CC BY
25
УДК 811.161.3'276.6:630
В. У. Русак
Беларуси дзяржауны тэхналапчны ушверсгот
«СЛОУШК ЛЯСНЫХ ТЭРМ1НАУ» (1926): АНАЛ1З СТРУКТУРЫ, ПРЫНЦЫПАУ ФАРМ1РАВАННЯ РЭЕСТРА I ГРАМАТЫЧНАЙ АРГАН1ЗАЦЫ1 ТЭРМ1НААДЗ1НАК
Артыкул прысвечаны комплекснаму анал1зу «Слоушка лясных тэрмшау» - выдання, у як1м упершыню знайшла лекс1каграф1чнае адлюстраванне лесагаспадарчая тэрмшалопя беларускай мовы. У рабоце праанал1заваны асабл1васщ структуры дадзенага слоушка; вылучаны тэматыч-ныя групы зафжсаваных у iM тэрмшаадзшак; выяулены прынцыпы фарм1равання беларускай спецыяльнай лексiкi лясной гаспадарк1, якiмi кiравалiся складальнiкi названага выдання; значная увага нададзена структурна-граматычнаму аналiзу тэрмшаадзшак.
Выяулена, што па адметнасцях мегаструктуры слоушк з'яуляецца бiскапальным. Усяго у iм перакладзена 1657 тэрмiнаадзiнак, яшя прадстауляюць разнастайныя тэматычныя групы: назвы лясных раслiн, пладоу; назвы хвароб лясных раслш i шкодшкау лесу; назвы лясных жывёл, птушак, насякомых, грыбоу; назвы шструментау, прылад; назвы лесагаспадарчых аперацый i працэсау; назвы устаноу лясной гаспадаркi; назвы прафесш i асоб, звязаных з лесагаспадарчай галiной; назвы паняццяу, звязаных з эканомжай лесу, i iнш.
СкладальнЫ «Слоушка лясных тэрмшау» у аснову працы паклалi некальк1 прынцыпау: вы-карыстанне жывой народнай гаворк1, зварот да запазычанай лексiкi, словатворчасць.
У адпаведнасщ з колькасцю структурна-семантычных частак, як1я вылучаюцца у тэрмша-адзшцы, уся сукупнасць беларуск1х тэрмiнаy, зафшсаваных у аналiзуемым слоУнiку, падзелена на 2 групы: моналексемныя (iх каля 47%) i полшексемныя (iх каля 53%). Аднаслоуныя тэрмшы прадстаулены самастойньЕШ лексемамi: субстантываш (93%), ад'екгывамi (4%), вербатываш (3%). Да полшексемных тэрмшау адносяцца двухлексемныя (iх каля 49%), трохлексемныя (iх каля 4%), сустракаюцца адзшкавыя чатырох- i пяцшексемныя тэрмшы.
Ключавыя словы: спецыяльная лексiка лясной гаспадарш, тэрмшалапчны слоунш, моналек-семныя тэрмiнаадзiнкi, полшексемныя тэрмiнаадзiнкi, тэрмшы-субстантывы, тэрмшы-ад'ектывы, тэрмшы-вербатывы, мадэлi тэрмiнаy-словазлучэнняy.
Для цытавання: Русак В. У. «Слоушк лясных тэрмшау» (1926): аналiз структуры, прынцыпау фармiравання рэестра i граматычнай арганiзацыi тэрмiнаадзiнак // Труды БГТУ. Сер. 4, Принт- и медиатехнологии. 2022. № 1 (255). С. 123-130.
V. U. Rusak
Belarusian State Technological University
"DICTIONARY OF FOREST TERMS" (1926): ANALYSIS OF THE STRUCTURE, PRINCIPLES OF FORMATION OF THE REGISTER AND GRAMMATICAL
ORGANIZATION OF TERMS
The article is devoted to a comprehensive analysis of the "Dictionary of forest terms" - a publication in which the Forestry terminology of the Belarusian language was first lexicographically reflected. The paper analyzes the features of the structure of this dictionary; identifies the thematic groups of term formations recorded in it; identifies the principles of the formation of the Belarusian special vocabulary of forestry, which guided the compilers of this publication; considerable attention is directed to the structural and grammatical analysis of term formations.
It is revealed that the dictionary is biscapal according to the features of the megastructure. In total, it translates 1657 terms representing a variety of thematic groups: names of forest plants, fruits; names of diseases of forest plants and forest pests; names of forest animals, birds, insects, fungi; names of tools, devices; names of forestry operations and processes; names of forestry institutions; names of professions and persons associated with the forestry industry; names of concepts related to the forest economy, etc.
The compilers of the "Dictionary of forest terms" based their work on several principles: the use of live folk speech, the use of borrowed vocabulary, and word-making.
In accordance with the number of structural and semantic parts that stand out in the terminator, the entire set of Belarusian terms recorded in the analyzed dictionary is divided into 2 groups: monolexemic
(about 47% of them) and polylexemic (about 53% of them). One-word terms are represented by independent lexemes: substantives (93%), adjectives (4%), verbatives (3%). Polylexemic terms include two-word terms (about 49% of them), three-word terms (about 4% of them), and rare four-and five-word terms.
Key words: special vocabulary of forestry, terminology dictionary, monolexemic term, polylexemic term, substantive terms, adjectival terms, verbative terms, models of terms-phrases.
For citation: Rusak V. U. "Dictionary of forest terms" (1926): analysis of the structure, principles of formation of the register and grammatical organization of terms. Proceedings of BSTU, issue 4, Print- andMediatechnologies, 2022, no. 1 (255), pp. 123-130 (In Belarusian).
