «Цялушка» Р. Барадулгна; «Музыка-чарадзейшк» У. Дубоую; «Неруш» В. Казько; «Бежанцы» В. Карамазава; «Новая зямля» Я. Коласа; «Вол Г авадзень», «Два каханш», «Рагулша прамова да свайго гаспадара», «Старшыня» К. Кратвы; «Эвакуацыя» Н. Рыбж Г шш.
Канчатак таблщы 3.
1 2
Конь «Рамантычны верш» Р. Баравгкова; «Булан^1» Д. Б1чэль-Загнетавай; «Яшчэ раз пра коней» Л. Галубов1ча; «Араты» М. Ганчарыка; «З1ма запрагла сва1х коней. », «Вераснёуск1я дн1 - на буланым каш» С. Гаурусёва; «Аповесць пра каня», «Пасылка» П. Глебк1; «Ганарысты конь» У. Дубоук1; «Т^1я кош не пасвяцца у травах ружовых» С. Законнгкава; «Вязьмо» М. Зарыцкага; «Пара коней с1в^гх» А. Кажадуба; «Мокр^1я травы», «Месяц заснуу на ком1не хаты.», «О мой цудоуны край» У. Караткев1ча; «Адшчапенец», «На н1ве», «Конь [ сабака», «Тройка» Я. Коласа; «Вараны», «Саманадзены конь», «Стары [ малады», «Пра цыгана [ кабылу» К. Крашвы; «Араты», «Селяшн [ конь», «Сват», «Князь» Я. Купалы; «Дзе вы, кош?» Е. Лось; «Зашшыце каня у Чырвоную кн1гу», «Кон1», «Конь» П. Панчанка; «Бел^1 конь», «Развгганне з бацькоуск1м канём» А. Шсь-мянкова; «Снежаньская свежасць» Я. Пушчы; «Ах, м1лы конь, ах, мшы косю.», «Кон1 на праспекце», «Элепя» Я. Сгпакова; «Мал1тва за старых коней» М. Танка; «Бацькаушчына», «На беразе», «Дзень», «Мак-с1мка», «Жалезны кр^1к», «Малюнак» К. Чорнага [ шш.
Сабака «Чужая бацькаушч^1на» В. Адамчыка; «Балада пра сабаку» М. Арочкц «У нашай вёсц^1 не было сабак.» Г. Бураукгна; «Пабярэжц^1» М. Ваданосава; «Сабака» А. Глобуса; «Сабака у люстры» А. Звонака; «Конь [ сабака», «Наталька, Джон [ Муха», «На св1м хлебе», «Страшнае спатканне» Я. Коласа; «Сука у збане», «Старш^1ня» К. Крап1вы; «Львы» I. Пташнжава; «Сабака у моры» А. Пысша; «Добрае стауленне да сабаю» В. Ткачова; «Бляха» А. Федарэню [ !нш.
1хтыялапчны субкод прадстаулены у творах А. Вялюгша («Акуш»), Я. Коласа («Млхасёвы прыгоды»), Я. Ча-чота («Калдычэусш шчупак»). Паводле славянск1х м1фалапчных уяуленняу рыба асацыюецца з караням1 Сусвет-нага дрэва. Даследчык1 Л. Дучыц, С. Санько адзначаюць: «Асабл1вая роля у вераваннях 1 маги адводзшася шчу-паку (шчуцы). Сшвщы шчупака вешал1 над уваходам у хату як абярэг ад хваробау (амвал1чнае выгрызанне хваро-бау 1 нячыстай с1лы. Шчупак згадваецца у замовах, казках, песнях. Ва усходнеславянсшх казках ён дапамагае герою. Са шчупаком звязаны матыу абарочвання - чараушк ператвараецца у ваука, сокала, шчупака» [19, с. 440].