Уводзшы. Пытанне упарадкавання беларус-кай навукова-тэхшчнай тэрмшалогп у працэсе развщця нацыянальнай мовы, культуры, грамад-ства з рознай ступенню актуальнасщ пауставала у розныя часы. Па наз1раннях вучоных, «наспела патрэба у грунтоунай распрацоуцы i навуковым атсанш не агульных тэрмшалапчных макра-сютэм, якiя на сёння ужо дастаткова шырока рэпрэзентаваны тэрмiнаграфiчна, а м^асютэм -прыватных, вузкаспецыяльных тэрмiнасiстэм, паколью менавiта слоунш спецыялiзаваных падсiстэм больш поуна прадстауляюць тэрмь налогiю сваёй дысцыплшы» [1, с. 43].
Праца па упарадкаванш тэрмiналогii скла-даецца з некальюх этапау, першы з яюх заклю-чаецца у даследаванш папярэдняга тэрмшала-гiчнага вопыту: «вывучэнне навуковых тэкстау розных гiстарычных перыядау, аналiз лекшч-нага складу слоушкау дазваляюць прасачыць дынамiку змен i тэндэнцый развiцця спецыяль-най лексш» [2, с. 98]. Акрамя таго, каменщра-ванне i крытыка тэкстау слоушкау з'яуляецца эфектыуным метадам даследавання, паколью лексiкограф, аналiзуючы выданне, «адзначае перавагi i недахопы, шукае заканамернасщ, робiць абагульненнi i прапановы па яго удаска-наленнi» [3, с. 8].
Мэта праведзенага намi даследавання за-ключалася у комплексным аналiзе «Слоушка лясных тэрмшау» (1926) - выдання, у яюм упер-шыню знайшла лексiкаграфiчнае адлюстраван-не лесагаспадарчая тэрмшалопя беларускай мовы. Дасягненне пастауленай мэты патраба-вала вырашэння наступных задач: 1) апiсаць асаблiвасцi структуры дадзенага слоушка; 2) вы-лучыць тэматычныя групы зафiксаваных у iм тэрмiнаадзiнак; 3) выявiць прынцыпы фармь равання беларускай спецыяльнай лексiкi ляс-ной гаспадаркi, якiмi кiравалiся складальнш названага выдання; 4) правесцi структурна-граматычны аналiз тэрмiнаадзiнак.
Асноуная частка. Фармiраванне нацыянальнай тэрмiналогii у межах новай лiтаратурнай мовы прыпадае на 1920-930-ыя гг., калi бела-руская мова набыла статус дзяржаунай i востра паустала праблема вядзення справаводства па-беларуску, а таксама пераводу на беларускую мову навучання.
Упершыню беларуская тэрмшалопя лясной гаспадарю знайшла лексiкаграфiчнае адлюстра-ванне у восьмым выпуску «Беларускай навуковай тэрмшалогп», выдадзеным у Мшску у маi 1926 г. «Слоушк лясных тэрмшау» быу складзены тэрмь налагiчнай камiсiяй лясной падсекцыi 1нБелКуль-та. Як адзначалася у прадмове, складальнiкi (Я. Троська, Я. Шамоль, А. Хацяновiч, Ч. Бя-люнас i П. Санько) «мелi на увазе дапамагчы лясным спецыялiстам пры пераходзе iх на бе-ларускую мову, з прычыны чаго у слоушку саб-раны тэрмiны, яюя ужываюцца як у асобных галшах лясной навукi, так i у канцылярыi ляс-нiцтва» [4].
У прадмове гаварылася, што «слоушк вы-даецца у дыскусiйным парадку», з'яуляецца пра-ектам. Падкрэслiваючы недасканаласць прапа-наванага матэрыялу, аутары адзначалi, што распачата праца па зборы матэрыялу для поунай навуковай беларускай лясной тэрмшалогп па-водле складзенай для гэтага iнструкцыi, i за-клiкалi лясных спецыялiстау дапамагчы у зборы патрэбнага матэрыялу, у тым лшу з мэтай пра-веркi змешчаных у слоУнiку тэрмiнау [4].
Асаблiвасцi структуры слоушка. Па адмет-насцях мегаструктуры дадзены слоушк з'яуляецца бюкапальным: напачатку змяшчаецца пера-кладная руска-беларуская частка, у якой русюя тэрмiны прыводзяцца у алфавгтным парадку з агульнай нумарацыяй; у другой частцы па алфа-вще размешчаны беларускiя тэрмiны з указан-нем парадкавага нумара, пад яюм дадзены тэрмiн указаны у першай частцы. У структуру слоуш-кавага артыкула уваходзiць лема i яе пераклад на беларускую мову. Комплексныя тэрмiны, як правiла, уключаны у агульны рэестр па апорным кампаненце (начасцей субстантыве), напрыклад: ветвление мутовчатое - гал1наваньне кальчако-вае, ветвление спиральное - галтаваньне пакру-частае, ветвление супротивное - гал1наваньне процыеглае, ветвление чередующееся - гал1-наваньне чаргоунае; дерево вильчатое - дрэва выаватае, дерево дуплистое - дрэва дуплястае, дерево закомелистое - дрэва захвоставатае, дерево контрольное - дрэва паверачнае i шш.
У некаторых выпадках - як правша, пры перакладзе бiялагiчных тэрмшау (назвау рас-лш, грыбоу, жывёл, птушак, насякомых, хвароб
раслш i шкодшкау лесу) - ayTapaMi прыводзяцца адпаведныя лацiнскiя найменнi: австрийская сосна - Pinus austriaca hoss - аустрыйская хвоя; барсук - Meies Taxus Pall. - барсук; выпь малая -Botaurus minor - малая вып; белая гниль дуба от гриба - Polyporus sulfureus - белая гшлта дубу; большой сосновый лубоед - Blastopliagus (Myelophilus) piniperda L. - вялт хваёвы лубаед.
Тэматычныя групы тэрмтаадзшак. Усяго у «Слоушку лясных тэрмшау» перакладзена 1657 тэрмшаадзшак, яюя прадстауляюць разна-стайныя тэматычныя групы - «класы слоу, аб'яднаныя адной i той самай тыповай штуа-цыяй цi тэмай» [5, с. 1091:
1) назвы лясных раслш: австрийская сосна - аустрыйская хвоя; брусника - брусьшца; вереск - верас; голубика - буякг; ель обыкновенная - елка звычайная; жасмин - ясьм1н; мятлик однолетний - мятлюжок адналетш; осина -асгна; первоцвет лекарственный - ключът ле-кавыя; фиалка лесная - братк лесавыя i шш.;
2) назвы частак раслш, пладоу: ветка -гал1на; ветка еловая - лапка; кисть - гронка; кожица на коре - скурка; коробочка (плодовая) -пушачка; лепесток - кветкал1сьц1к, пялёстка; прицветник - прыкветак; сережка (сережки) -каткг, скорлупа - лутна, луска; хвоя - ¡глща; шип - калючка i шш.;
3) назвы рэчывау, якая здабываюць з лясных раслш: березовый сок - бярозав1к, бяроза-вы сок; сок кленовый - кляновы сок; живица -жывща; масло кедровое - алей кедравы i iнш.;
4) назвы хвароб лясных раслш i шкодшкау лесу: березовый заболонник - бярозавы сколгт; большой сосновый долгоносик, слоник -вялгкг хваёвы доуганосж, слотк; гнилость ствола - трухлявасьць ствала; древоточец - ша-шаль; микориза (на корнях хвойных) - корнягрыб, м1карыдза; пузырчатая ржавчина - пузыркавая ¡ржа i шш.;
5) назвы лясных жывёл, птушак, нася-комых: барсук - барсук; бобр - бабёр; волк -воук; ёж - вожык; заяц (белый, серый) - заяц (бяляк, шарак); кабан дикий - дз1к; медведь -мядзьведзь; норка (животное) - норыца; глухарь - глушэц; дрозд певчиий - дрозд-пявун; журавль - жорау; орел - арол; рябчик - рабок; гусеница - вусень; личинка (жука) - лярва; майский жук, или хрущ - хрушч i шш.;
6) назвы грыбоу: березовый трутовик -бярозавы трут; волнушка - ваунянка; лисичка -лгсгчка, лгсща; масляник - масьляк, казьляк; мухомор обыкновенный - мухамора звычайная; опенок - апенька; поганка бледная - паганка; рыжик - рыжок; свинушка - сьвгнарка; смор-чек - смаршчок, асялок, храпач i шш.;
7) назвы вщау раслш, лясоу, насаджэн-няу: голосеменные растения - голанасенныя
расьлгны; покрытосеменные растения - пакрыта-насенныя расьлты; осиновое насаждение -астьнж; беломошник - беламшэньтк; березовый лес - бярэзьнж; бор - бор; грабовый лес - грабнщ роща - гай; защитный лес - заслонны лес; лес высокоствольный - лес насенны; насаждение двухъярусное - дрэвастан двохпаверхавы; почвозащитный подлесок - глебазаслонны падлесак { шш.;
8) назвы шструментау, прылад, спецыяль-ных прадметау, збудаванняу, транспартных сродкау, якiмi карыстаюцца пры вядзенш лясной гаспадарю: барабан сеяльный - барабан для сяубы; борона лесная - барана лясная; бурав сажальный - сьвердзел саджальны; взрых-литель - пухнач; воронка сеяльная - лейка сяваль-ная; грабли лесные - граблг лясныя; капкан -пастка; машина корчевальная - карчавалка; сажальная машина Стретона - пасадковая машына Стрэтона; экстирпатор - драпач; амбар - сьв1ран; варивня - варыуня; сеялка (машина) - сявалка { шш.;
9) назвы лесагаспадарчых аперацый i працэсау: бонитирование - боштаваньне; валка леса - павал лесу; вывозка лесоматериалов -тралёука лесаматар 'ялау; вырубка хворостяного леса - выцярэблгваньне, выцераб; выщелачивание дерева - выпалоскваньне дрэва; испытание добротности - выпрабоука дабрыт; межевание -межаваньне; ошкуривание - абдз1раньне кары; углежжение - выпал вугальля { ¡нш.;
10) назвы уласщвасцей прадметау i з'яу лясной гаспадаркк ветроупорность - ветра-трываласьць; гибкость - гнуткасьць; гигроскопичность - г1гроскотчнасьць, вадаубор-лгвасьць; крупнослойность - буйнаслойнасьць; светолюбивость - сьветлалюбнасьць; теневыносливость - ценятрываласьць { шш.;
11) назвы устаноу лясной гаспадарю: администрация лесная - адмгшстрацыя лясная; артель лесная - арцель лясная; бюро лесное -бюро лясное; контрольная семенная станция -контрольная насенная станцыя; лесная опытная станция - лясная дасьледчая станцыя; лесозаготовительная организация - лесазагатоучая ор-гашзацыя; лесозаготовительный отдел - лесаза-гатоучы аддзел { шш.;
12) назвы дакументау, я^я функцыя-нуюць у сферы лясной гаспадарю: акт о ле-сонарушении - акт аб лесапарушэньт; билет лесорубочный - бтет лесасечны; ведомость рубкам - ведамасьць на высечкг; заключение комиссии - погляд камгси; инструкция - ¡н-струкцыя; квитанция - квток; кодекс - ко-дэкс; лесоохранительный закон - лесаабаронны закон; отчет лесоустроительный - справазда-ча лесаупарадкаваньня 1 шш.;
13) назвы прафесш i асоб, звязаных з леса-гаспадарчай галшой: браконьер - самапрауны
паляушчы, браконьер; гонщик плотов - плыт-мк; дегтярник - дзягцяр; загонщики (при облаве) - заганятыя; землемер - каморнж; землепользователь - зямлякарыстальмк; кустарь -саматужшк; лесничий - лясьтчы; лесной сторож, лесник - лясьшк, палясоушчык; лесовод -лесавод; лесопокупатель - лесапакупмк; лесопользователь - лесакарыстальмк; лесопотре-битель - лесаспажывец i шш.