У беларускай лтаратуры прадстаулены калейдаскоп энтамалапчных вобразау: вобраз асы («Асшае гняздо» Я. Коласа, «Аса» М. Федзюков1ча); вобраз божай кароук («Божая кароука» М. Кусянкова); вобраз камара («Ка-мары» А. Вярцшскага, «Камары» А. Дзеружынскага); вобраз кошка («КонЫ» Д. Б1чэль-Загнетавай, «Свая фша-соф1я» М. Дуксы, «Паглядз1, як многа кошкау на лузе» М. Кусянкова); вобраз матыля («Разлуку у хутк1м часе напроч.» Р. Барав1ковай, «Залатая, асенняя ранща.» У. Дубоуш, «Матылёк» Н. Мацяш, «Матыль» М. Танка); вобраз цв1ркуна («Цв1ркун» Я. Коласа); вобраз чмяля («Чмялшы мёд» В. Вита, «Мёдам чмялшым веюць луп» С. Гаурусёва); вобраз страказы («Ты гаворыш» Р. Баравковай, «Страказа» Я. Коласа); вобраз мух1 («Муха» Я. Коласа, «Трактарыст 1 муха» Я. Крупеньш, «1зумрудна-зялёныя мух1» Ю. Станкев1ча, «Слон 1 мух1» I. Шуцько); вобраз мураша («Дыялог з мурашом» Г. Бураушна, «Крот, Мурашка 1 Люща» У. Дубоуш, «Мурашка 1 Жук» К. Крашвы); вобраз павука («Павук як 1ншапланецянш» Р. Барадулша, «Павук» Ядвтна Ш., «Выратуй 1 пам1луй нас, чорны бусел» В. Казько); вобраз пчалы («Пчолы у моры», «Свята пчалы» Р. Барадулша, «Эстэт 1 пчала» Э. Вала-сев1ча, «Пчала 1 шэршань» Я. Коласа, «Пчолы 1 трутш» Я. Купалы, «Пчала» М. Танка, «Пчала» М. Мятлщкага).
Напрыканцы ХХ ст. у творах на чарнобыльскую тэму 1хтыялапчныя вобразы маюць новую, адрозную ад традыцыйнага адлюстравання, афарбоуку. Напрыклад, у народных павер'ях усходшх славян пчала выступала амвалам урадл1васщ, а у паэме «Одз1ум» Я. Сшакова вобраз пчалы выступае амвалам небяспек1 для чалавека.
Щкавую м1фапаэтычную афарбоуку у творах беларуск1х шсьменшкау маюць вобразы змя1, вужа. Герпе-талапчны субкод прадстаулены у творах беларуск1х шсьменшкау амвалчным1 1 алегарычным вобразам змя1, вужа у творах «Танец з вужакаш», «Зме1» А. Разанава, «Мурашш 1 змяя» Б. Мароза, «Дзщя, вожык 1 змяя» К. Крашвы, вобразамьалегорыям1 жабы у байках «Кракадзш 1 жаба» У. Дубоуш, «Жаба у каляше» К. Крашвы.
Крыптазаалапчны (невядомыя для навук1 ютоты-жывёлы) субкод прадстаулены м1ф1чным1 ютоташ, напрыклад, Цмокам, Змяшым Царом. У вершы «Змяшы цар» М. Багданов1ча, апавяданн1 «Вужовая карона» Я. Баршчэускага выкарыстана паданне пра Вужовага Цара (Змяшага Цара): той, хто сустрэне гэту пачвару 1 рас-сцеле перад ёй абрус, можа атрымаць пэуны дар. Атсанне цмокау, як1я быццам жыл1 у Лепельск1м возеры, пры-сутшчае у аповесщ «Хрыстос прызямл1уся у Гародт» У. Караткев1ча.
Выяуленне пстарычна-культурнай семантыш ашмал1стычных вобразау 1 матывау дазваляе вытлумачыць функцыянальнасць зааморфнага кода у беларускай лиаратуры. Вобразы бусла, журауля, зязюл1, ваука, лася, каня, каровы з'яуляюцца характэрным1 для беларускай мастацкай свядомасщ.