14) назвы навук, вучэбных дысцыплш, сфер дзейнасщ, звязаных з лясной гаспадар-кай: география растений - географ1я расьл1н; геодез1я лесная - геодэз1я лясная; дендрология -дэндролёг1я; лесоводство - лесаводзтва; лесопромышленность - лесапрамысловасьць; борт-невое пчеловодство - барцёвае пчалярства; клепки изготовление - кляпчарства; смолокурение - смалярства i шш.
15) назвы паняццяу, звязаных з эканомжай лесу: единица хозяйственная - адзтка гаспадар-чая; ежегодный доход - штогодны даход; имущество движимое - маёмасьць рухомая; капитал оборотный - каттал зваротны; обложение налоговое - ападаткаваньне; ожидаемая стоимость леса - спадзяваны кошт лесу; основная уплата -асноуная выплата; пеня - пеня i шш;
16) шшыя спецыяльныя найменш: бонитет - бомтэт; габитус дерева - постаць дрэ-ва; дыхание растений - дыханьне расьлгн; косослой - касаслой; лесная таксация - лясная так-сацыя; листорасположение (чередующееся, спиральное, супротивное) - л1сталад (чарговы, пакручасты, процыеглы); недоруб - недавыруб, недаруб; обзол (необрезанная часть бруса доски) - абза; сбежистый ствол - захвоставаты, зарыв1сты ствол i шш.
Принципы фармгравання спецыяльнай лесагаспадарчай лексжь Складальнш «Слоушка лясных тэрмшау» у аснову працы паклалi некаль-к прынцыпау: выкарыстанне жывой народнай гаворю, зварот да запазычанай лексЫ, слова-творчасць.
У прадмове да слоушка адзначаецца, што пры яго укладанш «нельга было шырока выка-рыстаць народныя назвы» [4, с. 4]. Аднак па-колькi менавiта жывая гаворка стала падмуркам для стварэння баташчнай тэрмiналогii [6, с. 38], то назвы раслш i iх частак, грыбоу, пладоу у аналiзуемым слоушку прадстаулены пераважна народнымi найменням^ якiя з разраду агуль-наужывальных, страцiушы сваё бытавое значэн-не, перайшлi у сiстэму спецыяльнай лекст: белоус - авец; береза бородавчатая - гузаватая бяроза; боярышник обыкновенный - глог ка-лючы; ветреница лесная - курасьлеп лясны; волчье лыко - воуча ягада i шш. Аналапчны падыход быу абраны i для перакладу назвау жывёл, птушак, насякомых: вальдшнеп - слонка,
слука; выдра - выдра; дятел зеленый - зялёная жауна; кукушка - зязюля; скворец - шпак; куропатка белая - пардва; летучая мышь - ка-жан ; кабан дикий - дз1к.
Зварот да агульнанароднай мовы пацвярджа-ецца i наяунасцю у беларускай частцы значнай колькасщ лексем, безэ^валентных у русюм дачыненнi - г. зн. таюх слоу, да якiх немагчыма падабраць у рускай мове аднаслоуныя адпа-веднiкi. Сярод такiх лексiчных адзшак:
- назвы участкау прасторы, асвоеныя ча-лавекам: вырубка (под сельскохозяйственное пользование) - пасека; посадка вдоль дорог -прысады; жердневый лес - жардняк; зимняя лесная дорога - з1ммк; летняя лесная дорога -летшк; пасека пчелиная - пчольнж;
- назвы прыродных аб'ектау: болото непроходимое - немерач; болото с зарослью березы - бель; болото с зарослью ольхи - алёс; болото топкое - дрыгва; возвышенное место среди болота - груд; выгоревшее торфяное болото - выжар; кора с молодого липового ствола - луцьце; куча древесного хлама - лоуж;
- назвы прыстасаванняу, аперацый i працэ-сау: бревно нижнего венца в постройке - падру-ба; брус косяковый - шула; брус стропильный -кроква; вырубка хворостяного леса - выця-рэбл1ваньне, выцераб; распашка лесной почвы (с корчеванием) - ляда.
Пры распрацоуцы беларускай мовы у 20-30-ыя гг. ХХ ст. нярэдка узшкала «праблема недахопу уласналекшчных сродкау, што наю-роувала складальшкау беларускай навуковай тэрмшалоги да запазычвання тэрмшау з шшых моу» [7, с. 78]. Зварот да запазычанай лексш адчувальны i у «Слоушку лясных тэрмшау», у як уключана нямала спецыяльных паняццяу, што выкарыстоувалюя у канцылярьп ляснiцтва. Асноуны прынцып фармiравання гэтай тэма-тычный групы - выкарыстанне штэрнацыя-нальнай лексiкi, якая на той час была надзвы-чай распаусюджанай сярод рахункаводау, а таму патрэбы у яе перакладзе щ стварэннi неа-лагiзмаУ не было: аттестат - атэстат, институт - ¡нстытут, инструкция - ¡нстру-кцыя, план - плян, процент всхожести - процант усходжасьщ, ревизия - рэв1з1я, сортимент -сартымэнт, статистика лесная - статыстыка лясная, кодекс - кодэкс, конфискация - конф!с-кацыя, кооперация - коопэрацыя, копия - котя, коэффициент - коэф1цыент, кредит - крэдыт.