Заключэнне. Зааморфны код разгледжаны як складшк з шасщ субкодау: аршталапчны, тэрыялапчны, 1хтыялапчны, герпеталапчны, энтамалапчны, крыптазаалапчны. У беларускай мастацкай свядомасщ арнггала-пчны субкод прадстаулены вобразам бусла, журауля, зязюл 1 шш. У асноуным гэта амвалчныя вобразы 1 вобразы-алегорьп, як1я дазвалюць тлумачыць сацыяльныя з'явы, учынш. Тэрыялапчны субкод выкарстоуваецца у творах, дзе, па-першае, адлюстраваны рэальныя узаемаадносшы чалавека 1 прыроды. Па-другое, кал ашмал1стычныя вобразы-алегорьп сшраваны на паказ чалавечых паводзшау, напрыклад, у беларусшх байках. Па-трэцяе, тэрыяла-пчныя пахалапзаваныя вобразы набьш шматгранную распрацоуку у эшчных творах («Львы» I. Пташшкава, «Ваучыца з Чортавай Ямы» Б. Сачанш, «Луп» Ю. Станкев1ча), дзе уздымаюцца сацыяльныя праблемы. ^тыяла-пчны, герпеталапчны 1 энтамалапчны субкоды выкарыстоуваюцца беларусшм1 шсьменшкам1 у асноуным на узроуш мастацка-вобразных сродкау - метафар, параунанняу. У сва1х творах аутары звяртаюцца да паказу як
рэальна Гснуючых, так Г фантастычных ютот. Крыптазаалапчны субкод прадстаулены у творчасш М. Багда-
новГча, Я. Баршэускага, У. КараткевГча Г шш.
ЛIТАРАТУРА
1. Мельнгкава А.М. Нацыянальна-светапоглядныя каардынаты беларускай лггаратуры першай трэщ XX стагоддзя. - Гомель: ГДУ Гмя Ф. Скарыны, 2016. - 214 с.
2. Шамякгна Т. Коды культуры у паэме Якуба Коласа «Сымон-музыка» // Славянскя лггаратуры у кантэксце сусветнай: VII МГжнар. навук. канф., 12-14 кастр. 2005 г., Мшск: зб. навук. арт.: у 3 т. / Беларус. дзярж. ун-т; рэдкал.: Г.М. Бутырчык (адк. рэд.). - Мшск: РШШ, 2010. - Т. 2. - С. 30-35.
3. Швед И.А. Классификационные модели концептуальных кодов мифопоэтического мышления белорусов // Традыцш Г сучас-ны стан культуры Г мастацтвау: зб. дакл. Г тэз. VI Мйжнар. нав.-практ. канф., Мшск, 19-20 лют. 2015 г. / гал. рэд. АХ Лакотка; Цэнтр даследаванняу беларускай культуры, мовы Г лггаратуры НАН Беларусг - Мшск: Права Г эканомжа, 2016. - С. 541-545.
4. ГрыневГч ЯХ Каляндарна-храналапчны код беларусюх паззабрадавых лГрычных песень // Пытанн мастацтвазнауства, этналоги фалькларыстык / Цэнтр даследаванняу беларускай культуры, мовы лггаратуры НАН Беларусц навук. рэд. АХ Лакотка. - Мшск: Права Г эканомжа, 2015. - Вып. 19. - С. 201-207.
5. Санько С. Прадмова // Беларуская мГфалогш: энцыкл. сл. / С. Санько, Т. Валодзгна, У. ВасшевГч Г гнш. - Мшск: Беларусь, 2004. - С. 3-11.
6. Мезенка Г.М. Коды культуры Г урбашмш славян: падабенства Г варыяцш рэпрэзентац^1Г // Мовазнауства. Штаратуразнау-ства. Фалькларыстыка: XV МГжнарод. з'езд славгстау (Мшск, 20-27 жн. 2013): дакл. беларус. Дэлегацш / Нац. акад. навук Беларуи; рэдкал. А.А. Лукашанец (адк. рэд.). - Мшск: Беларус. думка, 2013. - С. 99-108.
7. Леонтьева Т.В. Интеллект человека в зеркале русского языка: автореф. дисс. ... канд. филол. наук: спец. 10.02.01 - русский язык / Урал. гос. ун-т им. А.М. Горького. - Екатеринбург, 2003. - 22 с.
8. Маслова В.А., Пименова М.В. Коды лингвокультуры: учеб. пособие. - М.: ФЛИНТА, 2016. - 180 с.
9. Телия В.Н. Русская фразеология: семантический, прагматический и лингвокультурологический аспекты. - М.: Школа «Языки русской культуры», 1996. - 288 с.
10. Степанова Н.И. Интертекстуальная природа визуального текста рекламы: дисс. ... канд. культурологии: 24. 00. 01. -Кемерово, 2013. - 171 л.
11. Гукетлова Ф.Н. Зооморфный код культуры в языковой картине мира : на материале французского, кабардино-черкесского и русского языков: дисс. ... д-ра филол. наук: 10.02.02, 10.02.20. - Нальчик, 2009. - 431 л.
12. Розенкова XX., Шустова С.В. Анималистический код английской культуры в лингводидактическом аспекте. - Пермь: АНО ДПО «Пермский ин-т экономики и финансов», 2018. - 150 с.
13. Бойко Л.Г. Зооморфный код культуры в семантике устойчивых сравнений // Изв. Волгогр. гос. пед. ун-та. - 2008. -№ 5(29). - С. 94-97.
14. Сиссе К. Антропоцентрический потенциал зооморфного кода названий животных в духовном кругозоре носителей русского фольклора: дисс. ... канд. филол. наук: 10.02.01. - Воронеж, 2021. - 153 л.
15. Трубецкова Е. Г. Морбуальный код русской литературы ХХ-ХХ1 вв.: автореф. дисс. ... д-ра филол. наук: 10.01.01. -Саратов, 2022. - 46 с.
16. Красных В.В. Коды и эталонные культуры (приглашение к разговору) // Язык. Сознание. Коммуникация: сб. ст. / Моск. гос. ун-т. - М., 2001. - Вып. 19. - С. 5-19.
17. Гудков Д.Б., Ковшова М.Л. Телесный код культуры: материалы к словарю. - М.: Гнозис, 2007. - 288 с.
18. Купала Я. Поуны збор творау: у 9 т. - Т. 2. - Мшск: Маст. лгт-ра, 1996. - 342 с.
19. Дучыц Л., Санько С. Рыба // Беларуская мГфалогш: энный.. сл. / С. Санько, Т. Валодзгна, У. ВасглевГч Г гнш. - Мшск: Беларусь, 2004. - С. 439-441.
Паступу 14.04.2023
ЗООМОРФНЫЙ КУЛЬТУРНЫЙ КОД В БЕЛОРУССКОМ ХУДОЖЕСТВЕННОМ СОЗНАНИИ
Л.Г. ДУКТОВА
(Центр исследований белорусской культуры, языка и литературы Национальной академии наук Беларуси, Минск)
В статье рассматривается зооморфный код как один из культурных кодов, выявлена специфика использования культурных кодов как носителей глубинных смыслов национального самосознания. Рассмотрены основные субкоды зооморфного кода в белорусской литературе ХХ-ХХ1 веков. Орнитологический субкод представлен образами и мотивами аиста, журавля, ворона, жаворонка, орла. Тематическая группа «дикие звери» териологического субкода представлена образом волка, зубра, медведя. Одним из распространенных образов, относящимся к тематической группе «домашние животные» териологического субкода, является образ коня, который изображается как в произведениях классиков (Я. Колоса, Я. Купалы, К. Черного), так и современных авторов
(А. Письменкова, Я. Сипакова). Репрезентация зооморфного кода в художественном сознании связана с философской и интимной лирикой, с социальным содержанием художественных произведений, их гуманистической и экологической направленностью.
Ключевые слова: культурный код, зооморфный код, белорусская литература, орнитологические образы, териологический субкод, ихтиологический субкод, герпетологический субкод, энтомологический субкод.
THE ZOOMORPHIC CULTURAL CODE IN THE BELARUSIAN ARTISTIC CONSCIOUSNESS
L. DUKTAVA
(Center for the Belarusian Culture, Language and Literature researches of the National Academy of Belarus, Minsk)
The article considers the zoomorphic code as one of the cultural codes, reveals the features of the use of cultural codes as carriers of the deep meanings of national identity. The main subcodes of the zoomorphic code in the Belarusian literature of the XX—XXI centuries are considered. The ornithological subcode is represented by the images and motifs of the stork, crane, raven, lark, and eagle. The thematic group «wild animals» of the theriological subcode is represented by images of a wolf, a bison, a bear. One of the common images belonging to the thematic group «domestic animals» of the theriological subcode is the image of a horse, which is depicted as in the works of the classics («On the field» by Yakub Kolas, «Arat» by Yanka Kupala, Fatherland, Kuzma Chorny), and others. authors («Farewell to the father's horse» by Ales Pismiankou, «Horses on the avenue» by Yank Sipakou). The representation of the zoomorphic code in artistic consciousness is associated with philosophical and love lyrics, with the social content of works of art, their humanistic and environmental orientation.
Keywords: cultural code, zoomorphic code, Belarusian literature, ornithological images, teriyalagic subcode, ichtyyalagic subcode, herpetalagic subcode, entamalagic subcode.