Зварот да запазычаных бiялагiчных тэрмь нау у аналiзуемым слоушку таксама прасочва-ецца. У прыватнасщ, назвы некаторых раслш у беларускай частцы слоушка генетычна узы-ходзяць да лацшскай мовы: айлант - Ailanthus glandulosa dest - айлянт; барбарис - Berberis vulgaris - барбарыс; гледичия - Gleditschia
triacanthos L. - глядычыя; тутовое дерево -Morus alba L. - морва; каштан благородный -Castanea vulgaris Lam - каштан праудз1вы; туйя обыкновенная - Tuja occidentalis - туя звычайная.
Яшчэ адзш прынцып, яюм юравалюя скла-дальнш «Слоушка лясных тэрмшау», - слова-творчасць. Да стварэння новых словаформ скла-дальнiкi звярталiся пры адсутнасщ у дастатковай колькасцi абстрактных паняццяу у роднай мове. Неалагiзмы утварашся на аснове iснуючых у жывой мове слоу, згодна з унутраным сэнсам тэрмiна i з законамi беларускай мовы. Гэта значыць, што тэрмiнаадзiнка стваралася са спрад-вечна беларусюх марфем шляхам афiксацыi щ кампазiцыi: абрис - абводак; анкета - пыталь-нщ аноним - бяз Чменьшк; взрыхлитель - пухнач; гербарий - зельшк; гигроскопичность - ва-дауборл1васьць; долгоносики - слонт; дендрометр - дрэвамер; живая изгородь - жываплот; микориза (на корнях хвойных) - корнягрыб; насекомые - шасцгножкг; паразиты растительные -чужаеды расьл1нныя; подлинник - першатвор; шагомер - крокамер; эквивалент - роуназначшк; экстирпатор - драпач.
Даследчык беларускай тэрмшалоги Красней В. П. адзначау, што найважнейшай лекака-семантычнай асаблiвасцю беларускай тэрмшалоги у 20-я гг. ХХ ст. з'яуляецца яе варыянтнасць [8, с. 22]. Беларуская лесагаспадарчая тэрмшалопя не была выключэннем. Полiмарфiзм стау яс-кравым паказчыкам юнавання розных падыхо-дау да тэрмiнуемых паняццяу. Так, у слоушку прадстаулены уласнамоуныя тэрмiны-сiнонiмы (што даказвае зварот складальшкау да жывой народнай мовы у яе дыялектных разнавщна-сцях): бабочка - матыль, мятлгк, матылёк; баржа - вщта, бярл1на; белка - вавёрка, белка; выпь обыкновенная - вып звычайная, бугай, бухала; вязанка - вязанка, бярэмя; дрозд черный -дрозд чорны, коак; земляника - сунща, пазем-ка; коростель - драч, дзяркач; ожеледь - гала-лёдз1ца, галалёд, абл1вака; черемуха - чарэмха, калакалуха i шш. Нямала i тых выпадкау, кат канкурэнтнымi выступаюць запазычаныя i уласнамоуныя намшацьп (што сведчыць пра суюна-ванне розных падыходау да фармiравання на-цыянальнай тэрмiналогii): лес экспортный - лес экспортны, лес вывазны; максимальный - мак-сымальны, найбольшы; компост - нагной, кам-пост; минимальный - мгтмальны, найменшы; надкожица - надскурка, кутыкуля i шш.
Структурна-грамат ычная аргатзацыя тэрмтаадзшак. Паняцце структуры тэрмша характарызуе знешнюю форму, г. зн. тып сш-такачнай мадэл^ парадак i спосаб размяшчэння, а таксама колькасць i часщнамоуную прына-лежнасць кампанентау [9, с. 8]. У адпаведнасщ з колькасцю структурна-семантычных частак,
яюя вылучаюцца у тэрмшаадзшцы, усю сукуп-насць беларусюх тэрмшау, зафшсаваных у ана-л1зуемым слоушку, можна падзялщь на 2 групы: моналексемныя (1х каля 47%): драпежнж, стры-жань, карэньчык { полглексемныя (¡х каля 53%): каттал культурны, разьбука культурнае плошчы, замацаваньне горных схыау.
Анатз рэестра «Слоушка лясных тэрмшау» паказау, што аднаслоуныя тэрмшы прадстаулены самастойным1 лексемами субстантывам1, ад'ектывам1, вербатывами
Тэрмшы-субстантывы складаюць 93% ад уах беларусюх аднаслоуных лесагаспадарчых найменняу. Сярод ¡х абсалютную перавагу маюць агульныя назоунш адзшочнага л1ку I Singularia 1ап1ит (98%): гнездо - гняздо; надруб - надсечка; секвестр - сэквэстар; неустойка - няустойка; распашка - ворыва; береста - бяроста; вере-щатник (бор) - верасьняк. Агульныя назоунт у форме множнага лшу 1 Р1игаПа 1ап1;ит складаюць 2%: сведения - зьвестщ короеды -караеды; жерди - жэрдщ змеи - зьмец всходы -усходы; опилки - тлавты; осадки (атмосфера) -ападщ волокуша (трансп.) - карю, падкарю; голубика - буякг. Як адзначаецца у навуковай л1таратуры, «пашыранасць назоушкау абумоу-лена дамшаваннем у тэрмшалоги намшацый-най { дэфшщыйнай функцый, рэатзацыи яюх спрыяе высокая ступень абстрагаванасщ субс-тантывау на лекс1чным { граматычным узроу-нях моунай с1стэмы [10, с. 48].
Аб'ектам1 навуковага даследавання могуць быць не тольк1 прадметы { з'явы, але 1 ¡х якасц1 I уласц1васц1, чым абумоулена пэуная прадстау-ленасць у сферы фшсацып беларускай лесагас-падарчай тэрмшалоги тэрмшау-ад'ектывау. У «Слоун1ку лясных тэрмшау» ад'ектывау каля 4% ад уах аднаслоун^1х нам1нац^1й. Тэрм1н^1-пры-метн1к1 валодаюць своеасабл1вым тыпам нам1на-ц^1йнасц1, яю рэал1зуецца праз 1х словаутвараль-ную матываванасць: строевой - будауляны; полуделовой - поувырабны; нетронутый - нячэ-паны; частновладельческий - прыватнаула-сьнщю. Адзначым, аднак, што асноуная маса прыметн1кау, заф1ксаваных у «Слоушку лясных тэрм1нау», - гэта уключаныя у склад тэрм1на-с1стэмы агульнаужывальныя па сваёй прыродзе лексемы: вредный - шкадлгвы; дикий - дзгкг; взрослый - дарослы; корявый - травы; мелкий -дробны; мертвый - мёртвы; специальный -спэцыяльны. Нам падаецца справядл1вым мерка-ванне, што статус тэрмшау варта прызнаваць толью за тым1 прыметшкам, «як1я уваходзяць у с1стэму паняццяу <_> са строга абмежаваным дэф1н1цыяй зместам» [11, с. 48], а астаття прыметнш варта разглядаць як тэрм1наэлементы з сютэмаутваральнай функц^1яй у складзе сло-вазлучэння (напр.: дзт галуб, мёртвы лес).
Для выражэння працэсуальнасцi у аналiзуемы слоушк уключаны дзеясловы як носьбiты дына-мiчнага элементу [12, с. 40]: клеймить - адбгваць, клеймаваць; срубить (дерево) - сьсекц!, павалщь; расцветать - зацьв1таць, закрасаваць; взыскать - сыскаць, спагнаць. Таюя тэрмшы нешмат-лтя, складаюць каля 3% ад агульнай колькасцi аднаслоуных найменняу.
У «Слоушку лясных тэрмiнау» сустракаюцца адзiнкавыя прыслоуь На нашу думку, лiчыць iх тэрмiнамi падстау няма, гэта агульнаужывальныя словы, яюя не валодаюць дэфмцыйнасцю i семантычнай аутаномнасцю: бесплатно - дарма; вдвойне - удвая, удубальт; втройне - утрая.
Да полшексемных тэрмшау адносяцца двух-лексемныя ^х каля 49%): акл1матызацыя рась-лт, корнябародаукавыя бактэръи, зьншчэньне шкодткау; трохлексемныя ^х каля 4%): часовае сельска-гаспадарчае карыстаньне, чырвоная гнтна хваёвых, губа шэрая альховая. Сустракаюцца адзiнкавыя чатырох- i пяцЫексемныя тэрмшы: натуральнае аднауленье лесу (параст-кам1, атожылкам1, самасевам); штучнае аднау-леньне лесу (сяубой, пасадкамг); адлучэньне насень-няу ¡глястых парод ад крыглцау.
Комплексныя найменш будуюцца па грама-тычных мадэлях свабодных словазлучэнняу. Форма словазлучэння у полiлексемных тэрмь нах служыць для «найбольш дакладнага адлюст-равання зместу аднаго навуковага паняцця» [13, с. 361], а таксама прадыктавана неабходнасцю «адлюстравання рода-вiдавых i шматлiкiх няро-да-вiдавых адносiн» [14, с. 65].
Структурная аргашзацыя тэрмшау-словазлу-чэнняу вызначаецца прыналежнасцю кампанен-тау да тых цi шшых граматычных класау слоу з уласцiвымi iм граматычнымi адзнакамi. У «Слоушку лясных тэрмшау» зафшсаваны двухлексем-ныя тэрмшы, утвораныя спалучэннямi назоу-нiкау з прыметнiкамi i назоушкам^ а таксама дзеясловау з назоушкам^ у адпаведнасцi з чым вылучаюцца тры асноуныя мадэлi.
Мадэль I - спалучэнне назоушка у функцьи галоунага кампанента i прыметнiка у функцш за-лежнага: заслонны узьлесак; асмолавая (стрыж-нёвая) хвоя; кустовыя пароды. Гэтая мадэль надзвычай пашыраная, аб'ядноувае каля 68% усiх двухлексемных тэрмiнау. Удакладняльныя кампаненты у названых спалучэннях не толькi канкрэтызуюць змест спецыяльных найменняу, у мнопх выпадках яны утвараюць якасна новыя адзiнкi.
Мадэль II - спалучэнне назоушка у функ-цыi галоунага кампанета i назоУнiка у функцын залежнага: памер дыямэтру; гнтэнсыунасьць гаспадарю; набаука на усыханьне; высадка з градкГ; лесасека для высечкг. Гэтая мадэль аб'ядноувае каля 30% ушх двухлексемных
тэрмшау. Падпарадкавальная сувязь у iменных тэрмшах-словазлучэннях можа выражацца фор-мамi ускосных склонау субстантывау без пры-назоУнiкаУ (кгрунак высечкг; ушкаджэньне ма-розам; высечка прамежкамг) щ з прыназоу-нiкамi (акт аб лесапарушэнм; пасадка у квадрат; пасадка на пень; пасадка з гняздом; ножнщы для працярэбу; ведамасць на выгсечш). Далучэнне да першапачатковых тэрмшау-субстантывау уда-кладняльных лексем выкарыстоуваецца для канк-рэтызацш базавага паняцця i утварэння яго вща-вых карэлятау [15, с. 267].
Мадэль III - спалучэнне дзеяслова у функ-цыi галоунага кампанента i назоУнiка у функ-цыi залежнага: пасьвщь (пасьцщь) быдла, скацту; пазаваць гонты; пастав1ць зруб; гнаць дрэва; распрацоуваць лес. Гэтая мадэль аб'ядноувае усяго каля 1% двухлексемных тэрмшау.
Трохлексемныя тэрмшаадзшю складаюцца з трох самастойна аформленых слоу-кампанентау: бэлька бельская круглая; замена дрэуных парод; белая гнмна дубу; прыметы прыдатнасьц насеньня. Зыходзячы са структурна-граматыч-най аргашзацын, канструкцын тэрмшаадзшак, прадстауленых у «СлоУнiку лясных тэрмiнау», мэтазгодна падзялщь на два тыпы.
Характэрнай рысай канструкцыi I з'яуляецца адзшства першаснага i другаснага азначальнага кампанентау, якое развiвае азначаны (галоуны) кампанент. Канструкцыя I аб'ядноувае каля 35% трохлексемных тэрмiнау i прадстаулена дзвюма мадэлямi. У мадэлi I галоуны кампанент - назоУнiк, першасны азначальны кампанент таксама назоушк, а другасны азначальны кампанент - прыметшк: аблюбаванцы будучага дрэвастану; падзел на гаспадарчыя частю; за-лясеньне салянковых глеб; лес асаблгвага прыз-начэньня; адхгленьне магнэсавае стрэлкг. У ма-дэлi II галоуны кампанент - назоушк, абодва азначальныя кампаненты выражаны назоуш-камi у форме роднага склону: тэрмт высечкг лесу; плян чаргаваньня вырубу; падчыстка мес-ца высечкг.
У канструкцыю II уваходзяць тэрмша-адзшю, у яюх да азначанага кампанента не-пасрэдна адносiцца толью першасны азначальны кампанент, другасны азначальны кампанент развiвае адзшства азначанага i першаснага азначальнага кампанентау. Канструкцыя II аб'ядноувае каля 65% трохлексемных тэрмшау; яна таксама прадстаулена дзвюма мадэлямь У ма-дэлi I галоуны кампанент - назоушк, абодва азначальныя кампаненты - прыметнш: глеба балотная тарфяная; вялш1 хваёвы доуганоак; часовае сельска-гаспадарчае карыстаньне. У ма-дэлi II галоуны кампанент - назоушк, першасны азначальны кампанент таксама назоушк, а другасны азначальны кампанент - прыметшк:
белая гнтна дубу; узнауленьне лесу штучнае; спадзяваны кошт лесу; глебавае акрыцьцё жывое.
Таюм чынам, з ушх лексшатзаваных сло-вазлучэнняу у «СлоУнiку лясных тэрмiнау» найбольш распаусюджаны комплексныя тэрмь ны, якiя абазначаюць звязаную групу паняццяу i складаюцца з азначанага элемента - суб-стантыва i аднаго або двух азначальных кампа-нентау - прыметнiкау або назоушкау.
Заключэнне. Нягледзячы на праектны ха-рактар, «Слоушк лясных тэрмшау» (1926) стау удалым пачаткам распрацоую беларускай спе-цыяльнай лесагаспадарчай лексш. У iм знайшлi адлюстраванне тэрмшаадзшю асноуных тэма-тычных груп лесагаспадарчай сферы; гармашчна былi спалучаны розныя прынцыпы фармiравання спецыяльнай лексiкi; прадумана структурна-граматычнае афармленне тэрмiнаадзiнак.
Cnic л^аратуры
1. Балотнiкава С. М. Да пытання аб упарадкаваннi тэрмшалапчных сiстэм у сучаснай беларускай мове: лексiкаграфiчны аспект // Працы кафедры сучаснай беларускай мовы. Вып. 5. Мшск: Р1ВШ БДУ. 2006. С. 43-45.
2. Гусева В. М. Задачы упарадкавання беларускай навуковай тэрмшалогп // Общественные и гуманитарные науки: материалы 85-й науч.-техн. конференции профессорско-преподавательского состава, научных сотрудников и аспирантов (с Международным участием), Минск, 1-13 февр. 2021 г. Минск: БГТУ, 2021. С. 98-99. URL: https://www.belstu.by/Portals/0/userfiles/37/00006-85-ya-PPS-2021-materiali-0BSchESTVENNIE-NAUKI.pdf (дата обращения: 31.05.2021).
3. Денисов П. Н. Основные проблемы теории лексикографии: автореф. дис. ... д-ра филол. наук: 10.02.01. М., 1976. 42 с.
4. Беларуская навуковая тэрмшалопя. Вып. 8. Слоушк лясных тэрмшау. Менск: 1нБелКульт, 1926. 79 с.
5. Васильев Л. М. Теория семантических полей (обзор) // Вопросы языкознания. 1971. № 5. С.105-113.
6. Качаноуская С. Падыходы да фармiравання спецыяльнай лексЫ у серый «Беларуская навуковая тэрмшалопя (1922-1930)» // Працы кафедры сучаснай беларускай мовы. Вып. 11. Мшск: Р1ВШ БДУ, 2012. С.38-40.
7. Красней В. П. Беларуская тэрмшалопя. Мшск: БДУ, 2011. 216 с.
8. Красней В. П. Лексша-семантычная характарыстыка беларускай тэрмшалапчнай лексш пачатку ХХ ст. // Беларуская мова: мiжвуз. зб. Вып. 9. Гомель: ГДУ, 1981. С. 22-30.
9. Акимова О. В. Термин как единица терминологического поля и профессионального дискурса в разноструктурных языках: на материале терминологии макрополя «Радиообмен гражданской авиации» в русском и английском языках: автореферат дис. ... канд. филол. наук: 10.02.20. Казань, 2004. 20 с.
10. Дзятко Д. В. Беларуская матэматычная тэрмшалопя: станауленне, структура, функцыя-наванне. Мшск: БДПУ, 2009. 192 с.
11. Васючкова О. И. К вопросу о терминологизации прилагательных // Весшк БДУ. Сер. 4. Фшалопя. Журналютыка. Педагопка. 1982. № 3. С. 45-48.
12. Даниленко В. П. Русская терминология: опыт лингвистического описания. М.: Наука, 1977. 246 с.
13. Корнеева А. Ю. Способы номинации в русской экономической терминологии новейшего периода // Словообразование и номинативная деривация в славянских языках: материалы VIII Международной научной конференции, 15-16 апр. 2003 г. Гродно, 2003. С. 358-363.
14. Толикина Е. И. Некоторые лингвистические проблемы изучения термина // Лингвистические проблемы научно-технической терминологии. 1971. С. 57-67.
15. Березин Ф. М., Головин Б. Н. Общее языкознание. М.: Просвещение, 1979. 416 с.
References
1. Balotnikava S. M. On the issue of the ordering of terminological systems in the modern russian language: lexicographic aspect. Pratsy kafedry suchasnaу belaruskaу movy [Works of the department of modern belarusian language], issue 5, 2006, рр. 43-45 (In Belarusian).
2. Guseva V. M. Problems of ordering the Belarusian scientific terminology. Оbshchestvennyуe i gumanitarnyуe nauki: materialy 85-у nauchno-tekhnicheskoy konferentsii professorsko-prepodavatel'skogo sostava, nauchnykh sotrudnikov i aspirantov (s Mezhdunarodnym uchastiyem) [Social and human sciences: materials of 85th Scientific and Technical university Conferences of faculty, researchers and postgraduates (with international participation)]. Minsk, BGTU Publ., 2021, рр. 98-99. Available at: https://www.belstu.by/ Portals/0/userfiles/37/00006-85-ya-PPS-2021-materiali-0BSchESTVENNIE-NAUKI.pdf (accessed 31.05.2021) (In Belarusian).
3. Denisov P. N. Osnovnyye problemy teorii leksikografii. Avtoreferat dissertatsii doktora filologi-cheskikh nauk [The main problems of the theory of lexicography. Abstract of thesis DSc (Philology)]. Moscow, 1976. 42 p. (In Russian).
4. Belaruskaya navukovaya terminalogiya. Slounik lyasnykh terminau [Belarusian scientific terminology. Dictionary of forest terms], issue 8. Minsk, 1926. 79 p. (In Belarusian).
5. Vasilyev L. M. Theory of semantic fields (review). Voprosy yazykoznaniya [Questions of linguistics], 1971, no. 5, pp. 105-113 (In Russian).
6. Kachanowskaya S. Approaches to the formation of special vocabulary in the series "Belarusian scientific terminology (1922-1930)". Pratsy kafedry suchasnay belaruskay movy [Works of the department of modern belarusian language], issue 11, 2012, pp. 38-40 (In Belarusian).
7. Krasney V. P. Belaruskaya terminalogiya [Belarusian terminology]. Minsk, BDU Publ., 2011. 216 p. (In Belarusian).
8. Krasney V. P. Lexico-semantic characteristics of the Belarusian terminological vocabulary of the early twentieth century. Belaruskaya mova [Belarusian language], issue 9. Gomel, GDU Publ., 1981. 256 p. (In Belarusian).
9. Akimova O. V. Termin kak yedinitsa terminologicheskogo polya i professional'nogo diskursa v raznostrukturnykh yazykakh: na materiale terminologii makropolya "Radioobmen grazhdanskoy aviatsii" v russkom i angliyskom yazykakh. Avtoreferat dissertatsii kandidata filologicheskikh nauk [The term as a Unit of the Terminological Field and Professional Discourse in Different Structural Languages: based on the Terminology of the macropole "Civil Aviation Radio Exchange" in Russian and English. Abstract of thesis PhD (Philology)]. Kazan, 2004. 20 p. (In Russian).
10. Dzyatko D. V. Belaruskaya matematychnaya terminalogiya: stanaulenne, struktura, funktsyyanavanne [Belarusian mathematical terminology: formation, structure, functioning]. Minsk, BDPU Publ., 2009. 192 p. (In Belarusian).
11. Vasyuchkova O. I. On the question of the terminology of adjectives. Vesnik BDU [Bulletin of BSU], series 4, Philology. Journalism. Pedagogy, 1982, no. 3, pp. 45-48 (In Russian).
12. Danilenko V. P. Russkaya terminologiya: opyt lingvisticheskogo opisaniya [Russian terminology: the experience of linguistic description]. Moscow, Nauka Publ., 1977. 246 p. (In Russian).
13. Korneyeva A. Yu. Methods of nomination in the russian economic terminology of the recent period. Slovoobrazovaniye i nominativnaya derivatsiya v slavyanskikh yazykakh: materialy VIII Mezhdunarodnoy nauchnoy konferentsii [Word formation and nominative derivation in Slavic languages: proceedings of the VIII International Scientific Conference]. Grodno, 2003, pp. 358-363 (In Russian).
14. Tolikina E. I. Some linguistic problems of studying the term. Lingvisticheskiye problemy nauchno-tekhnicheskoy terminologii [Linguistic problems of scientific and technical terminology], 1971, pp. 57-67 (In Russian).
15. Berezin F. M., Golovin B. N. Obshcheye yazykoznaniye [General Linguistics]. Moscow, Prosvesh-cheniye Publ., 1979. 416 p. (In Russian).
iH^apMa^ra npa ayTapa
PycaK Bo^bra Xnafl3iMipayHa - KaHgbigar ^inanarinHbix HaByK, ga^HT, 3aragnbiK Ka^egpbi 6enapyc-KaM ^inanorii. EenapycK g3ap^ayHbi T3XHa^ariHHbi ymBepcrraT (220006, r. MiHCK, Byn. CBapgnoBa, 13a, P3cny6nka Eenapycb). E-mail: [email protected]
Information about the author
Rusak Vol'ga Uladzimirauna - PhD (Philology), Associate Professor, Head of the Department of Belarusian Philology. Belarusian State Technological University (13a, Sverdlova str., 220006, Minsk, Republic of Belarus). E-mail: [email protected]
nacmyniy 10.09.2021
